Delphi

Delphi jew Delfi (/ˈdɛlfaɪ, ˈdɛlfi/; bil-Grieg: Δελφοί [ðelˈfi]), li skont leġġenda fl-imgħoddi kien jissejjaħ Pytho (Πυθώ), kien reġjun sagru antik u s-sede ta' Pythia, l-oraklu ewlieni li kien jiġi kkonsultat dwar deċiżjonijiet importanti fid-dinja klassika tal-qedem. Il-Griegi Antiki kienu tal-fehma li ċ-ċentru tad-dinja kien jinsab f'Delphi, immarkat b'monument tal-ġebel magħruf bħala l-omphalos (żokkra).

Il-kumpless tat-Tempju ta' Athena, inkluż it-Tholos ta' Delphi, bil-wied tax-xmara Pleistos fl-isfond.

Skont is-Suda, isem Delphi oriġina mid-Delphyne, is-serp femminili (drakaina) li kienet tgħix hemmhekk u li nqatlet mid-divinità Apollo (fi ġrajjiet oħra s-serp kien maskili (drakon), Python).

Ir-reġjun sagru jokkupa reġjun distint fix-xaqliba tal-Lbiċ tal-Għolja ta' Parnassus.

Issa huwa sit arkeoloġiku estensiv, u mill-1938 jifforma parti mill-Park Nazzjonali ta' Parnassos. Ir-reġjun tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO peress li kellu influwenza kbira fid-dinja tal-qedem, kif joħroġ fid-dieher mid-diversi monumenti li nbnew hemmhekk mill-iżjed bliet-stati Griegi antiki importanti, sabiex juru l-unità Ellenika fundamentali tagħhom.

Biswit ir-reġjun sagru hemm ir-raħal żgħir modern bl-istess isem.

Ismijiet

Delphi għandha l-istess għerq bħall-kelma bil-Grieg għal ġuf, δελφύς delphys.

Pytho (Πυθώ) hija relatata ma' Pythia, ir-reliġjuża li kienet isservi bħala l-oraklu, u ma' Python, serp jew dragun li kien jgħix fis-sit. It-terminu "Python" joriġina mill-verb bil-Grieg πύθω (pythō), li jfisser "jitħassar".

Delphi u r-reġjun ta' Delphi

Illum il-ġurnata Delphi hija muniċipalità tal-Greċja kif ukoll raħal modern biswit ir-reġjun tal-qedem. Ir-raħal modern inħoloq wara li ġew żvelati binjiet mir-reġjun sagru sabiex dawn jiġu skavati. Iż-żewġ Delphi, il-moderna u tal-qedem, jinsabu tul it-Triq Nazzjonali Griega Nru 48 bejn Amfissa fil-Punent u Livadeia, il-belt kapitali ta' Voiotia, fil-Lvant. It-triq issegwi x-xaqliba tat-Tramuntana ta' mogħdija muntanjuża bejn l-Għolja ta' Parnassus fit-Tramuntana u l-muntanji tal-Peniżola ta' Desfina fin-Nofsinhar. Il-mogħdija muntanjuża ssegwi x-xmara Pleistos, mil-Lvant għall-Punent, u tifforma konfini naturali tul it-Tramuntana tal-Peniżola ta' Desfina, filwaqt li tipprovdi rotta faċli permezz tagħha.

Fuq in-naħa tal-Punent, il-wied jingħaqad mal-wied orjentat mit-Tramuntana għan-Nofsinhar bejn Amfissa u Itea.

Fuq in-naħa tat-Tramuntana tal-wied hemm fondoq tal-Għolja ta' Parnassus li jidjieq għas-sit ta' Krisa antika, li fl-imgħoddi kienet setgħa li tirrenja fis-sistema kollha tal-wied. Kemm Amphissa kif ukoll Krissa jissemmew fil-Katalogu tal-Vapuri tal-Ilijade. Kienet fortizza tal-poplu ta' Mycenae. Id-dati arkeoloġiċi tal-wied imorru lura għall-perjodu Elladiku Bikri. Krisa fiha nnifisha hija Elladika Nofsanija. Dawn id-dati bikrin huma komparabbli għad-dati bikrin ta' Delphi, u dan jissuġġerixxi li Delphi kienet immexxija u ttrasformata mill-poplu ta' Phocis minn Krisa tal-qedem. Huwa maħsub li l-fdalijiet ta' Kirra, li issa huma parti mill-port ta' Itea, kienu l-port ta' Krisa.

Arkeoloġija tar-reġjun

Delphi fost is-santwarji Griegi prinċipali.

Is-sit ġie skavat għal ftit fl-1880 minn Bernard Haussoullier (1852-1926) f'isem l-Iskola Franċiża f'Ateni li kien membru tagħha għal xi żmien. Is-sit imbagħad ġie okkupat mill-villaġġ ta' Kastri b'madwar 100 dar u 200 ruħ. Kastri ("forti") kienet ilha hemm mill-qerda ta' Delphi minn Teodosju I fit-390 W.K. X'aktarx li ħalla forti biex jiżgura li ma terġax tiġi popolata, madankollu, il-forti sar villaġġ ġdid. Il-ġebel tas-sit ġie estratt biex jerġa' jintuża fil-binjiet tagħhom stess. Il-vjaġġaturi Brittaniċi u Franċiżi li żaru s-sit issuspettaw li s-sit kien Delphi tal-qedem. Qabel ma setgħu jsiru skavi sistematiċi tas-sit, il-villaġġ kellu jiġi rilokat, iżda r-residenti rreżistew.

L-opportunità ta' rilokazzjoni tal-villaġġ ġiet meta ġarrbet ħsarat sostanzjali minħabba terremot, u r-residenti ġew offruti villaġġ ġdid minflok dak antik. Fl-1893, l-Iskola Arkeoloġika Franċiża neħħiet kwantitajiet kbar ta' ħamrija minn bosta ċedimenti tal-art u żvelat kemm il-binjiet il-kbar kif ukoll l-istrutturi tas-santwarju ta' Apollo u t-tempju ta' Atena, il-Pronoia ta' Atena u eluf ta' oġġetti, kitbiet imnaqqxa u skulturi.

Il-ħajt poligonali fl-1902.

Matul l-Iskavi l-Kbar, strutturi arkitettoniċi ta' bażilika Kristjana tas-seklu 5 ġew skoperti li jmorru lura għal meta Delphi kienet veskovat. Binjiet importanti oħra tal-Perjodu Aħħari tar-Rumani huma l-Banjijiet tal-Lvant, id-dar bil-peristil, l-Agora Rumana, iċ-ċisterna l-kbira, eċċ. Fil-periferija tal-belt instabu wkoll ċimiterji tal-Perjodu Aħħari tar-Rumani.

Lejn ix-Xlokk tar-reġjun ta' Apollo kien hemm l-hekk imsejħa Villa tax-Xlokk, binja b'faċċata twila 65 metru, b'erba' sulari, b'erba' triclinia u banjijiet privati. Il-provvisti kienu jinżammu f'ġarer kbar tal-ħżin u nstabu reċipjenti oħra tal-fuħħar u oġġetti lussużi fil-kmamar. Fost l-oġġetti li nstabu jispikka leopard ċkejken magħmul mill-madreperla, x'aktarx ta' oriġini tas-Sassadi, li jinsab għall-wiri fil-gallerija tal-pjan terran tal-Mużew Arkeoloġiku ta' Delphi. Il-villa tmur lura għall-bidu tas-seklu 5 u kienet tiffunzjona bħala dar privata sal-580. Madankollu, iktar 'il quddiem ġiet ittrasformata fi studjo tal-produzzjoni tal-fuħħar. Il-belt donnha qabdet it-triq tan-niżla fil-bidu tas-seklu 6: id-daqs tagħha ċkien u l-kuntatti kummerċjali li kellha donnha naqqsu b'mod drastiku. L-oġġetti tal-fuħħar lokali ġew prodotti b'kwantitajiet kbar: ġew magħmula b'tafal ħamrani iktar aħrax bl-għan li jiġu ssodisfati l-ħtiġijiet tal-abitanti.

Il-Mużew Arkeoloġiku ta' Delphi, iddisinjat minn Alexandros Tombazis.

Il-Mogħdija Sagra baqgħet it-triq prinċipali tal-insedjament, li madankollu ġiet ittrasformata fi triq b'użu kummerċjali u industrijali. Madwar l-agora nbnew studjos tax-xogħol kif ukoll l-unika bażilika Kristjana bikrija intra muros (fi ħdan il-ħitan tal-eks forti). Iż-żona domestika nfirxet l-iktar fil-Punent tal-insedjament. Id-djar kienu pjuttost spazjużi u żewġ ċisterni kienu jipprovdulhom l-ilma meħtieġ.

Mużew Arkeoloġiku ta' Delphi

Il-mużew fih artefatti assoċjati ma' Delphi tal-qedem, fosthom l-iżjed kitba bikrija ta' melodija, ir-Rikkieb tal-Karru ta' Delphi, Kleobis u Biton, it-teżori tad-deheb li ġew skoperti taħt il-Mogħdija Sagra, l-Isfinġi ta' Naxos, u frammenti ta' riljievi mit-Teżor tas-Sifni. Eżatt biswit il-ħruġ hemm il-kitba mnaqqxa li ssemmi l-prokonslu Ruman Gallio.

Arkitettura tar-reġjun

Il-biċċa l-kbira tal-fdalijiet li għadhom jeżistu sa llum il-ġurnata jmorru lura għall-iżjed perjodu intensiv ta' attività fis-sit fis-seklu 6 Q.K.

Tempju ta' Apollo

Mappa tan-naħa ta' fuq tar-Reġjun Sagru, Delphi. Il-ħajt ta' barra madwaru huwa twil 190 metru (620 pied) u huwa wiesa' 135 metru (443 pied) u fih disa' daħliet.

Il-fdalijiet tat-Tempju ta' Apollo li huma viżibbli llum il-ġurnata jmorru lura għas-seklu 4 Q.K., u huma ta' binja Dorika peripterali. It-tempju nbena minn Spintarus, Xenodoros, u Agaton fuq il-fdalijiet ta' tempju iktar bikri, li jmur lura għas-seklu 6 Q.K., li kien inbena fuq is-sit ta' kostruzzjoni tas-seklu 7 Q.K. attribwita skont il-leġġendi lill-arkitetti Trofonju u Agamede.

Skont it-tradizzjoni antika kien hemm erba' tempji li suċċessivament okkupaw is-sit qabel in-nar li faqqa' fil-548/7 Q.K., u mbagħad l-Alkmaeonidi bnew il-ħames tempju. Il-poeta Pindar iċċelebra t-tempju tal-Allmaeonidi f'Pythian 7.8-9 u pprovda wkoll dettalji dwar it-tielet tempju f'Paean 8. 65–75. Dettalji oħra jingħataw minn Pausanias (10.5.9-13) u mill-Innu Omeriku lil Apollo (294 ff.). L-ewwel tempju jingħad li kien inbena mill-friegħi taż-żebbuġ minn Tempe. It-tieni wieħed kien magħmul min-naħal bix-xama' u l-ġwienaħ, iżda b'mod mirakoluż inġarr minn riħ qawwi u ġie ddepożitat fost l-Iperboreani. It-tielet tempju, kif deskritt minn Pindar, inħoloq mid-divinitajiet Efestu u Atena, iżda d-dettalji arkitettoniċi tiegħu kienu jinkludu figuri qishom ta' sirenetti jew "Inkantatriċi", li bil-kant tagħhom eventwalment wasslu biex id-divinitajiet ta' Olimpja jidfnu t-tempju taħt l-art (skont Pausanias it-tempju nqered minn terremot u nirien). Skont kliem Pindar (Paean 8.65-75, traduzzjoni mhux uffiċjali), indirizzati lill-Mużi:

O Mużi, x'kienu l-gosti tat-tempju, murija

Bil-ħila tal-arti kollha

Ta' idejn Efestu u Atena?

Tal-bronż kienu l-ħitan, u tal-bronż

Kienu l-pilastri ta' taħt,

Iżda tad-deheb kienu s-sitt Inkantatriċi

Li kienu jkantaw fuq l-ajkla.

Iżda ulied Kronus

Fetħu l-art b'sajjetta

U ħbew l-iżjed sagru fost il-postijiet li qatt inħolqu.

'Il bogħod minn uliedhom

U marthom, meta temmew

Ħajjithom skont il-kant melodiku tal-Inkantatriċi.

Ir-raba' tempju jingħad li kien inbena bil-ġebel minn Trofonju u Agamede. Madankollu, teorija tal-2019 tagħti spjegazzjoni kompletament ġdida tal-mit tal-erba' tempji ta' Delphi.

Teżori

Ir-rikostruzzjoni tat-Teżor tal-Atenjani, li nbena biex ifakkar ir-rebħa tagħhom fil-Battalja ta' Maratona.

Mid-daħla tan-naħa ta' fuq tas-sit, tul ix-xaqliba kollha tal-Mogħdija Sagra kważi sat-Tempju ta' Apollo, instabu għadd kbir ta' statwi offruti bħala wegħdiet, u bosta hekk imsejħa teżori. Dawn inbnew minn ħafna mill-bliet-stati Griegi biex ifakkru r-rebħiet u biex iroddu ħajr lill-oraklu għall-pariri tagħha, li kien maħsub li kienu wasslu għal dawk ir-rebħiet. Dawn il-binjiet kienu jaħżnu l-offerti mogħtija lil Apollo; spiss dawn kienu jkunu dieċma/għexur jew għaxra fil-mija tar-rikkezzi mirbuħa f'battalja. L-iżjed teżor impressjonanti huwa t-Teżor tal-Atenjani, li ġie rrestawrat reċentement, u li kien inbena biex titfakkar ir-rebħa tal-Atenjani fil-Battalja ta' Maratona fl-490 Q.K.

It-Teżor ta' Sifni ġie ddedikat lill-belt ta' Sifni, li ċ-ċittadini tagħha taw dieċma tal-qligħ tagħhom mill-minjieri tal-fidda sakemm il-minjieri ġew mgħerrqa mill-baħar.

Wieħed mill-ikbar teżori huwa dak ta' Argos. L-Argivi bnewh fil-Perjodu Klassiku Aħħari u kienu kburin ferm li rnexxielhom jibnu l-post tagħhom f'Delphi qalb il-bliet-stati l-oħra. It-teżor tagħhom tlesta fit-380 Q.K., u donnu ġie ispirat l-iktar mit-Tempju ta' Ħera f'Argolis. Madankollu, analiżi reċenti tal-elementi arkajċi tat-teżor tissuġġerixxi li kien ġie stabbilit qabel.

Teżori identifikabbli oħra huma dwar tas-Sikonjani, tal-Boezjani, tal-Massaljoti u tat-Tebani.

• 
  It-Teżor tal-Boezjani.
• 
  It-Teżor tal-Knidjani.
• 
  It-Teżor tas-Sikonjani.
• 
  It-Teżor ta' Sifni.

Artal tal-poplu ta' Chios

Quddiem it-Tempju ta' Apollo hemm l-artal prinċipali tas-santwarju li tħallas u nbena mill-poplu ta' Chios. Imur lura għas-seklu 5 Q.K. kif indikat fil-kitba mnaqqxa mal-gwarniċ tiegħu. L-artal huwa magħmul kompletament minn irħam iswed, għajr għall-bażi u l-gwarniċ tiegħu. Ir-restawr tal-artal sar fl-1920.

• 
• 
• 
  Il-kitba mnaqqxa bil-Grieg Antik fuq il-gwarniċ tal-artal, fejn tissemma Chios, "ΧΙΟΙΣ".

Stoa tal-Atenjani

Veduta tat-Teżor tal-Atenjani u l-iStoa tal-Atenjani fuq il-lemin.

L-istoa, jew zuntier imsaqqaf u miftuħ fil-ġnub tiegħu, inbniet b'allinjament kważi mil-Lvant għall-Punent tul il-bażi tal-ħajt poligonali li jirfed it-terrazza li fuqha nbena t-Tempju ta' Apollo. Ma hemm l-ebda traċċa arkeoloġika ta' rabta mat-tempju. L-istoa kienet tiftaħ fuq il-Mogħdija Sagra. Il-preżenza fil-qrib tat-Teżor tal-Atenjani tissuġġerixxi li dan il-kwartier ta' Delphi kien jintuża għan-negozju jew għall-politika tal-Atenjani, peress li l-istoa ġeneralment kienet tinsab fis-swieq.

Għalkemm l-arkitettura ta' Delphi ġeneralment hija Dorika, stil sempliċi, skont it-tradizzjonijiet ta' Phocis li kienu Doriċi, l-Atenjani inġenerali ma kinux jippreferu d-Doriku. L-istoa nbniet bl-istil ippreferut tal-Atenjani, il-Joniku, kif joħroġ fid-dieher mill-kapitelli tal-kolonni. Skont l-istil Joniku l-kapitelli huma mżejnin bit-tema tal-fjuri u b'mod elaborat, għalkemm mhux daqs il-Korinzju. L-istruttura li jifdal fiz-zuntier fiha seba' kolonni b'disinn imrikkeb, u mnaqqxa minn ħaġra unika, xi ħaġa mhux tas-soltu (il-biċċa l-kbira tal-kolonni kienu jinbnew minn sensiela ta' ħaġar tond li mbagħad kienu jitpoġġew fuq xulxin). Il-kitba mnaqqxa fuq l-istilobat tindika li nbniet mill-Atenjani wara r-rebħa navali tagħhom kontra l-Persjani fl-478 Q.K., biex jaħżnu t-trofej tal-gwerra tagħhom. Dak iż-żmien l-Atenjani u l-Ispartani ma kinux għedewwa.

• 
• 
• 

Blata ta' Sibilla

Il-blata ta' Sibilla hija blata qisha pulptu bejn it-Teżor tal-Atenjani u l-Istoa tal-Atenjani tul il-Mogħdija Sagra li twassal sat-Tempju ta' Apollo fiż-żona arkeoloġika ta' Delphi. Il-blata jingħad li hija l-post fejn Sibilla preistorika ta' qabel il-Pythia ta' Apollo qagħdet bilqiegħda biex twassal il-profeziji tagħha. Oħrajn jissuġġerixxu li l-Pythia jaf qagħdu hemmhekk, jew akolit bil-funzjoni li jwassal il-profezija finali. Il-blata tidher li kienet post ideali għad-diskorsi fil-pubbliku.

• 
• 
• 

Teatru

Veduta tat-teatru ta' Delphi minn fuq nett.

It-teatru antik ta' Delphi nbena iktar 'il fuq mit-Tempju ta' Apollo u b'hekk l-ispettaturi kellhom veduta sħiħa tas-santwarju u tal-wied kollu. Oriġinarjament inbena fis-seklu 4 Q.K., iżda ġie mmudellat mill-ġdid diversi drabi, b'mod partikolari fil-160/159 Q.K. għas-spejjeż tar-Re Ewmene II ta' Pergamon u, fis-67 W.K., fl-okkażjoni taż-żjara tal-Imperatur Neruni.

Il-koilon isserraħ max-xaqliba naturali tal-muntanja filwaqt li l-parti tal-Lvant inbniet fuq nixxiegħa żgħira li kienet twassal l-ilma fil-funtana ta' Cassotis eżatt taħt it-Tempju ta' Apollo. L-orkestra inizjalment kienet ċirku sħiħ b'dijametru ta' seba' metri. Ix-xena rettangolari kellha żewġ fetħiet bil-ħnejjiet fit-tarf, u llum il-ġurnata fadal il-pedamenti tagħhom biss. L-aċċess għat-teatru kien possibbli permezz tal-parodoi, jiġifieri l-kurituri laterali. Mal-ħitan ta' sostenn tal-parodoi hemm bosta kitbiet imnaqqxa li jfakkru l-bejgħ fittizju tal-iskjavi lid-divinità. Il-koilon kienet maqsuma orizzontalment f'żewġ żoni permezz ta' kuritur imsejjaħ diazoma. Iż-żona t'isfel kellha 27 ringiela ta' postijiet u dik ta' fuq kellha tmien ringieli biss. Sitt settijiet ta' taraġ b'arranġament radjali kienet jaqsmu l-parti t'isfel tal-koilon f'seba' livelli. It-teatru kien jesa' bejn wieħed u ieħor 4,500 spettatur.

Fl-okkażjoni taż-żjara ta' Neruni fi Greċja fis-67 W.K. saru diversi modifiki. L-orkestra ġiet pavimentata u delimitata b'parapett tal-ġebel. Il-proscenium ġie sostitwit b'pedestall baxx, il-pulpitum; il-faċċata ġiet imżejna b'riljiev bix-xeni minn miti dwar Erkole. Saru iktar tiswijiet u trasformazzjonijiet fis-seklu 2 W.K. Pausanias isemmi li dawn saru taħt il-patroċinju ta' Erodi Atticus. Fil-qedem, it-teatru kien jintuża għall-kompetizzjonijiet vokali u mużikali li kienu parti mill-programm tal-Logħob ta' Pythia fl-aħħar tal-perjodu Ellenistiku u Ruman. It-teatru ġie abbandunat meta s-santwarju qabad it-triq tan-niżla lejn l-aħħar tal-Antikità. Wara li ġie skavat u wara r-restawr inizjali tiegħu, fih ittellgħu spettakli teatrali matul il-Festivals ta' Delphi organizzati minn A. Sikelianos u martu, Eva Palmer, fl-1927 u fl-1930. Dan l-aħħar ġie restawrat mill-ġdid minħabba li għal deċennji sħaħ seħħew ċedimenti gravi tal-art li heddew l-istabbiltà tiegħu.

Tholos

It-Tholos fil-bażi tal-Għolja ta' Parnassus, bi tlieta mill-20 kolonna Dorika.

It-tholos fis-santwarju ta' Atena Pronaea (Ἀθηνᾶ Προναία, "Atena tal-Kunsiderazzjoni") hija binja ċirkolari li nbniet bejn it-380 u t-360 Q.K. Kienet tikkonsisti minn 20 kolonna Dorika rranġati ħdejn xulxin fuq barra b'dijametru estern ta' 14.76-il metru, u 10 kolonni Korinzji fuq ġewwa.

It-tholos tinsab bejn wieħed u ieħor nofs mil (800 metru) mill-fdalijiet prinċipali ta' Delphi (38°28′49″N 22°30′28″E). Tliet kolonni Doriċi ġew irrestawrati u b'hekk dan is-sit sar wieħed mill-iktar popolari f'Delphi fost it-turisti.

L-arkitett tat-"tempju bil-volti f'Delphi" kien issemma minn Vitrivju, fid-De architectura, il-Ktieb VII, bħala Teodoru ta' Phoceus (mhux Teodoru ta' Samos, li Vitruvju jsemmi separatament).

Gymnasium

Is-Santwarju tal-Pronaia ta' Atena f'Delphi.

Il-gymnasium, li jinsab nofs mil 'il bogħod mis-santwarju prinċipali, kien sensiela ta' binjiet li kienu jintużaw miż-żgħażagħ ta' Delphi. Il-binja kienet tikkonsisti minn żewġ livelli: stoa fil-livell ta' fuq bi spazju fil-beraħ, u palaestra, pixxina u banjijiet fil-livell t'isfel. Dawn il-pixxini u l-banjijiet kien maħsub li kellhom poteri maġiċi, u kienu jippermettu lil dak li jkun jikkomunika direttament ma' Apollo.

Stadium

Il-Gymnasium antik f'Delphi.

L-istadium jinsab iktar 'il fuq fl-Għolja ta' Parnassus, lil hinn mill-Mogħdija Sagra u t-teatru. Inbena fis-seklu 5 Q.K., iżda ġie mmodifikat fis-sekli ta' wara. L-aħħar immudellar mill-ġdid ta' skala kbira sar fis-seklu 2 W.K. taħt il-patroċinju ta' Erodi Atticus meta nbnew il-postijiet bilqiegħda u nħolqot daħla bil-ħnejja. L-istadium kien jesa' 6,500 spettatur bilqiegħda u t-trakka kienet twila 177 metru u kienet wiesgħa 25.5 metru.

Ippodromu

L-istadium fil-muntanji f'Delphi.

Fil-Logħob ta' Pythia, mexxejja politiċi prominenti bħal Klistene, it-tirann ta' Sikyon, u Hieron, it-tirann ta' Siracusa, kienu jikkompetu kontra xulxin bil-karrijiet tagħhom immexxija miż-żwiemel. Pindar irrefera għall-ippodromu, il-post fejn kienu jsiru dawn l-avvenimenti, u dan il-monument ġie mfittex mill-arkeologi għal iktar minn żewġ sekli.

Dan l-aħħar instabu traċċi tiegħu f'Gonia fil-pjanura ta' Krisa fen qabel kien jinsab l-istadium oriġinali.

Ħajt poligonali

Sezzjoni mill-ħajt poligonali f'Delphi, wara pilastru mill-Istoa Atenjana.

Ħajt ta' sostenn inbena biex jirfed it-terrazza bil-kostruzzjoni tat-tieni Tempju ta' Apollo fil-548 Q.K. Isem il-ħajt ġej mil-lavur bil-ġebel poligonali biex inbena. Iktar 'il quddiem, mill-200 Q.K. 'il quddiem, il-ġebel tal-ħajt kien jiġi mnaqqax bil-kuntratti tal-manumissjoni tal-iskjavi li ġew ikkonsagrati lil Apollo. Bejn wieħed u ieħor, fil-ħajt hemm madwar elf manumissjoni rreġistrata.

Fawwara Kastaljana

Il-fawwara sagra ta' Delphi tinsab fil-fondoq tal-Faedriadi. Il-fdalijiet ippreservati ta' żewġ funtani monumentali li kienu jirċievu l-ilma mill-fawwara jmorru lura għall-Perjodu Arkajku u għall-Perjodu Ruman.

Agora Rumana

L-Agora Rumana.

L-ewwel sett ta' fdalijiet li jara kwalunkwe viżitatur kif jidħol fis-sit arkeoloġiku ta' Delphi huma dwar tal-Agora Rumana, li kienet tinsab 'il barra mill-peribolos jew il-ħitan tar-reġjun tas-santwarju ta' Apollo f'Delphi. L-Agora Rumana nbniet bejn is-santwarju u l-Fawwara Kastaljana, madwar 500 metru 'l bogħod. Din il-pjazza pavimentata rettangolari kbira fl-imgħoddi kienet imdawra minn portiċi Joniċi fuq tliet naħat tagħha. Il-pjazza nbniet fil-perjodu Ruman, iżda l-fdalijiet viżibbli attwalment tul in-naħat tat-Tramuntana u tal-Majjistral imorru lura għall-Perjodu Aħħari tal-Antikità.

X'aktarx li ġie stabbilit suq fil-beraħ, fejn il-viżitaturi kienu jixtru għadd ta' ex-voto, bħal statwetti u tripodji żgħar, sabiex iħallu l-offerti tagħhom lill-allat. Kienet tintuża wkoll bħala żona ta' assemblea għall-purċissjonijiet matul il-festivals sagri.

Matul żmien l-imperu, tpoġġew statwi tal-imperatur u ta' benefatturi notevoli oħra hawnhekk kif wieħed jista' jobsor illum mill-pedestalli fil-post. Fil-Perjodu Aħħarti tal-Antikità, kien hemm ukoll studjos tal-artiġjani fi ħdan l-agora.

Ir-Rikkieb tal-Karru ta' Delphi tal-478 jew l-474 Q.K., fil-Mużew Arkeoloġiku ta' Delphi.

Statwi atletiċi

Delphi hija famuża għall-bosta statwi atletiċi ppreservati tagħha. Huwa magħruf li Olimpja oriġinarjament kellha ferm iktar minn dawn l-istatwi, iżda biż-żmien ħafna minnhom bdew jispiċċaw fix-xejn, u b'hekk is-sit prinċipali tal-istatwi atletiċi sar Delphi. Kleobis u Biton, żewġ aħwa magħrufa għall-qawwa tagħhom ġew immudellati f'żewġ statwi atletiċi li huma fost l-iktar bikrin f'Delphi. L-istatwi jfakkru l-ġrajja tal-ġbid tal-karru ta' ommhom għal diversi mili lejn is-Santwarju ta' Ħera fin-nuqqas tal-gniedes. Il-ġirien baqgħu impressjonati u ommhom staqsiet lil Ħera tagħtihom l-ikbar fost ir-rigali. Meta daħlu fit-Tempju ta' Ħera, huma ħasshom ħażin u qatt ma qamu, u b'hekk mietu fil-qofol tal-ammirazzjoni tagħhom, id-don perfett.

Ir-Rikkieb tal-Karrijiet ta' Delphi huwa artefatt antik ieħor li baqa' qawwi u sħiħ sa żminijietna. Huwa wieħed mill-iktar statwi magħruf mill-antikità. Ir-Rikkieb tilef bosta karatterisitiċi, inkluż il-karru tiegħu u dirgħajh ix-xellugija, iżda għadu jirrappreżenta ġieħ lill-arti atletika tal-qedem.

Miti rigward l-oriġini tar-reġjun

Il-Vulva tad-Dinja, Ge jew Gaia, biż-żewġ Faedriadi li qishom sidirha. F'din it-tpinġija l-villaġġ ta' Castro għadu qed jokkupa s-sit. It-triq moderna tidher fuq quddiem mentri l-villaġġ kien fuq in-naħa ta' fuq tas-sit. Taħt it-triq hemm il-Marmoria, jew il-"barriera tal-irħam", fejn iċ-ċittadini tal-villaġġ kienu jiksbu l-irħam għall-istrutturi tagħhom.

Fl-Ilijade, Akille ma kienx lest jaċċetta l-offerta ta' paċi ta' Agamennone lanqas li kieku kellha tinkludi l-ġid kollu fl-"art tal-ġebel" "tal-blat ta' Pytho" (I 404). Fl-Odissea (θ 79) Agamennone jaqsam "art tal-ġebel" biex jingħata l-profezija mingħand Apollo f'Pytho, l-ewwel waħda magħrufa fil-protostorja. Hesiod jirreferi wkoll għal Pytho "fil-fondoq ta' Parnassus" (Teogonju 498). Dawn ir-referenzi jimplikaw li l-iżjed data bikrija tal-eżistenza tal-oraklu hija s-seklu 8 Q.K., id-data meta x'aktarx Omeru fassal ix-xogħlijiet tiegħu.

Il-miti prinċipali ta' Delphi jissemmew fi tliet "loci" letterarji. H. W. Parke, l-istudjuż dwar Delphi, ilmenta li kienu awtokontradittorji, u b'hekk inkonxjament kienu parti mill-epistemoloġija ta' Plutarkju, u jirriflettu xi realtà storika oġġettiva komuni li tista' tiġi vverifikata. Parke jsostni li ma hemm l-ebda Apollo, l-ebda Żeus, l-ebda Ħera, u ċertament l-ebda mostru kbir qisu serp, u li l-miti huma invenzjonijiet Plutarkjani, bl-għan li jqanqlu ġrajjiet tradizzjonali bil-fomm fil-kitba wkoll.

L-Innu Nru 3 ta' Omeru, "Lil Apollo", hija l-eqdem waħda minn dawn it-tliet loci, u bejn wieħed u ieħor tmur lura għas-seklu 7 Q.K. Apollo jivvjaġġa sew wara t-twelid tiegħu f'Delos sabiex ifittex post għal oraklu. Telefesu jagħtih il-parir li jagħżel lil Krissa "taħt id-dell tal-Għolja ta' Parnassus", u huwa jimxi mal-parir tiegħu, u jordna li jinbena tempju, wara l-qtil tas-serp li jgħasses il-fawwara. Sussegwentement, xi membri tal-poplu ta' Kreta minn Knossos ibaħħru fuq missjoni biex isibu lil Pylos. Apollo jibdel surtu, isir denfil u jitla' abbord il-gverta tal-bastiment tagħhom. Il-membri tal-poplu ta' Kreta ma jazzardawx ineħħuħ u minflok jibqgħu jbaħħru. Apollo jiggwida l-bastiment madwar il-Greċja kollha u l-vjaġġ jintemm lura f'Krissa. Apollo jidħol fis-santwarju tiegħu flimkien mal-membri tal-poplu ta' Kreta u dawn ikunu l-patrijiet qaddejja tiegħu li jadurawh bħala Delphineus, "tad-denfil".

Żeus, divinità Klassika, jingħad li ddetermina s-sit ta' Delphi meta pprova jfittex iċ-ċentru ta' Gaia. Huwa bagħat żewġ ajkli jtiru miż-żewġ estremitajiet tal-Lvant u tal-Punent, u l-ajkli għaddew minn fuq Delphi fejn kienet tinsab iż-żokkra jew l-omphalos ta' Gaia.

Skont Eskilu fil-prologu tal-Ewmenidi, l-oraklu oriġina fil-preistorja u minn żmien il-qima ta' Gaia, li huwa ħsieb sostnut ukoll minn H. W. Parke, li ddeskriva l-evoluzzjoni tat-twemmin assoċjat mas-sit. Huwa sostna li l-istabbiliment preistoriku tal-oraklu huwa deskritt minn tliet kittieba bikrin: l-awtur tal-Innu Omeriku lil Apollo, Eskilu fil-prologu tal-Ewmenidi, u Ewripide f'silta tal-Iphigeneia f'Tauris. Parke jsostni wkoll li "Din il-verżjoni [ta' Ewripide] evidentement tirriproduċi b'mod sofistikat it-tradizzjoni primittiva li Eskilu għall-finijiet tiegħu stess kien qed jikkontradiċi: it-twemmin li Apollo ġie f'Delphi bħala invażur u ħa għalih oraklu tad-Dinja li diġà kien jeżisti. Il-qtil tas-serp huwa l-att tal-konkwista li jiżgura l-pussess tiegħu; mhux bħal fl-Innu Omeriku, fejn kien sempliċiment xogħol sekondarju ta' titjib tas-sit. Hemm ukoll differenza oħra. L-Innu Omeriku, bħalma rajna, kien jimplika li l-metodu tal-profezija li ntuża hemmhekk kien simili għal dak ta' Dodona: kemm Eskilu kif ukoll Ewripide, li kitbu fis-seklu 5, jattribwixxu għall-preistorja l-istess metodi li ntużaw f'Delphi fi żmienhom stess. Permezz tal-allużjonijiet tagħhom għat-tripodji u għas-sedi profetiċi jiġi implikat ħafna... [u jkompli fil-paġna nru 6] ...Karatteristika arkajka ħafna oħra f'Delphi tikkonferma wkoll ir-rabtiet antiki tal-post mad-divinità tad-Dinja. Dan il-post kien l-omphalos, ħaġra b'għamla ta' bajda li kienet tinsab fl-iżjed parti ta' ġewwa tas-santwarju tat-tempju fi żminijiet storiċi. Skont leġġenda Klassiku jingħad li kienet timmarka ż-"żokkra" (omphalos) jew iċ-ċentru tad-dinja u tispjega li dak il-post kien iddeterminat minn Żeus li kien ħeles żewġ ajkli li taru miż-żewġ estremitajiet tad-dinja u li ltaqgħu eżatt fuq dan il-post". Fil-paġna nru 7 jsostni wkoll, "Għaldaqstant Delphi oriġinarjament kienet devota għall-qima tad-Dinja bħala divinità li l-Griegi kienu jsejħulha Ge jew Gaia. Temis, assoċjat magħha fit-tradizzjoni bħala bintha, is-sieħba tagħha jew is-suċċessur tagħha, fil-verità hija manifestazzjoni oħra tal-istess divinità: identità li Eskilu rrikonoxxa f'kuntest ieħor. Il-qima ta' dawn iż-żewġ divinitajiet, bħala żewġ divinitajiet distinti jew bħala divinità waħda, intemmet bl-introduzzjoni ta' Apollo. L-oriġini ta' dan ilha kontroversjali fost l-istudjużi: għall-fini tagħna biżżejjed inqisuh kif jiġi rrappreżentat fl-Innu Omeriku – wieħed li jindaħal mit-Tramuntana – u l-wasla tiegħu x'aktarx li seħħet fl-intervall mudlam bejn iż-żminijiet ta' Mycenae u Elleniċi. Il-kunflitt tiegħu ma' Ge għall-pussess tas-sit ta' qima ġie rrappreżentat permezz tal-leġġenda tal-qtil tas-serp.

Ġrajja partikolari dwar l-iskoperta tas-santwarju ssostni li ragħaj bil-merħla ta' mogħoż tiegħu fil-mergħat tal-Għolja ta' Parnassus, darba fost l-oħrajn osserva lill-mogħoż tiegħu jilagħbu b'aġilità kbira qrib qasma fil-blat; malli induna, ir-ragħaj mar jittawwal b'rasu fuq ix-xaqq fil-blat. Mix-xaqq tela' duħħan li affettwalu moħħu u spiċċa f'dinja għalih.

L-Innu Omeriku lil Apollo ta' Delphi jfakkar li l-isem antik tas-sit kien Krisa.

Oħrajn isostnu li s-sit kien jismu Pytho (Πυθώ) u li Pythia, il-patri qaddejja tal-oraklu, intgħażlet mill-patrijiet qaddejja femminili tat-tempju. Apollo jingħad li kien qatel lil Python, drako (serp maskili jew dragun) li kien jgħix hemmhekk u li kien iħares iż-żokkra tad-dinja. Uħud isostnu li "Python" (it-terminu oriġina mill-verb πύθω (pythō), "jitħassar") kien l-isem oriġinali bħala rikonoxximent li Apollo kien qatel lil Python.

L-isem Delphi ġej mill-istess għerq bħal δελφύς delphys, "ġuf" u jaf jindika l-qima arkajka ta' Gaia fis-sit. Diversi studjużi oħra ma jaqblux dwar it-twemmin x'aktarx preistoriku tas-sit.

Apollo huwa marbut mas-sit permezz tal-epitet tiegħu Δελφίνιος Delphinios, "minn Delphi". L-epitet huwa marbut mad-dniefel (bil-Grieg: δελφίς,-ῖνος) fl-Innu Omeriku Lil Apollo (il-vers 400), fejn tissemma l-leġġenda dwar kif Apollo wasal għall-ewwel darba f'Delphi b'sura ta' denfil, bil-patrijiet ta' Kreta fuq dahru. L-isem Omeriku tal-oraklu huwa Pytho (Πυθώ). Leġġenda oħra kienet issostni li Apollo mexa lejn Delphi mit-Tramuntana u waqaf f'Tempe, belt f'Tessalija, biex jiġbor ir-rand li kien iqis li kienet pjanta sagra. Sabiex titfakkar din il-leġġenda, ir-rebbieħa tal-Logħob ta' Pythia ngħataw girlanda tar-rand miġbura fit-tempju.

Oraklu ta' Delphi

Proċess profetiku

Munita (obol) izzekkata f'Delphi fl-480 Q.K., fuq quddiem: tripodju qasir, fuq wara: tikka f'ċirku (omphalos jew żokkra).

X'aktarx li Delphi hija magħrufa l-iktar għall-oraklu tagħha, il-Pythia, jew is-sibilla, il-patri femminili qaddejja tal-profeziji mit-tripodju fl-adyton mgħerreq tat-Tempju ta' Apollo. Il-Pythia kienet magħrufa bħala kelliema f'isem Apollo. Kienet mara bla ħtija magħżula mir-raħħala tal-inħawi. Hija qagħdet bilqiegħda f'niċċa fuq ġewwa (adyton – li tfisser "tidħolx"), fuq tripodju qrib fetħa fl-art ("xaqq"). Skont leġġenda, meta Apollo qatel lil Python, is-serp waqa' f'dan ix-xaqq u beda tiela' duħħan mill-ġisem tiegħu li beda jiddekomponi. Intossikata mid-duħħan, is-sibilla ntilfet minn sensiha, u b'hekk Apollo seta' jieħu l-pussess tal-ispirtu tagħha. F'dan l-istat ta' estasi hija tat profezija. L-oraklu ma setax jiġi kkonsultat matul ix-xhur tax-xitwa, għax tradizzjonalment dan kien iż-żmien meta Apollo kien jgħix fost l-Iperboreani. Dijoniżju kien jgħix fit-tempju fin-nuqqas ta' Apollo. Huwa notevoli li meta t-temp ikun iktar biered, jitfaċċa qisu duħħan.

Iż-żmien biex Pythia tiġi kkonsultata għal oraklu matul is-sena kien jiġi ddeterminat minn bażi astronomika u ġeoloġika b'rabta mal-kostellazzjonijiet ta' Lyra u Cygnus. Prattika simili kienet tiġi segwita f'orakli oħra ta' Apollo.

Mix-xaqq ġieli jiġu rrilaxxat qisu fwar tal-idrokarburi. Meta ntilfet minn sensiha, Pythia bdiet "titkellem b'mod li ma jinftehimx" – u dak li qalet ġie "tradott" mill-patrijiet qaddejja tat-tempju b'esametri eleganti. Ġie spekulat li l-kittieba tal-qedem, inkluż Plutarkju li kien ħadem bħala patri f'Delphi, kellhom raġun jattribwixxu l-effetti tal-oraklu lill-pneuma (li bil-Grieg Antik tfisser "nifs, riħ jew fwar) ta' riħa ħelwa mix-xaqq fil-blat. Jaf dak id-"duħħan" kien mimli etilen b'effett ta' loppju u b'riħa ħelwa, jew kien mimli b'idrokarburi li kien ikollhom effett vjolenti. Madankollu, minħabba l-ġeoloġija bil-ġebla tal-ġir, din it-teorija għadha dibattibbli, minkejja li l-awturi fasslu tweġiba dettaljata lill-kritiċi tagħhom.

Sorsi tal-qedem jiddeskrivu l-patri femminili qaddejja bħala waħda li kienet tuża r-"rand" biex tispira l-profeziji tagħha. Diversi kandidati alternattivi tal-pjanta ġew issuġġeriti, fosthom il-kannabis, il-Hyoscyamus, ir-Rhododendron u l-oleandru. Harissis isostni li rieżami tal-letteratura tossikoloġika kontemporanja jindika li l-oleandru jikkawża sintomi simili għal dawk li kellha Pythia, u l-istudju tiegħu tat-testi tal-qedem wera li l-oleandru spiss kien jiġi inkluż taħt it-terminu "rand". Pythia jaf għomodot il-weraq tal-oleandru u belgħet il-fwar tagħhom. Is-sustanzi tossiċi tal-oleandru rriżuktaw f'sintomi simili għal dawk tal-epilessija, il-"marda sagra", li jaf kienet meqjusa bħala l-possessjoni ta' Pythia mill-ispirtu ta' Apollo.

Influwenza, devastazzjonijiet u tiġdid temporanju

Affresk tas-Sibilla ta' Delphi mpittra minn Mikelanġlu fil-Kappella Sistina.

L-oraklu ta' Delphi kellu influwenza konsiderevoli fid-dinja Griega kollha, u kien jiġi kkonsultat qabel kull avvenimenti importanti, inkluż il-gwerer u l-istabbiliment tal-kolonji. Kienet irrispettata wkoll mill-pajjiżi influwenzati mill-Greċja mal-periferija tad-dinja Griega, fosthom Lidja, Karja, u saħansitra l-Eġittu.

L-oraklu kien magħruf ukoll fost ir-Rumani bikrin. Is-seba' u l-aħħar re ta' Ruma, Lucius Tarquinius Superbus, wara li ra serp qrib il-palazz tiegħu, bagħat delegazzjoni inkluż wieħed miż-żewġ subien tiegħu biex jikkonsultaw l-oraklu.

Fil-278 Q.K., tribù (Ċeltika) ta' Traċja attakkat lil Delphi, ħarqet it-tempju, serqet ir-rikkezzi tas-santwarju u serqet it-"torċa li ma tintefiex" mill-artal. Matul l-attakk, parti mis-saqaf tat-tempju ċeda. F'dik l-istess sena, it-tempju ġarrab ħsarat estensivi minħabba terremot, u b'hekk ġie mitluq u l-inħawi tal-madwar tfaqqru. Il-popolazzjoni lokali sparsa wasslet għal diffikultajiet biex jimtlew il-karigi meħtieġa. Il-kredibbiltà tal-oraklu battiet minħabba tbassir dubjuż.

L-oraklu reġa' ffjorixxa fit-tieni seklu W.K., matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu, li jingħad li żar l-oraklu darbtejn u offra awtonomija sħiħa lill-belt. Sas-seklu 4, Delphi kienet kisbet l-istatus ta' belt.

Kostantinu l-Kbir seraq bosta monumenti fil-Lvant tal-Mediterran, inkluż f'Delphi, sabiex iżejjen il-belt kapitali l-ġdida tiegħu, Kostantinopli. Wieħed mill-monumenti famużi kien il-kolonna tal-bronż ta' Plataea (il-Kolonna tas-Serp; bil-Grieg Antik: Τρικάρηνος Ὄφις, jiġifieri Serp bi Tlett Irjus; bit-Tork: Yılanlı Sütun) mis-santwarju (tal-479 Q.K.), rilokata hemmhekk minn Delphi fit-324 W.K., u li għadha sa llum il-ġurnata nofsha meqruda wieqfa fi pjazza ta' Istanbul (fejn darba fost l-oħrajn kien hemm l-Ippodromu ta' Kostantinopli; bit-Tork Ottoman: Atmeydanı, jiġifieri l-"Pjazza taż-Żwiemel") u parti minn waħda mill-irjus tagħha miżmuma fil-Mużew tal-Arkeoloġija ta' Istanbul (İstanbul Arkeoloji Müzeleri).

Minkejja ż-żieda tal-Kristjaneżmu fl-Imperu Ruman kollu, l-oraklu baqa' ċentru reliġjuż matul is-seklu 4 W.K., u l-Logħob ta' Pythia baqgħu jsiru mill-inqas tal-424 W.K.; madankollu, id-deklin baqa' għaddej. It-tentattiv tal-Imperatur Ġuljanu li jerġa' jqanqal il-politeiżmu lanqas baqa' ħaj sal-aħħar tar-renju tiegħu. L-iskavi żvelaw bażilika kbira bi tliet korsiji fil-belt, kif ukoll traċċi ta' knisja fil-gymnasium tas-santwarju. Is-sit ġie abbandunat fis-seklu 6 jew 7, minkejja li jissemma isqof wieħed biss ta' Delphi f'lista episkopali tal-aħħar tas-seklu 8 u tal-bidu tas-seklu 9.

Importanza reliġjuża tal-oraklu

Il-fdalijiet tat-tempju antik ta' Apollo f'Delphi fil-wied ta' Phocis.

Delphi saret is-sit ta' tempju ewlieni ddedikat lil Phoebus Apollo, kif ukoll il-post fejn isir il-Logħob ta' Pythia u fejn hemm l-oraklu preistoriku. Anke fi Żmien ir-Rumani, mijiet ta' statwi baqgħu jingħataw bħala offerti u wegħdiet, u dawn ġew deskritti minn Plinju ż-Żgħir u minn Pausanias. Fit-tempju ġew imnaqqxin tliet frażijiet: γνῶθι σεαυτόν (gnōthi seautón = "kun af lilek innifsek") u μηδὲν ἄγαν (mēdén ágan = "xejn żejjed"), u Ἑγγύα πάρα δ'ἄτη (engýa pára d'atē = "agħmel wegħda u biegħed id-deni"). Fil-qedem, l-oriġini ta' dawn il-frażijiet ġiet attribwita li wieħed jew iktar mis-Seba' Saġġi tal-Greċja minn awturi bħal Platun u Pausanias. Barra minn hekk, skont is-saġġ ta' Plutarkju dwar it-tifsira tal-"E f'Delphi" — l-unika sors letterarju tal-kitba mnaqqxa — fit-tempju kien hemm ukoll ittra E kbira mnaqqxa. Fost affarijiet oħra l-ittra epsilon tirrappreżenta n-numru 5. Madankollu, l-istudjużi tal-qedem kif ukoll moderni ddubitaw il-leġittimità ta' dawn il-kitbiet imnaqqxa. Skont xi studjużi, "It-tliet frażijiet li saru fit-tempju ta' Delphi x'aktarx li qatt mhu se nkunu nafu min għamilhom. Wisq probabbli kienu qwiel popolari, li iktar 'il quddiem ġew attribwiti lil xi saġġi partikolari".

Skont l-Innu Omeriku lil Apollo ta' Pythia, Apollo spara l-ewwel vleġġa tiegħu meta kien għadu żgħir u din effettivament qatlet lis-serp Pytho, iben Gaia, li kien l-għassies tal-post. Sabiex jindem għall-qtil ta' iben Gaia, Apollo ġie mġiegħel itir u jqatta' tmien snin ta' lieva qabel ma seta' jerġa' lura u jinħafer. Kull sena kien isir festival, is-Septeria, u fih kienet tiġi rrappreżentata l-ġrajja kollha: il-qtil tas-serp, it-titjira ta' Apollo, l-indiema, u r-ritorn bħala divinità.

Il-Logħob ta' Pythia kienu jsiru kull erba' snin biex ifakkru r-rebħa ta' Apollo. Festival regolari ieħor f'Delphi kien it-"Theophania" (Θεοφάνεια), festival annwali li kien isir fir-rebbiegħa biex jiġi ċċelebrat ir-ritorn ta' Apollo mir-residenza tax-xitwa tiegħu f'Iperborea. Il-qofol tal-festival kien il-wiri ta' ikona tad-divinitajiet lill-fidili, li normalment kienet tkun moħbija fis-santwarju.

It-theoxenia kienet issir kull sajf u kienet iċċentrata fuq festa għall-"allat u għall-ambaxxaturi minn stati oħra". Xi miti jindikaw li Apollo qatel is-serp Python li kien l-għassies tal-Fawwara Kastaljana u semma lill-patri femminili tiegħu Pythia. Python, li kien intbagħad minn Ħera, kien ipprova jipprevjeni li Leto twelled meta kienet tqila b'Apollo u Artemis.

Il-fawwara tas-sit kienet tnixxi lejn it-tempju iżda għebet taħtu, u ħolqot xaqq li minnu kien joħroġ fwar kimiku li kien maħsub li kien iwassal biex l-oraklu ta' Delphi tiżvela l-profeziji tagħha. Apollo qatel lil Python, iżda kellu jiġi kkastigat ta' għemilu, peress li Python kien iben Gaia. Is-santwarju ddedikat lil Apollo oriġinarjament kien iddedikat lil Gaia u kien kondiviż ma' Poseidon. L-isem Pythia baqa' bħala t-titlu tal-oraklu ta' Delphi.

Erwin Rohde kiteb li Python kien spirtu tad-dinja, li nqatel minn Apollo u ndifen taħt l-omphalos, f'każ fejn divinità stabbiliet tempju fuq il-qabar ta' divinità oħra. Fehma oħra kienet li Apollo kien għadu kemm żdied fil-panteon Grieg peress li oriġina minn Lidja. L-Etruski mit-Tramuntana tal-Anatolja wkoll kienu jqimu lil Apollo, u jista' jkun li oriġinarjament kien l-istess divinità bħal Aplu tal-Mesopotamja, titlu tal-Akkadjani li jfisser "iben", li oriġinarjament kien ingħata lid-divinità tal-pjagi Nergal, iben Enlil. Apollo Smintheus (bil-Grieg: Απόλλων Σμινθεύς) kien il-qattiel tal-ġrieden, li kienu kawża primarja tal-mard, u għaldaqstant kien il-promotur tal-mediċina preventiva.

Storja

L-okkupazzjoni tas-sit f'Delphi tista' tiġi traċċata lura għall-perjodu Neolitiku bl-okkupazzjoni estensiva u bl-użu estensiv mill-perjodu ta' Mycenae (1600-1100 Q.K.). F'dak iż-żmien, Krissa kienet art ewlenija Griega u qawwa tal-art u tal-baħar, x'aktarx waħda minn tal-bidu fil-Greċja, jekk wieħed jemmen id-data Elladika Bikrija ta' Kirra. Is-sorsi tal-qedem jindikaw li l-isem preċedenti tal-Golf ta' Korinzju kien il-"Golf ta' Krisa". Bħal Krisa, Korinzju kien stat Dorjan, u l-Golf ta' Korinzju kien lag Dorjan biex ngħidu hekk, speċjalment mill-migrazzjoni tad-Dorjani fil-Peleponniżi mill-ħabta tal-1000 Q.K. Il-qawwa ta' Krisa finalment sfaxxat fix-xejn permezz tal-istati Eoliċi u Attiċi-Joniċi tan-Nofsinhar tal-Greċja fir-rigward tal-aċċess għal Delphi. Il-kontroll tagħha għadda għand il-Lega Anfiktijonika, organizzazzjoni ta' stati b'interess f'Delphi fil-perjodu Klassiku bikri. Krisa nqerdet minħabba l-arroganza tagħha. Il-golf ingħata l-isem ta' Korinzju. Korinzju dak iż-żmien kienet simili għall-istati Jontiċi: elaborata u innovattiva, u ma tixbaħ xejn l-istil Doriku spartan.

Delphi tal-Qedem

Illustrazzjoni spekulattiva ta' Delphi tal-qedem magħmula mill-arkitett Franċiż Albert Tournaire.

Fost il-miti iktar bikrin hemm tradizzjonijiet li jsostnu li Pythia, jew l-oraklu ta' Delphi, diġà kienet is-sit ta' oraklu importanti fid-dinja Griega preklassika (saħansitra fl-1400 Q.K.) u ġiet iddedikata mill-ġdid għall-ħabta tat-800 Q.K., meta serviet bħala s-sit ewlieni matul iż-żminijiet klassiċi għall-qima tad-divinità Apollo.

Delphi minn dak iż-żmien 'l hawn kienet post tal-qima għal Gaia, id-divinità femminili marbuta mal-fertilità. Ir-raħal beda jikseb rilevanza pan-Ellenika kemm bħala santwarju kif ukoll bħala oraklu fis-seklu 7 Q.K. Inizjalment taħt il-kontroll tal-insedjaturi ta' Phocaea bbażati f'Kirra (attwalment Itea) mill-qrib, Delphi reġgħet għaddiet għand l-Atenjani matul l-Ewwel Gwerra Sagra (597-585 Q.K.). Il-kunflitt wassal għall-konsolidazzjoni tal-Lega Anfiktijonika, li kellha funzjoni militari u reliġjuża b'rabta mal-protezzjoni tat-Tempju ta' Apollo. Dan is-santwarju nqered min-nirien fil-548 Q.K. u mbagħad għadda taħt il-kontroll tal-Almaeonidi li tkeċċew minn Ateni. Fl-449-448 Q.K., it-Tieni Gwerra Sagra (miġġielda fil-kuntest wiesa' tal-Ewwel Gwerra Peleponniża bejn il-Lega Peleponniża mmexxija minn Sparta u l-Lega Deljana-Attika mmexxija minn Ateni) wasslet biex il-poplu ta' Phocia jikseb il-kontroll ta' Delphi u l-ġestjoni tal-Logħob ta' Pythia.

Fit-356 Q.K., il-poplu ta' Phocia taħt Philomelos ħataf u seraq lil Delphi, u dan wassal għat-Tielet Gwerra Sagra (356-346 Q.K.), li ntemmet bit-telfa tal-poplu ta' Phocia u t-tlugħ għall-poter ta' Macedon taħt ir-renju ta' Filippu II. Dan imbagħad wassal għar-Raba' Gwerra Sagra (339 Q.K.), li laħqet il-qofol tagħha fil-Battalja ta' Chaeronea (338 Q.K.) bl-istabbiliment tat-tmexxija ta' Macedon fuq il-Greċja.

F'Delphi, wara t-tmexxija ta' Macedon kien hemm it-tmexxija tal-Etoljani fil-279 Q.K., meta l-invażjoni Gallika ġiet irreżistita, u tar-Rumani fil-191 Q.K. Ir-rikkezzi tas-sit insterqu minn Lucius Cornelius Sulla fis-86 Q.K., matul il-Gwerer Mitridatiċi, u minn Neruni fis-66 W.K. Għalkemm l-imperaturi Rumani sussegwenti tad-dinastija Flavjana kkontribwew għar-restawr tas-sit, gradwalment Delphi tilfet l-importanza li kellha. Matul is-seklu 3, is-setet misterjużi saru iktar popolari mill-panteon tradizzjonali tal-Greċja.

Il-Kristjaneżmu, li beda l-ewwel bħala waħda mis-setet misterjużi, malajr qabad, u dan wassal għall-persegwitazzjoni tal-pagani fl-Imperu Ruman aħħari. Il-leġiżlazzjoni kontra l-pagani tad-dinastija Flavjana neħħiet l-assi li kellhom is-santwarji antiki. L-imperatur Ġuljanu pprova li jbiddel din il-klima reliġjuża, iżda t-tentattiv ta' "tqanqil mill-ġdid tal-paganiżmu" kien partikolarment batut u ma damx wisq. Meta t-tabib Oreibasius żar l-oraklu ta' Delphi, sabiex ipoġġi f'dubbju d-destin tal-paganiżmu, huwa ngħata tweġiba pessimistika:

Εἴπατε τῷ βασιλεῖ, χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλά,

οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβην, οὐ μάντιδα δάφνην,

οὐ παγὰν λαλέουσαν, ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ.

[Għid lir-re li l-flawt waqa' mal-art. Phoebus ma għandux iktar fejn joqgħod, la rand tal-oraklu, u lanqas funtana tal-profeziji, peress li l-ilma spiċċa għalkollox.]

L-oraklu ngħalaq għalkollox matul il-persegwitazzjoni tal-pagani fl-Imperu Ruman aħħari taħt Teodosju I fit-381 W.K.

Kunsill Anfiktijoniku

Il-Kunsill Anfiktijoniku kien kunsill ta' rappreżentanti minn sitt tribujiet Griegi li kellhom il-kontroll ta' Delphi u tal-Logħob ta' Pythia li kien isir kull erba' snin. Kien jiltaqa' darbtejn fis-sena u l-membri tiegħu kienu minn Thessaly u l-Greċja ċentrali. Maż-żmien, ir-raħal ta' Delphi kiseb iktar kontroll tiegħu nnifsu u l-kunsill tilef ħafna mill-influwenza tiegħu.

Ir-reġjun sagru fi Żmien il-Ħadid

Sezzjoni mill-freġju tat-Teżor ta' Sifni, li issa jinsab fil-mużew.

L-iskavi f'Delphi, li kienet insedjament ta' wara Mycenae tal-aħħar tas-seklu 9, żvelaw volumi ta' artefatti li żdiedu sew mill-aħħar kwart tas-seklu 8 Q.K. L-offerti tal-fuħħar u tal-bronż kif ukoll it-tripodji baqgħu jingħataw b'mod kontinwu, b'kuntrast ma' Olimpja. La l-firxa tal-oġġetti u lanqas il-preżenza ta' offerti prestiġjużi ma juru li Delphi kienet tappella għal firxa wiesgħa ta' fidili. Madankollu, il-kwantità l-kbira tal-oġġetti ta' valur li ma nstabu fl-ebda santwarju ieħor fl-art kontinentali, tħeġġeġ dik il-fehma.

Ir-reġjun sagru ta' Apollo f'Delphi kien Santwarju Pan-Elleniku, fejn kull erba' snin mill-586 Q.K. l-atleti mid-dinja Griega kollha kienu jikkompetu fil-Logħob ta' Pythia, waħda minn erba' Logħob Pan-Elleniku, il-prekursuri tal-Logħob Olimpiku modern. Ir-rebbieħa f'Delphi kienu jiġu ppreżentati b'kuruna tar-rand (stephanos) li b'mod ċerimonjali li kien jinqata' minn siġra minn tifel li kien jirrakkonta l-qtil ta' Python. Dawn il-kompetizzjonijiet kienu jissejħu wkoll logħob stefantiku minħabba isem il-kuruna tar-rand. Delphi kienet tispikka meta mqabbla mas-sit l-oħra tal-logħob għaliex kienet tospita l-mousikos agon, il-kompetizzjonijiet mużikali wkoll.

Dan il-Logħob ta' Pythia jikklassifika fost l-erba' logħob stefantiku kronoloġikament u bħala importanza. Madankollu, dan il-logħob kien differenti mil-logħob ta' Olimpja peress li ma kellhomx importanza daqshekk enormi għall-belt ta' Delphi daqs il-logħob għal Olympia u l-inħawi tal-madwar. Delphi xorta waħda kienet tkun belt rinomata anke kieku ma ospitatx dan il-logħob; kellha attrazzjonijiet oħra li wassluha biex titlaqqam l-omphalos (iż-żokkra) tad-dinja, fi kliem ieħor, iċ-ċentru tad-dinja.

Fil-hestia (ħuġġieġa) ta' ġewwa tat-Tempju ta' Apollo, kien hemm fjamma eterna. Wara l-Battalja ta' Plataea, il-bliet Griegi tfew il-fjammi tagħhom u ġabu nar ġdid mill-ħuġġieġa tal-Greċja, f'Delphi; fil-ġrajjiet tal-istabbiliment ta' diversi kolonji Griegi, il-kolonjalisti kienu l-ewwel jiġu ddedikati f'Delphi.

Abbandun u skoperta mill-ġdid

Ċirjaku ta' Ancona, l-ewwel persuna mill-Punent li ddeskriva l-fdalijiet ta' Delphi fl-1436.

L-Ottomani ffinalizzaw id-dominju tagħhom fuq Phocis u Delphi għall-ħabta tal-1410 W.K. Delphi stess baqgħet kważi diżabitata għal sekli sħaħ. Milli jidher waħda mill-ewwel binjiet tal-era moderna bikrija kien il-monasteru tal-Madonna ta' Panagia (Omm Alla) li nbena fuq il-gymnasium antik f'Delphi. Kien x'aktarx lejn l-aħħar tas-seklu 15 jew 16 li beda jifforma insedjament hemmhekk, u eventwalment ifforma l-villaġġ ta' Kastri.

Il-belt ta' Delphi Ottomana gradwalment bdiet tiġi investigata. L-ewwel persuna mill-Punent li ddeskriviet il-fdalijiet f'Delphi kienet Ċirjaku ta' Ancona, merkant tas-seklu 15 li mbagħad sar diplomatiku u antikwarju, meqjus bħala missier l-arkeoloġija klassika moderna. Huwa żar Delphi f'Marzu 1436 u baqa' hemmhekk għal sitt ijiem. Huwa rreġistra l-fdalijiet arkeoloġiċi viżibbli abbażi tal-identifikazzjoni ta' Pausanias. Huwa ddeskriva l-istadium u t-teatru f'dik id-data kif ukoll xi skulturi individwali. Huwa rreġistra wkoll diversi kitbiet imnaqqxa, u l-biċċa l-kbira minnhom issa ntilfu. Madankollu, l-identifikazzjonijiet tiegħu mhux dejjem kienu korretti: pereżempju huwa ddeskriva binja tonda li ra bħala t-Tempju ta' Apollo meta din kienet biss il-bażi tal-ex-voto tal-Argivi. Fl-1500 terremot qawwi kkawża ħafna ħsara.

Is-Soċjetà tad-Dilettanti organizzat spedizzjoni ta' studju f'Delphi f'1766.

Fl-1766, spedizzjoni Ingliża ffinanzjata mis-Soċjetà tad-Dilettanti kienet tinkludi l-epigrafu ta' Oxford Richard Chandler, l-arkitett Nicholas Revett, u l-pittur William Pars. L-istudji tagħhom ġew ippubblikati fl-1769 bit-titlu Antikitajiet Joniċi, segwiti minn kollezzjoni ta' kitbiet imnaqqxin, u żewġ kotba tal-ivvjaġġar, wieħed dwar l-Asja Minuri (1775), u ieħor dwar il-Greċja (1776). Apparti l-antikitajiet, huma taw xi deskrizzjonijiet viżivi tal-ħajja ta' kuljum f'Kastri, bħall-imġiba tat-Torok-Albaniżi li kienu jgħassu l-mogħdijiet muntanjużi.

Fl-1805 Edward Dodwell żar Delphi akkumpanjat mill-pittur Simone Pomardi. Lord Byron żar Delphi fl-1809 akkumpanjat mill-ħabib tiegħu John Cam Hobhouse:

Iżda hemmhekk imraħt tul in-nixxiegħa;

Iva! Ilmaħt is-santwarju deżertiku twil fuq Delphi,

fejn, apparti l-funtana dgħajfa, kollox kien wieqaf.

Huwa naqqax ismu fuq l-istess kolonna fil-gymnasium bħal Lord Aberdeen, li iktar 'il quddiem sar Prim Ministru, li kien żar Delphi ftit snin qabel. Skavi kif suppost ma bdewx qabel l-aħħar tas-seklu 19 (ara t-taqsima dwar l-"Iskavi") wara r-rilokazzjoni tal-villaġġ.

Sit ta' Wirt Dinji

Is-Sit Arkeoloġiku ta' Delphi ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1987.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Delphi fl-arti iktar reċenti

Il-kastell immaġinarju ta' Delphi ta' Nicolas Gerbel.

Mis-seklu 16 'il quddiem, bdew jitfaċċaw immaġnijiet ta' Delphi fil-kotba u fil-mapep stampati. L-iżjed immaġnijiet bikrin ta' Delphi kienu immaġinarji għalkollox; pereżempju dawk maħluqa minn Nicolas Gerbel, li fl-1545 ippubblika test abbażi tal-mappa tal-Greċja ta' N. Sofianos. Is-santwarju antik ġie muri bħala belt iffortifikata.

L-ewwel vjaġġaturi b'interessi arkeoloġiċi, apparti l-prekursur Ċirjaku ta' Ancona, kienu l-Brittaniku George Wheler u l-Franċiż Jacob Spon, li żaru l-Greċja fi spedizzjoni konġunta fl-1675-1676. Huma ppubblikaw l-impressjonijiet tagħhom separatament. Fil-"Vjaġġ lejn il-Greċja" ta' Wheler, ippubblikat fl-1682, deher skizz tar-reġjun ta' Delphi, fejn intwerew l-insedjament ta' Kastri u xi fdalijiet. L-illustrazzjonijiet fil-pubblikazzjoni ta' Spon "Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant, 1678" jitqiesu bħala oriġinali u rivoluzzjonarji.

Veduta ta' Delphi b'Purċissjoni bħala Sagrifiċċju ta' Claude Lorrain.

Il-vjaġġaturi baqgħu jżuru Delphi matul is-seklu 19 kollu u ppubblikaw il-kotba tagħhom li kien fihom djarji, skizzi u veduti tas-sit, kif ukoll stampi ta' muniti. L-illustrazzjonijiet spiss kienu jirriflettu l-ispirtu tar-Romantiċiżmu, kif joħroġ fid-dieher fix-xogħlijiet ta' Otto Magnus von Stackelberg, fejn apparti l-pajsaġġi (La Grèce. Vues pittoresques et topographiques, Pariġi, 1834) jidhru wkoll id-drawwiet umani (Costumes et usages des peuples de la Grèce moderne dessinés sur les lieux, Pariġi, 1828). Il-pittur filoelleniku W. Williams inkluda l-pajsaġġ ta' Delphi fit-temi tiegħu (1829). Personalitajiet influwenti bħal F.Ch.-H.-L. Pouqueville, W.M. Leake, Chr. Wordsworth u Lord Byron huma fost l-iżjed viżitaturi importanti ta' Delphi.

Delphi ta' Edward Lear bil-Fraedriadi.

Wara l-istabbiliment tal-istat Grieg modern, l-istampa wkoll saret interessata f'dawn il-vjaġġaturi. B'hekk "Ephemeris" tikteb (fis-17 ta' Marzu 1889): Fir-Revues des Deux Mondes Paul Lefaivre ppubblika l-memorji tiegħu minn eskursjoni lejn Delphi. L-awtur Franċiż jirrakkonta bi stil li jsaħħrek l-avventuri tiegħu matul il-vjaġġ, u b'mod partikolari jfaħħar l-kapaċità ta' mara anzjana li terġa' ddaħħal f'postha spalla żlugata ta' wieħed minn sħabu li kien qed jivvjaġġa miegħu, li kien waqa' minn fuq iż-żiemel. "F'Arachova l-bixra Griega ġiet ippreservata intatta. L-irġiel huma iktar atleti milli bdiewa, mibnija għall-ġiri u għal-lotta, partikolarment eleganti u rqaq taħt l-irkaptu tal-muntanji tagħhom". Isemmi l-antikitajiet ta' Delphi fil-qosor biss, iżda jirreferi għal ħajt poligonali twil 80 metru, "mimli kitbiet imnaqqxa ta' digrieti, konvenzjonijiet u manumissjonijiet".

Itea minn Delphi (1925) ta' Vera Willoughby - Itea huwa raħal ieħor fil-Greċja.

Gradwalment tfaċċaw ukoll l-ewwel gwidi tal-ivvjaġġar. Il-kotba żgħar rivoluzzjonarji vvintati minn Karl Baedeker, akkumpanjati minn mapep utli biex wieħed iżur is-siti arkeoloġiċi bħal Delphi (1894) u jkollu l-informazzjoni, saru gwidi prattiċi u popolari. Il-lenti fotografika rrivoluzzjonat il-pajsaġġ u l-antikitajiet, b'mod partikolari mill-1893 'il quddiem, meta bdew l-iskavi sistematiċi tal-Iskola Arkeoloġika Franċiża. Madankollu, artisti bħal Vera Willoughby, baqgħu jiġu ispirati mill-pajsaġġ.

It-temi ta' Delphi ispiraw diversi artisti grafiċi. Apparti l-pajsaġġ, Pythia u Sibilla saru suġġetti tal-illustrazzjonijiet saħansitra fuq il-karti tax-xorti. Eżempju famuż huwa s-Sibilla ta' Delphi ta' Mikelanġlu (1509), l-inċiżjoni Ġermaniża tas-seklu 19, L-Oraklu ta' Apollo f'Delphi, kif ukoll it-tpinġija reċenti bil-linka fuq il-karta, L-Oraklu ta' Delphi (2013) ta' M. Lind. L-artisti moderni jiġu ispirati wkoll mit-temi ta' Delphi. Eżempji tax-xogħlijiet tagħhom jintwerew fil-Park tal-Iskulturi taċ-Ċentru Kulturali Ewropew ta' Delphi u f'wirjiet li jsiru fil-Mużew Arkeoloġiku ta' Delphi.

Delphi fil-letteratura iktar reċenti

Is-sit arkeoloġiku ta' Delphi ispira ħafna letteratura wkoll. Fl-1814, W. Haygarth, ħabib ta' Lord Byron, jirreferi għal Delphi fix-xogħol tiegħu Greċja, Poeżija. Fl-1888, Charles Marie René Leconte de Lisle ppubblika d-dramm liriku tiegħu L’Apollonide, akkumpanjat mill-mużika ta' Franz Servais. Awturi Franċiżi iktar reċenti użaw lil Delphi bħala sors ta' ispirazzjoni, fosthom Yves Bonnefoy (Delphes du second jour) jew Jean Sullivan (il-laqam ta' Joseph Lemarchand) f'L'Obsession de Delphes (1967), l-istess bħal Rob MacGregor f'Indiana Jones u l-Periklu f'Delphi (1991).

Il-preżenza ta' Delphi fil-letteratura Griega hija waħda qawwija ħafna. Poeti bħal Kostis Palamas (L-Innu ta' Delphi, 1894), Kostas Karyotakis (Il-Festival ta' Delphi, 1927), Nikephoros Vrettakos (Ir-Ritorn minn Delphi, 1957), Yannis Ritsos (Delphi, 1961-1962) u Kiki Dimoula (Il-Gass tal-Omphalos u Art xierqa, 1988), huwa biss uħud mill-iktar rinomati. Angelos Sikelianos kiteb Id-Dedika (tad-Diskors ta' Delphi) (1927), l-Innu ta' Delphi (1927) u t-Traġedja tas-Sibilla (1940), filwaqt li fil-kuntest tal-idea ta' Delphi u l-festivals ta' Delphi huwa ppubblika saġġ bit-titlu ta' L-Unjoni ta' Delphi (1930). Ir-rebbieħ tal-Premju Nobel George Seferis kiteb saġġ bit-titlu ta' Delphi fil-ktieb jismu Dokimes.

L-importanza ta' Delphi għall-Griegi hija sinifikanti. Is-sit ġie rreġistrat fil-memorja kollettiva u twassal minn ġenerazzjoni għall-oħra permezz tat-tradizzjoni. Nikolaos Politis, l-etnografu Grieg famuż, fil-Parti A tal-istudji tiegħu dwar il-ħajja u l-lingwa tal-poplu Grieg joffri żewġ eżempji minn Delphi:

a) il-patri femminili qaddejja ta' Apollo (176)

Meta twieled Kristu, patri femminili qaddejja ta' Apollo kienet qed toffri sagrifiċċju taħt il-monasteru ta' Panayia, fit-triq lejn Livadeia, f'sit imsejjaħ Logari. F'daqqa waħda l-patri abbandunat is-sagrifiċċju u qalet lin-nies: "f'dan il-mument twieled iben Alla, li se jkollu poter kbir, bħal Apollo, iżda mbagħad Apollo se jirbaħlu". Lanqas laħaq temm kliemu li ma niżlitx sajjetta, ħarqitu, u qasmet il-blat fil-qrib fi tnejn. [p. 99].

b) il-Milords (108)

Il-Milords ma kinux Kristjani u qatt ħadd ma rahom jissallbu. Oriġinaw mill-abitanti pagani antiki ta' Delphi li kienu jżommu l-proprjetà tagħhom f'kastell imsejjaħ Adelphi, f'isem iż-żewġ prinċpjijiet aħwa li bnewh. Meta Kristu u ommu ġew fis-sit, u n-nies kollha ta' madwarhom ikkonvertew għall-Kristjaneżmu, huma ħasbu li kien ikun aħjar jekk jitilqu; b'hekk il-Milords telqu lejn il-Punent u ħadu l-affarijiet kollha tagħhom magħhom. Il-Milords minn żmien għal żmien imorru jqimu il-ġebel ta' Delphi. [p. 59].

Gallerija

• 
  It-teatru ta' Delphi.
• 
  Il-fdalijiet tat-teatru ta' Delphi.
• 
  Fdalijiet ta' Delphi.
• 
  Il-Faedriadi.

Iktar qari

• Adornato, G (2008). "Delphic Enigmas? The Γέλας ἀνάσσων, Polyzalos, and the Charioteer Statue". American Journal of Archaeology. 112 (1): 29–55. doi:10.3764/aja.112.1.29. S2CID 157508659.

• Davies, J. K. (1998). Finance, Administrations, and Realpolitik: The Case of Fourth-Century Delphi. In Modus Operandi: Essays in Honour of Geoffrey Rickman. Edited by M. Austin, J. Harries, and C. Smith, 1–14. London: Bulletin of the Institute of Classical Studies, Suppl. 71.

• Davies, John. (2007). "The Origins of the Festivals, especially Delphi and the Pythia." In Pindar’s Poetry, Patrons, and Festivals: From Archaic Greece to the Roman Empire. Edited by Simon Hornblower and Catherine Morgan, 47–69. Oxford: Oxford Univ. Press.

• Giangiulio, Maurizio (2015). "Collective Identities, imagined past, and Delphi". In Foxhall, Lin; Gehrke, Hans-Joachim; Luraghi, Nino (eds.). Intentional History : Spinning Time in Ancient Greece. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. pp. 121–136. ISBN 978-3-515-11288-8.

• Kindt, Julia. (2016). Revisiting Delphi: Religion and Storytelling in Ancient Greece. Cambridge Classical Studies. Cambridge; New York: Cambridge University Press.

• Maurizio, Lisa (1997). "Delphic Oracles as Oral Performances: Authenticity and Historical Evidence". Classical Antiquity. 16 (2): 308–334. doi:10.2307/25011067. JSTOR 25011067.

• McInerney, Jeremy (2011). "Delphi and Phokis: A Network Theory Approach". Pallas. 87 (87): 95–106. doi:10.4000/pallas.1948.

• McInerney, Jeremy (1997). "Parnassus, Delphi, and the Thyiades". Greek, Roman and Byzantine Studies. 38 (3): 263–284.

• Morgan, Catherine. (1990). Athletes and Oracles. The Transformation of Olympia and Delphi in the Eighth Century Q.K.. Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press.

• Partida, Elena C. (2002). The Treasuries at Delphi: An Architectural Study. Jonsered, Denmark: Paul Åströms.

• Scott, Michael, Delphi: A History of the Center of the Ancient World (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2014). ISBN 978-0-691-15081-9

• Scott, Michael. (2010). Delphi and Olympia: The Spatial Politics of Panhellenism in the Archaic and Classical Periods. Cambridge and New York: Cambridge Univ. Press.

• Temple, Robert K.G., "Fables, Riddles, and Mysteries of Delphi", Proceedings of 4th Philosophical Meeting on Contemporary Problems, No 4, 1999 (Athens, Greece) In Greek and English.

• Weir, Robert G. (2004). Roman Delphi and its Pythian games. BAR Series 1306. Oxford: Hadrian.

Evidenza tas-seklu 5

• Petrides, P., 2010, La céramique protobyzantine de Delphes. Une production et son contexte, École française d’Athènes, Fouilles de Delphes V, Monuments figurés 4, Paris – Athènes.

• Petrides, P., Déroche, V., Badie, A., 2014,Delphes de l’Antiquité tardive. Secteur au Sud-est du Péribole, École française d’Athènes, Fouilles de Delphes II, Topographie et Architecture 15, Paris-Athènes.

• Petrides, P., 1997, «Delphes dans l’Antiquité tardive : première approche topographique et céramologique», Q.K.H 121, pp. 681–695.

• Petrides, P., 2003, «Αteliers de potiers protobyzantins à Delphes », in Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ (ed.), 7ο Διεθνές Συνέδριο Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη 11-16 Οκτωβρίου 1999, Πρακτικά, Αθήνα, pp. 443–446.

• Petrides, P., 2005, «Un exemple d’architecture civile en Grèce : les maisons protobyzantines de Delphes (IVe–VIIe s.)», Mélanges Jean-Pierre Sodini, Travaux et Mémoires 15, Paris, pp. 193–204.

• Petrides, P., Demou, J., 2011, « La redécouverte de Delphes protobyzantine », Pallas 87, pp. 267–281.