Wikipedija

Pergamon

belt antika Griega fit-Turkija

Pergamon jew Pergamum (/ˈpɜːrɡəmən/ jew /ˈpɜːrɡəmɒn/; bil-Grieg Antik: Πέργαμον), magħrufa wkoll bħala Pergamos (Πέργαμος) bil-Grieg modern[1], kienet belt Griega antika sinjura u setgħana f'Mysia. Tinsab 26 kilometru mill-kosta moderna tal-Baħar Eġew fuq promontorju, fuq in-naħa tat-Tramuntana tax-xmara Caicus (illum il-ġurnata magħrufa bħala Bakırçay) u fil-Majjistral tal-belt moderna ta' Bergama, it-Turkija.

Il-fdalijiet tal-belt antika ta' Pergamon

Matul il-perjodu Ellenistiku, saret il-belt kapitali tar-Renju ta' Pergamon fil-281-133 Q.K. taħt id-dinastija Attalida, li ttrasformatha f'wieħed miċ-ċentri kulturali ewlenin tad-dinja Griega. Bosta fdalijiet tal-monumenti tagħha għadhom viżibbli, speċjalment il-kapulavur tal-Artal ta' Pergamon.[2] Pergamon kienet l-iżjed waħda fit-Tramuntana fost is-seba' knejjes tal-Asja kkwotati fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet tat-Testment il-Ġdid.[3]

Il-belt hija ċċentrata fuq mesa (għolja) tal-andesit f'għoli ta' 335 metru li kienet tifforma l-akropoli tagħha. Din l-għolja tinżel f'daqqa lejn in-naħat tat-Tramuntana, tal-Punent u tal-Lvant, iżda tliet artijiet imtarrġin naturali fuq in-naħa tan-Nofsinhar jipprovdu rotta lejn il-quċċata. Lejn il-Punent tal-akropoli, ix-xmara Selinus (illum il-ġurnata magħrufa bħala Bergamaçay) tgħaddi minn ġol-belt, filwaqt li x-xmara Ketios (illum il-ġurnata magħrufa bħala Kestelçay) tgħaddi qribha lejn il-Lvant.

Pergamon tniżżlet fil-Lista ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.[4]

Pożizzjoni

immodifika
 
L-akropoli ta' Pergamon

Pergamon tinsab fit-tarf tat-Tramuntana tal-pjanura ta' Caicus fir-reġjun storiku ta' Mysia fil-Majjistral tat-Turkija. Ix-xmara Caicus tinżel mill-muntanji u mill-għoljiet tal-madwar f'dan il-punt u l-fluss tagħha jserrep f'għamla ta' U wiesgħa lejn il-Lbiċ. Taħt il-katina muntanjuża lejn it-Tramuntana, bejn ix-xmajjar Selinus u Cetius, hemm l-għolja li fuqha tinsab Pergamon, f'għoli ta' 335 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Is-sit jinsab 26 kilometru biss mill-baħar, iżda l-pjanura ta' Caicus ma tiftaħx lejn il-baħar, peress li l-fluss huwa mblukkat bil-muntanja Karadağ. B'riżultat ta' dan, iż-żona għandha karattru ta' belt fuq ġewwa ferm mill-baħar. Fiż-żminijiet Ellenistiċi, ir-raħal ta' Elaia fil-bokka tax-xmara Caicus kienet isservi ta' port għal Pergamon. Il-klima hija Mediterranja b'perjodu niexef minn Mejju sa Awwissu, xi ħaġa pjuttost komuni tul il-kosta tal-Punent tal-Asja Minuri.[5]

Il-wied ta' Caicus, fil-biċċa l-kbira tiegħu, huwa magħmul minn blat vulkaniku, b'mod partikolari l-andesit, u l-għolja ta' Pergamon hija magħmula b'dan il-blat vulkaniku. L-għolja hija wiesgħa madwar kilometru u twila madwar 5.5 kilometri mit-Tramuntana san-Nofsinhar. Tikkonsisti minn bażi wiesgħa u twila, u quċċata relattivament żgħira li tifforma l-parti ta' fuq tal-belt. In-naħa li tħares lejn ix-xmara Cetius hija rdum wieqaf, filwaqt li n-naħa li tħares lejn ix-xmara Selinus hija kemxejn imħarbta. Fuq in-naħa tat-Tramuntana, il-blat jifforma medda tal-blat wiesgħa 70 metru. Lejn ix-Xlokk ta' din il-medda, li hija magħrufa bħala l-"Ġnien tar-Reġina", l-għolja tilħaq il-quċċata tagħha u tinżel ħesrem lejn il-Lvant. Il-parti ta' fuq tal-belt testendi għal 250 metru oħra lejn in-Nofsinhar, iżda tibqa' dejqa ħafna, b'wisa' ta' 150 metru biss. Fin-naħa tan-Nofsinhar tagħha, l-għolja tinżel gradwalment lejn il-Lvant u n-Nofsinhar, u titwessa' għal madwar 350 metru, imbagħad tinżel sal-pjanura lejn il-Lbiċ.[6]

Storja

immodifika

Żmien Pre-Ellenistiku

immodifika
 
Munita ta' Orontes, b'Satrap Akemenid ta' Mysia (inkluż Pergamon), Adramyteion. Għall-ħabta tat-357-352 Q.K.

L-insedjament ta' Pergamon jista' jiġi individwat saħansitra fil-perjodu Arkajku, bis-saħħa ta' sejbiet arkeoloġiċi mudesti, speċjalment frammenti ta' bċejjeċ tal-fuħħar importati mill-Punent, b'mod partikolari mil-Lvant tal-Greċja u l-Korinzja, li jmorru lura għall-aħħar tas-seklu 8 Q.K.[7] L-abitazzjoni iktar bikrija fi Żmien il-Bronż ma tistax tintwera bl-evidenza, għalkemm instabu xi għodod tal-ġebel ta' Żmien il-Bronż fiż-żona tal-madwar.[8]

L-iżjed darba li Pergamon tissemma minn kmieni fis-sorsi letterarji hija fl-Anabasis ta' Xenophon, peress li l-marċ tal-Għaxart Elef taħt il-kmand ta' Xenophon intemmet f'Pergamon fl-400/fit-399 Q.K.[9] Xenophon, li jsejjaħ il-belt Pergamos, ċeda l-kumplament tat-truppi Griegi tiegħu (xi 5,000 raġel skont Dijodoru) lil Thibron, li kien qed jippjana spedizzjoni kontra s-satrapi Persjani Tissaphernes u Pharnabazus, f'dan il-post f'Marzu 399 Q.K. F'dan iż-żmien, Pergamon kienet sjieda tal-familja ta' Gongylos mill-Eretrija, Grieg li kien iżomm mal-Imperu tal-Akemenidi li kien stkenn fl-Asja Minuri u kiseb it-territorju ta' Pergamon minn Xerxes I, u Xenophon ġie ospitat mill-armla tiegħu Hellas.[10]

Fit-362 Q.K., Orontes, is-satrap ta' Mysia, ibbaża r-rewwixta tiegħu kontra l-Imperu Persjan f'Pergamon, iżda tilef bil-kbir.[11] Taħt Alessandru l-Kbir biss, Pergamon u ż-żona tal-madwar irnexxielhom jeħilsu mill-kontroll Persjan. Hemm ftit traċċi tal-belt pre-Ellenistika, peress li fil-perjodu ta' wara, it-territorju nbidel sew, u l-kostruzzjoni ta' artijiet imtarrġin wesgħin involviet it-tneħħija ta' kważi l-istrutturi bikrin kollha. Partijiet mit-Tempju ta' Atena, kif ukoll il-ħitan u l-pedamenti tal-artal fis-santwarju ta' Demeter imorru lura għas-seklu 4.

Żmien Ellenistiku

immodifika
 
Mappa ta' Pergamon fil-188 Q.K.

Lysimachus, ir-Re ta' Traċja, ħa r-riedni f'idejh fit-301 Q.K., iżda ftit wara l-logutenent tiegħu Philetaerus kabbar il-belt, ir-renju ta' Traċja sfaxxa fil-281 Q.K. u Philetaerus sar mexxej indipendenti, u stabbilixxa d-dinastija tal-Attalidi. Il-familja tiegħu mexxiet fuq Pergamon mill-281 sal-133 Q.K.: Philetaerus 281-263; Eumenes I 263-241; Attalus I 241-197; Eumenes II 197-159; Attalus II 159-138; u Attalus III 138-133. Id-dominju ta' Philetaerus kien limitat għaż-żona madwar il-belt stess, iżda Eumenes I rnexxielu jespandi ż-żona ferm. B'mod partikolari, wara l-Battalja ta' Sardis fil-261 Q.K. kontra Antijoke I, Eumenes irnexxielu jaħkem iż-żona sal-kosta u ftit 'il ġewwa mhux ħażin. B'hekk il-belt saret iċ-ċentru ta' renju territorjali, iżda Eumenes ma ħax it-titlu rjali. Fil-238 is-suċċessur tiegħu Attalus I rebaħ kontra l-Galatej, li Pergamon kienet tħallashom it-taxxi taħt Eumenes I.[12] Minn dak iż-żmien 'il quddiem Attalus iddikjara lilu nnifsu mexxej tar-renju indipendenti għalkollox ta' Pergamene, li laħaq il-qofol tal-poter tiegħu u tal-kobor territorjali tiegħu fil-188 Q.K.

 
Ras kbira tal-irħam, x'aktarx ta' Attalus I, mill-bidu tar-renju ta' Eumenes II

L-Attalidi saru wħud mill-iżjed sostenituri leali ta' Ruma fid-dinja Ellenistika. Taħt Attalus I (241-197 Q.K.), saru alleati ma' Ruma kontra Filippu V tal-Maċedonja, matul l-ewwel u t-tieni Gwerer ta' Maċedonja (ir-reġjun attwali fil-Greċja u l-Maċedonja ta' Fuq). Fil-Gwerra bejn ir-Rumani u s-Selewċidi kontra r-re tas-Selewċidi Antijoke III, Pergamon ingħaqdet mal-koalizzjoni tar-Rumani u ġiet ippremjata bi kważi d-dominji kollha li qabel kienu tas-Selewċidi fl-Asja Minuri fil-Paċi ta' Apamea fil-188 Q.K. Eumenes II appoġġa r-Rumani mill-ġdid, kontra Perseus tal-Maċedonja, fit-Tielet Gwerra tal-Maċedonja, iżda r-Rumani ma taw l-ebda premju lil Pergamon għal din ir-rebħa. Abbażi ta' għajdut li Eumenes kien daħal f'negozjati ma' Perseus matul il-gwerra, ir-Rumani ppruvaw jissostitwixxu lil Eumenes II b'Attalus II, iżda dan tal-aħħar irrifjuta. Wara dan, Pergamon tilfet l-istatus privileġġat li kellha mar-Rumani u ma ngħatat l-ebda territorju mingħandhom.

 
Immaġni ta' Philetaerus fuq munita tar-renju ta' Eumenes I

Minkejja dan, taħt l-aħwa Eumenes II u Attalus II, Pergamon laħqet il-qofol tagħha u reġgħet inbnet fuq skala monumentali. Sal-188 Q.K., ma kinitx kibret b'mod sinifikanti mill-istabbiliment tagħha min-naħa ta' Philetaerus, u kienet tkopri madwar 21 ettaru. Wara dik is-sena, inbena sur ġdid enormi mal-belt, twil erba' kilometri u li jħaddan żona ta' madwar 90 ettaru.[13] L-għan tal-Attalidi kien li joħolqu t-tieni Ateni, ċentru kulturali u artistiku tad-dinja Griega. Huma mmudellaw mill-ġdid l-Akropoli ta' Pergamon wara l-Akropoli ta' Ateni. Għadhom jeżistu dokumenti epigrafiċi li juru kif l-Attalidi appoġġaw it-tkabbir tal-irħula billi kienu jibagħtu artiġjani tas-sengħa u billi kienu jagħtu rimessa tat-taxxi. Kienu jippermettu lill-bliet Griegi fid-dominji tagħhom iżommu indipendenza nominali. Kienu jibagħtu rigali lil siti kulturali Griegi bħal Delphi, Delos, u Ateni. Il-Librerija ta' Pergamon kienet rinomata bħala t-tieni biss wara l-Librerija ta' Lixandra. Pergamon kienet ukoll ċentru li kien qed jiffjorixxi permezz tal-produzzjoni tal-parċmini (it-terminu stess joriġina minn pergamenos, li tfisser "minn Pergamon"), li kienu jintużaw fl-Asja Minuri ferm qabel l-istabbiliment tal-belt. Il-ġrajja li l-parċmina ġiet ivvintata miċ-ċittadini ta' Pergamon minħabba li t-Tolomej f'Lixandra, l-Eġittu, kellhom monopolju fuq il-produzzjoni tal-papir mhijiex vera.[14] Iż-żewġ aħwa Eumenes II u Attalus II wrew l-iżjed karatteristika distintiva tal-Attalidi: sens kbir ta' familja mingħajr rivalità jew intriċċi; xi ħaġa pjuttost rari fost id-dinastiji Ellenistiċi.[15] Eumenes II u Attalus II (li kellu l-epitet "Philadelphos" - "dak li jħobb lil ħuh") ġew saħansitra mqabbla mal-aħwa mitiċi ta' Cleobis u Biton.[16]

 
Il-ħitan tal-belt ta' Pergamon

Meta Attalus III miet mingħajr werriet fil-133 Q.K., huwa ħalla l-belt kollha ta' Pergamon lil Ruma. Dan ġie sfidat minn Aristonicus li saħaq li kien ħu Attalus III u mexxa rewwixta armata kontra r-Rumani bl-għajnuna ta' Blossius, filosfu Stojku famuż. Għal xi żmien gawda suċċess, wara li rebaħ u qatel lill-konslu Ruman P. Licinius Crassus u l-armata tiegħu, iżda tilef fil-129 Q.K. kontra l-konslu M. Perperna. Ir-renju ta' Pergamon ġie maqsum bejn Ruma, Pontus, u Cappadocia, bil-biċċa l-kbira tat-territorju tagħha li saret provinċja Rumana ġdida tal-Asja. Il-belt innifisha ġiet iddikjarata ħielsa u għal żmien qasir saret il-belt kapitali tal-provinċja, qabel ma' din ġiet ittrasferita lejn Efesu.

Żmien ir-Rumani

immodifika
 
Mithridates VI fil-Louvre, f'Pariġi

Fit-88 Q.K., Mithridates VI Eupator għamel il-belt il-kwartieri ġenerali tiegħu fl-ewwel gwerra tiegħu kontra Ruma, fejn tilef. Fi tmiem il-gwerra, ir-Rumani rebbieħa ċaħdu lil Pergamon mill-benefiċċji kollha tagħha u mill-istatus li kellha bħala belt ħielsa. Minn dak iż-żmien 'il quddiem il-belt kellha tħallas it-taxxi u takkomoda u tissupplixxi lit-truppi Rumani, u l-proprjetà ta' bosta mill-abitanti ġiet ikkonfiskata. Il-membri tal-aristokrazija ta' Pergamon, speċjalment Diodorus Pasparus fis-snin 70 Q.K., użaw il-ġid tagħhom biex jibqa' jkollhom relazzjonijiet tajbin ma' Ruma, billi għamluha ta' donaturi għall-iżvilupp tal-belt. Bosta kitbiet onorifiċi mnaqqxin jindikaw ix-xogħol ta' Pasparus u l-pożizzjoni eċċezzjonali tiegħu f'Pergamon fi żmienu.[17]

Pergamon xorta waħda baqgħet belt famuża u l-lussi notevoli ta' Lucullus kienu jinkludu oġġetti importati mill-belt, li kompliet tkun is-sit ta' conventus (assemblea reġjonali). Taħt Awgustu, l-ewwel setta imperjali, neokorat, li ġiet stabbilita fil-provinċja tal-Asja kienet f'Pergamon. Plinju x-Xiħ jirreferi għall-belt bħala l-iżjed importanti fil-provinċja u l-aristokrazija lokali kompliet tilħaq l-ogħla livelli tal-poter fis-seklu 1 W.K., bħal Aulus Julius Quadratus li kien konslu fl-94 u fil-105.[18]

 
Pergamon fil-provinċja tal-Asja fid-90 Q.K.

Madankollu, kien biss taħt Trajanu u s-suċċessuri tiegħu li twettaq disinn u mmudellar mill-ġdid tal-belt, bil-kostruzzjoni ta' "belt ġdida" Rumana fil-bażi tal-Akropoli. Il-belt kienet l-ewwel waħda fil-provinċja li rċeviet neokorat ieħor, minn Trajanu fil-113/114 W.K. Adrijanu tella' l-belt għall-grad ta' metropoli fil-123 u b'hekk elevaha iktar mir-rivali tagħha, Efesu u Smyrna. Twettaq programm ta' bini ambizzjuż: inbnew tempji enormi, stadium, teatru, forum kbir u anfiteatru. Barra minn hekk, fil-limiti tal-belt, is-santwarju ta' Asklepju (l-alla tal-fejqan) tkabbar fi spa lussuża. Dan is-santwarju sar iktar famuż u beda jitqies bħala wieħed mill-iżjed ċentri terapewtiċi u tal-fejqan famużi fid-dinja Rumana. F'nofs is-seklu 2, Pergamon kienet waħda mill-ikbar bliet fil-provinċja, flimkien mat-tnejn l-oħra msemmija hawn fuq, u kellha madwar 200,000 abitant. Galen, l-iżjed fiżiku famuż tal-antikità apparti Ippokrate, twieled f'Pergamon u ngħata t-taħriġ bikri tiegħu fl-Asclepeion. Fil-bidu tas-seklu 3, Caracalla ta t-tielet neokorat lill-belt, iżda din kienet diġà qabdet it-triq tan-niżla. Matul il-kriżi tas-seklu 3, il-qawwa ekonomika ta' Pergamon finalment ikkrollat, peress li l-belt ġarrbet ħsarat estensivi f'terremot fil-262 u nsterqet mill-Goti ftit wara. Fl-aħħar tal-antikità, esperjenzat irkupru ekonomiku limitat.

Żmien il-Biżantini

immodifika

Gradwalment il-belt baqgħet sejra għall-agħar matul l-aħħar tal-antikità, u l-qalba insedjata tagħha ċkienet sal-akropoli, li ġiet iffortifikata mill-Imperatur Kostanzu II (li rrenja fis-641-668). Fis-663/664 W.K., Pergamon inħakmet mill-Għarab għall-ewwel darba. Minħabba din it-theddida kostanti, iż-żona tal-insedjament ċkienet saċ-ċittadella, peress li kienet protetta minn ħajt oħxon sitt metri, li nbena bil-fdalijiet ta' binjiet preċedenti.[19]

Matul nofs Żmien il-Biżantini, il-belt kienet parti mit-Tema ta' Traċja, u minn żmien Ljun VI the Wise (r. 886–912) mit-Tema ta' Samos. Il-preżenza ta' komunità Armena, x'aktarx refuġjati mill-ħakmiet tal-Musulmani, hija ddokumentata matul is-seklu 7, taħt l-Imperatur Philippikos (li rrenja fis-711-713). Fis-716, Pergamon insterqet mill-ġdid mill-armati ta' Maslama ibn Abd al-Malik. Ġiet rikostruwita u ffortifikata mill-ġdid wara li l-Għarab abbandunaw l-Assedju ta' Kostantinopli fis-717-718.[20]

Il-belt batiet mill-attakki tas-Seljuk fil-Punent tal-Anatolja wara l-Battalja ta' Manzikert fl-1071: wara l-attakki fl-1109 u fl-1113, il-belt kważi nqerdet għalkollox u reġgħet inbniet biss mill-Imperatur Manuel I Komnenos (li rrenja fl-1143-1180) għall-ħabta tal-1170. X'aktarx li saret il-belt kapitali tat-Tema l-ġdida ta' Neokastra, stabbilita minn Manuel. Taħt Isaac II Angelos (li rrenja fl-1185-1195), is-sede lokali ġiet promossa għal veskovat metropolitan, wara li preċedentement kienet djoċesi b'suffraġju tal-Metropoli ta' Efesu.[20]

Wara s-Serqa ta' Kostantinopli fl-1204 matul ir-Raba' Kruċjata, Pergamon saret parti mill-Imperu ta' Niċea. Meta l-Imperatur Teodoru II Laskaris (li rrenja fl-1254-1285) żar Pergamon fl-1250, huwa ra d-dar ta' Galen, iżda ra li t-teatru kien inqered u, għajr għall-ħitan li xeħet xi ftit l-attenzjoni tiegħu lejh, il-volti fuq ix-xmara Selinus biss kienu notevoli għalih. Il-monumenti tal-Attalidi u tar-Rumani kienu saru biss ftit fdalijiet misruqin sa dan iż-żmien.[20]

Bl-espansjoni tal-bejlik tal-Anatolja, Pergamon ġiet assorbita fil-beljik ta' Karasids ftit wara l-1300, u mbagħad inħakmet mill-bejlik tal-Ottomani. Is-Sultan Ottoman Murad III ordna li żewġ urni kbar tal-alabastru jiġu ttrasportati mill-fdalijiet ta' Pergamon biex jitqiegħdu fuq żewġ naħat tan-navata fil-Hagia Sophia f'Istanbul.[21]

Pergamon fil-mitoloġija

immodifika
 
L-istabbiliment ta' Pergamon: il-panewijiet 49 u 50 mill-freġju ta' Telephos tal-Artal ta' Pergamon.

Pergamon, li ġiet stabbilita lura għal żmien Telephus, iben Erakle, ma tissemmiex fil-mitoloġija jew fl-epika Griega tal-perjodi arkajċi jew klassiċi. Madankollu, fiċ-Ċiklu tal-Epiċi, il-mit ta' Telephos diġà jiġi kkollegat maż-żona ta' Mysia. Huwa jiġi hemmhekk abbażi ta' oraklu sabiex ifittex lil ommu, u jsir it-tifel tar-rispett jew adottat ta' Teuthras u jiret ir-renju tiegħu ta' Teuthrania, li kien jinkludi ż-żona bejn Pergamon u l-bokka tax-xmara Caicus. Telephus irrifjuta li jipparteċipa fil-Gwerra ta' Trojja, iżda ibnu Eurypylus iġġieled mal-armata ta' Trojja. Din il-ġrajja ġiet indirizzata f'għadd ta' traġedji, fosthom Mysi ta' Aeschylus, Aleadae ta' Sofokle, kif ukoll Telephus u Auge ta' Ewripide, iżda Pergamon jidher li ma kellha l-ebda rwol fihom.[22] L-adattament tal-mit mhijiex daqshekk loġiku.

B'hekk, minn naħa, Eurypylus li kellu jkun parti min-nisel tad-dinastija bis-saħħa tal-approprjazzjoni tal-mit, ma ssemmiex fl-innu kantat f'ġieħ Telephus fl-Asclepieion. Barra minn hekk, ma jissemma mkien iktar.[23] Iżda ċ-ċittadini ta' Pergamon għamlu offerti lil Telephus[24] u l-qabar ta' ommu Auge kien jinsab f'Pergamon ħdejn ix-xmara Caicus.[25] Pergamon b'hekk iddaħħlet fiċ-ċiklu epiku ta' Trojja, u l-mexxej tagħha jingħad li kien Arkadjan li kien iġġieled ma' Telephus kontra Agamemnon meta wasal fix-xmara Caicus, bi żball ħasibha Trojja u beda jeqred it-territorju.

Min-naħa l-oħra, il-ġrajja kienet marbuta mal-istabbiliment tal-belt b'mit ieħor – dak ta' Pergamus, l-eroj li għalih issemmiet il-belt. Huwa kien parti wkoll miċ-ċiklu usa' ta' miti relatati mal-Gwerra ta' Trojja bħala n-neputi ta' Akille min-naħa ta' missieru Neoptolemus u ta' Eetion ta' Tebe min-naħa ta' ommu Andromache (il-konkubina ta' Neoptolemus wara l-mewt ta' Ettore ta' Trojja).[26] Flimkien ma' ommu, jingħad li ħarab lejn Mysia fejn qatel il-mexxej ta' Teuthrania u semma l-belt għalih. Hemmhekk bena heroon (santwarju monumentali) għal ommu wara mewtha.[27] F'verżjoni inqas erojka, Grynos, iben Eurypylus, semma l-belt b'ismu bħala ringrazzjament għal pjaċir li kien għamillu.[28] Dawn il-konnessjonijiet mitiċi jidher li kienu aħħarin u mhumiex iddokumentati qabel is-seklu 3 Q.K. Ir-rwol ta' Pergamus baqa' subordinat, għalkemm ingħata xi tip ta' qima minn setta. Mill-bidu ta' Żmien ir-Rumani, l-immaġni tiegħu tidher fuq il-muniti ċiviċi u jingħad li kellu heroon fil-belt.[29] Barra minn hekk, huwa pprovda rabta ulterjuri inġenjuża mad-dinja tal-epika ta' Omeru. Mithridates VI ġie ċċelebrat fil-belt bħala Pergamus il-ġdid.[30]

Madankollu, għall-Attalidi, kienet kruċjali l-konnessjoni ġenealoġika ma' Erakle, peress li d-dinastiji Ellenistiċi l-oħra kollha kienu ilhom li stabbilew dawn il-konnessjonijiet:[31] it-Tolomej oriġinaw direttament minn Erakle[32], l-Antigonidi daħħlu lil Erakle fl-arblu tar-razza tagħhom fir-renju ta' Filippu V mhux iktar tard mill-aħħar tas-seklu 3 Q.K.[33], u s-Selewċidi sostnew li kellhom dixxendenza minn Apollo.[34] Dawn id-dikjarazzjonijiet kollha nsiltu minn Alessandru l-Kbir, li sostna li kellu dixxendenza minn Erakle, permezz ta' missieru Filippu II.[35]

Fl-adattament kostruttiv tagħhom tal-mit, l-Attalidi żammew mat-tradizzjoni tad-dinastiji Ellenistiċi l-oħra iktar antiki, li leġittimaw lilhom infushom permezz ta' dixxendenza divina, u raw kif għamlu biex iżidu l-prestiġju tagħhom stess.[36] L-abitanti ta' Pergamon komplew ma' din it-tradizzjoni b'entużjażmu u bdew isejħu lilhom infushom Telephidai (Τηλεφίδαι) u bdew jirreferu għal Pergamon stess b'reġistri poetiċi bħala l-"belt ta' Telephus" (Τήλεφις πόλις).

Storja tar-riċerka u tal-iskavi

immodifika
 
Christian Wilberg: Żona tal-iskavi tal-Artal ta' Pergamon. Skizz tal-1879.

L-ewwel darba li Pergamon tissemma fid-dokumentazzjoni bil-miktub wara żmien il-qedem hija fis-seklu 13. Wara ż-żjara ta' Ciriaco de' Pizzicolli fis-seklu 15, iktar u iktar vjaġġaturi bdew iżuru l-belt u ppubblikaw ir-rendikonti tagħhom dwarha. Id-deskrizzjoni ewlenija hija dik ta' Thomas Smith, li żar il-Lvant fl-1668 u ttrażmetta deskrizzjoni dettaljata ta' Pergamon, li l-vjaġġaturi l-kbar tas-seklu 17 Jacob Spon u George Wheler ma rnexxielhom iżidu xejn sinifikanti iktar fir-rakkonti tagħhom.[37]

Fl-aħħar tas-seklu 18, dawn iż-żjarat ġew imsaħħa mix-xewqa tal-istudjużi (speċjalment tal-istorja tal-qedem) ta' riċerka, li laħqet il-qofol tagħha permezz ta' Marie-Gabriel-Florent-Auguste de Choiseul-Gouffier, vjaġġatur fl-Asja Minuri u ambaxxatur Franċiż għas-Sublime Porte f'Istanbul mill-1784 sal-1791. Fil-bidu tas-seklu 19, Charles Robert Cockerell fassal rendikont dettaljat u Otto Magnus von Stackelberg pinġa skizzi importanti.[38] Deskrizzjoni xierqa f'diversi paġni bil-pjanti, bl-elevazzjonijiet, u bil-veduti tal-belt u tal-fdalijiet tagħha ġiet prodotta għall-ewwel darba minn Charles Texier meta ppubblika t-tieni volum ta' Description de l’Asie mineure (Deskrizzjoni tal-Asja Minuri).[39]

 
L-Agora t'Isfel fl-1902, matul l-iskavi.

Fl-1864/1865, l-inġinier Ġermaniż Carl Humann żar Pergamon għall-ewwel darba. Għall-kostruzzjoni tat-triq minn Pergamon sa Dikili li kien ħejja x-xogħol tal-ippjanar u l-istudji topografiċi, huwa rritorna fl-1869 u beda jiffoka b'mod intensiv fuq il-legat tal-belt. Fl-1871, huwa organizza spedizzjoni żgħira hemmhekk taħt it-tmexxija ta' Ernst Curtius. Bħala riżultat ta' din l-investigazzjoni qasira iżda intensiva, ġew skoperti żewġ frammenti ta' freġju kbir u dawn ġew ittrasportati lejn Berlin għal analiżi dettaljata, fejn qanqlu l-interess, iżda mhux wisq. Mhuwiex ċar min ikkollega dawn il-frammenti mal-Artal il-Kbir f'Pergamon imsemmi minn Lucius Ampelius.[40] Madankollu, meta l-arkeologu Alexander Conze ħa f'idejh it-tmexxija tad-dipartiment tal-iskultura antika fil-Mużewijiet Irjali ta' Berlin, malajr beda programm għall-iskavi u għall-protezzjoni tal-monumenti b'rabta mal-iskultura, li kienu ssuspettati li kienu jinkludu l-Artal il-Kbir.[41]

Bħala riżultat ta' dawn l-isforzi, Carl Humann, li kien wettaq skavi ta' livell baxx f'Pergamon fis-snin ta' qabel u li kien skopra pereżempju l-kitba mnaqqxa fuq l-arċitravu tat-Tempju ta' Demeter fl-1875, ġie inkarigat bit-twettiq tax-xogħol fiż-żona tal-artal ta' Żeus fl-1878, fejn kompla jaħdem sal-1886. Bl-approvazzjoni tal-Imperu Ottoman, ir-riljievi skoperti hemmhekk ġew ittrasportati lejn Berlin, fejn infetaħ għalihom il-Mużew ta' Pergamon fl-1907. Ix-xogħol tkompli minn Conze, li mmira lejn l-iżjed esponiment u investigazzjoni kompluti possibbli tal-belt u taċ-ċittadella storiċi. Huwa ġie segwit mill-istoriku arkitettoniku Wilhelm Dörpfeld mill-1900 sal-1911, li kien responsabbli għall-iżjed skoperti importanti. Taħt it-tmexxija tiegħu ħarġu fid-dieher l-Agora t'Isfel, id-Dar ta' Attalos, il-Gymnasion, u s-Santwarju ta' Demeter.

L-iskavi ġew interrotti mill-Ewwel Gwerra Dinjija u tkomplew biss fl-1927 taħt it-tmexxija ta' Theodor Wiegand, li baqa' fil-post jagħmel dan ix-xogħol sal-1939. Huwa kkonċentra fuq skavi ulterjuri tal-belt ta' fuq, tal-Asklepieion, u tas-Sala l-Ħamra. It-Tieni Gwerra Dinjija wkoll ikkawżat pawża fix-xogħol f'Pergamon, li damet sal-1957. Mill-1957 sal-1968, Erich Boehringer ħadem fuq l-Asklepieion b'mod partikolari, iżda wettaq ukoll xogħol importanti fuq il-belt t'isfel kollha kemm hi u wettaq xogħol ta' stħarriġ, li żied l-għarfien dwar il-kampanja madwar il-belt. Fl-1971, wara waqfa qasira, Wolfgang Radt kien is-suċċessur tiegħu fit-tmexxija tal-iskavi u xeħet l-enfasi tar-riċerka fuq il-binjiet residenzjali ta' Pergamon, iżda wkoll fuq kwistjonijiet tekniċi, bħas-sistema ta' ġestjoni tal-ilma tal-belt li kienet issostni popolazzjoni ta' 200,000 ruħ fl-aqwa tagħha. Huwa wettaq ukoll proġetti ta' konservazzjoni li kienu ta' importanza vitali għaż-żamma tal-fdalijiet materjali ta' Pergamon. Mill-2006, it-tmexxija tal-iskavi għaddiet f'idejn Felix Pirson.[42]

Il-biċċa l-kbira tas-sejbiet mill-iskavi ta' Pergamon qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija ttieħdu lejn il-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, b'parti żgħira li marret lejn il-Mużew tal-Arkeoloġija ta' Istanbul wara li nfetaħ fl-1891. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, infetaħ il-Mużew ta' Bergama, li rċieva s-sejbiet kollha li ġew skoperti wara l-ftuħ tiegħu.

Infrastruttura u abitazzjonijiet

immodifika

Pergamon hija eżempju tajjeb ta' belt li kibret b'mod ippjanat u kkontrollat. Philetairos ittrasforma lil Pergamon minn insedjament arkajku f'belt iffortifikata. Hu jew is-suċċessur tiegħu Attalos I bnew ħitan madwar il-belt ta' fuq kollha, inkluż il-promontorju fin-Nofsinhar, l-agora ta' fuq u wħud mill-abitazzjonijiet – iktar abitazzjonijiet x'aktarx li kienu jinsabu 'l barra minn dawn il-ħitan. Minħabba t-tkabbir tal-belt, tkabbru wkoll it-toroq, u l-belt ġiet monumentalizzata.[43] Taħt Attalos I saru xi bidliet minuri fil-belt ta' Philetairos.[44] Matul ir-renju ta' Eumenes II u Attalos II, kien hemm tkabbir sostanzjali tal-belt.[45] Inħoloq network ġdid ta' toroq u nbnew ħitan ġodda tal-belt flimkien ma' daħla monumentali fin-Nofsinhar tal-Akropoli msejħa d-Daħla ta' Eumenes. Il-ħitan, b'bosta daħliet, issa kienu mdawra mal-għolja kollha, mhux biss mal-belt ta' fuq u ż-żona ċatta lejn il-Lbiċ sax-xmara Selinus. Inbnew bosta binjiet pubbliċi, kif ukoll suq ġdid fin-Nofsinhar tal-Akropoli u gymnasion ġdid fil-Lvant. Ix-xaqliba tax-Xlokk u x-xaqliba kollha tal-Punent tal-għolja issa kienu insedjati u miftuħa bit-toroq.

Il-pjanta ta' Pergamon ġiet affettwata minn kemm kien wieqaf is-sit. B'hekk, it-toroq kellhom jinkludu lilwiet iduru fuq xulxin, biex wieħed seta' jasal sal-quċċata tal-għolja bil-kumdità kollha u malajr kemm jista' jkun. Għall-kostruzzjoni tal-binjiet u għall-istabbiliment tal-agori, kellu jsir xogħol estensiv fuq wiċċ l-irdum u l-art kellha tiġi mtarrġa. Konsegwenza tat-tkabbir tal-belt kienet il-kostruzzjoni ta' binjiet ġodda fuq oħrajn iktar antiki, peress li ma kienx hemm biżżejjed spazju.

B'mod separat, fi Żmien ir-Rumani nbniet ukoll żona ġdida, b'belt ġdida għalkollox fil-Punent tax-xmara Selinus, bl-infrastruttura kollha meħtieġa, inkluż banjijiet, teatri, stadia, u santwarji. Din il-belt Rumana ġdida setgħet tespandi mingħajr l-ebda swar ixekkluha minħabba l-assenza ta' theddidiet esterni.

Abitazzjonijiet

immodifika

Ġeneralment, il-biċċa l-kbira tad-djar Ellenistiċi f'Pergamon kienu stabbiliti b'bitħa ċentrali żgħira bejn wieħed u ieħor kwadra, bi kmamar fuq naħa waħda jew fuq żewġ naħat tad-djar. Il-kmamar prinċipali spiss kienu żviluppati fuq żewġ sulari fuq in-naħa tat-Tramuntana tal-bitħa. Passaġġ wiesa' jew mogħdija bil-kolonni fuq in-naħa tat-Tramuntana tal-bitħa spiss kienu jagħtu fuq spazji miftuħa, li kienu jagħtu aċċess għall-kmamar l-oħra. Arranġament eżatt mit-Tramuntana għan-Nofsinhar tal-belt ma kienx possibbli minħabba s-sitwazzjoni topografika u l-kostruzzjoni iktar bikrija. B'hekk id-daqs u l-arranġament tal-kmamar kien ivarja minn dar għall-oħra. Mhux iktar tard minn żmien Philetairos, din it-tip ta' abitazzjoni kienet komuni u saret iktar mifruxa maż-żmien, iżda mhux universali. Xi kumplessi ġew iddisinjati bħala djar tal-Prostas, b'disinni simili għal dawk ta' Priene. Oħrajn kellhom kurituri twal bil-kolonni quddiem il-kmamar prinċipali lejn it-Tramuntana. Speċjalment f'dan it-tip tal-aħħar, spiss ikun hemm it-tieni sular aċċessibbli permezz ta' taraġ. Fil-btieħi spiss kien ikun hemm ċisterni, li kienu jaħżnu l-ilma tax-xita mis-soqfa skuntrati ta' fuqhom. Għall-kostruzzjoni taħt Eumenes II, tista' ssir rikostruzzjoni ta' blokka tal-belt ta' 35 metru b'45 metru, soġġġetta għal varjazzjoni sinifikanti minħabba t-topografija.[46]

Spazji miftuħa

immodifika

Mill-bidu tar-renju ta' Philetairos, l-avvenimenti ċiviċi f'Pergamon kienu kkonċentrati fl-Akropoli. Maż-żmien, l-hekk imsejħa "Agora ta' Fuq" ġiet żviluppata fin-naħa tan-Nofsinhar. Fir-renju ta' Attalos I, inbena Tempju ta' Żeus hemmhekk.[47] Lejn it-Tramuntana ta' din l-istruttura hemm binja b'diversi sulari, li x'aktarx kienet tintuża bħala suq.[48] Bl-iżvilupp progressiv tal-ispazji miftuħa, dawn il-binjiet twaqqgħu, filwaqt li l-Agora ta' Fuq stess assumiet funzjoni iktar kummerċjali, għalkemm baqgħet spazju speċjali minħabba t-Tempju ta' Żeus fil-qrib. Matul l-espansjoni tal-belt taħt Eumenes, in-natura kummerċjali tal-Agora ta' Fuq ġiet żviluppata iktar. Is-sinjali ewlenin ta' dan l-iżvilupp huma primarjament is-swali li nbnew taħt Eumenes II, b'kompartimenti fuq wara li x'aktarx li ntużaw għall-kummerċ.[49] Fil-Punent, inbena l-"Kompartiment tal-Punent" li seta' ntuża bħala binja amministrattiva tas-suq.[50] Wara dawn ir-rinnovazzjonijiet, l-Agora ta' Fuq serviet ta' ċentru tal-kummerċ u tal-ispettakli fil-belt.[51]

Minħabba kostruzzjoni ġdida sinifikanti fil-qrib – ir-rinnovazzjoni tas-Santwarju ta' Atena u tal-Artal ta' Pergamon, kif ukoll id-disinn mill-ġdid taż-żona fil-qrib – id-disinn u l-prinċipju organizzattiv tal-Agora ta' Fuq għaddew minn bidla ulterjuri.[52] In-natura tagħha saret iktar spettakolari u ffukata fuq iż-żewġ strutturi ġodda ta' ħdejha, speċjalment l-artal li kien viżibbli minn isfel peress li l-istoa li s-soltu kienet tkun madwaru tneħħiet mid-disinn.[53]

L-"Agora t'Isfel", twila 80 metru u wiesgħa 55 metru, inbniet taħt Eumenes II u ma nbidlitx b'mod sinifikanti sal-Aħħar tal-Antikità.[54] Bħall-Agora ta' Fuq, l-għamla rettangolari tal-agora ġiet adattata għat-topografija wieqfa tal-post. Il-kostruzzjoni kienet tikkonsisti minn total ta' tliet livelli. Minnhom, il-Livell ta' Fuq u l-"Livell Prinċipali" kienu jagħtu fuq bitħa ċentrali. Fil-Livell t'Isfel kien hemm kmamar fin-Nofsinhar u fil-Lvant biss tax-xaqliba tal-għolja ta' Pergamon, li kienu jagħtu għal mogħdija bil-kolonni fil-beraħ.[55] Iż-żona kollha tas-suq kienet estiża fuq żewġ livelli b'sala kbira bil-kolonni fin-nofs, li kien fiha spazji żgħar għall-ħwienet u kmamar mixxellanji.[56]

Toroq u pontijiet

immodifika
 
Il-pont Ruman ta' Pergamon

It-triq prinċipali, li sserrep 'l hawn u 'l hinn sal-quċċata tal-għolja sal-Akropoli b'sensiela ta' lilwiet fuq xulxin, hija tipika tas-sistema tat-toroq ta' Pergamon. F'din it-triq kien hemm ħwienet u mħażen.[57] Is-superfiċe tat-triq kienet tikkonsisti minn blokok tal-andesit wesgħin sa ħames metri, twal sa metru u fondi sa 30 ċentimetru. It-triq kienet tinkludi sistema tad-drenaġġ tal-ilma, biex l-ilma jinżel 'l isfel bla problemi. Peress li kienet l-iżjed triq importanti tal-belt, il-kwalità tal-materjal li ntuża għall-kostruzzjoni kienet għolja ħafna.[58]

Id-disinn tal-belt ta' Philetairos kien imsawwar fuq kollox abbażi ta' kunsiderazzjonijiet taċ-ċirkostanzi. Dan l-approċċ ġie skartat biss taħt Eumenes II u l-pjanta tal-belt bdiet turi sinjali ta' pjanta kumplessiva.[59] Kuntrarjament għal tentattivi iktar bikrin biex tinħoloq sistema tat-toroq ortogonali, jidher li ġie adottat disinn f'għamla ta' mrewħa għaż-żona madwar il-gymnasium, b'toroq wesgħin sa erba' metri, milli jidher bil-ħsieb li jkun hemm fluss effettiv tat-traffiku. B'kuntrast ma' dan, is-sistema ta' Philetairos ta' sqaqien inħolqot mhux mhux sistematiku, għalkemm dan is-suġġett għadu qed jiġi investigat.[60][61] Fejn it-topografija pprevjeniet il-kostruzzjoni ta' triq, minflok inbnew sqaqien żgħar. Inġenerali għaldaqstant hemm toroq wesgħin kbar (plateiai) u toroq ta' kollegament dojoq u żgħar (stenopoi).

Il-Pont ta' Pergamon wiesa' kważi 200 metru taħt l-ispazju ta' quddiem il-Bażilika l-Ħamra fiċ-ċentru ta' Bergama huwa l-ikbar pont ta' żmien il-qedem li jintuża bħala sottostruttura.[62]

Provvista tal-ilma

immodifika

L-abitanti ta' Pergamon kienu fornuti l-ilma b'sistema effettiva. Minbarra ċ-ċisterni, kien hemm sistema ta' disa' katusi (seba' katusi Ellenistiċi taċ-ċeramika u żewġ kanali Rumani miftuħa). Is-sistema kienet tipprovdi madwar 30,000-35,000 metru kubu ta' ilma kuljum.

L-Akkwedott ta' Madradağ kien katusa taċ-ċeramika b'dijametru ta' 18-il ċentimetru li diġà kien iwassal l-ilma liċ-ċittadella minn għajn iktar minn 40 kilometru 'l bogħod fil-muntanji Madradağ xi 1,174 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar fil-perjodu Ellenistiku. L-importanza tagħhom għall-istorja arkitettonika tinsab fl-aħħar kilometri mill-muntanji minn naħa għall-oħra ta' wied fond 200 metru sal-Akropoli. Il-katusa kienet tikkonsisti minn tliet kanali, li kienet tispiċċa tliet kilometri fit-Tramuntana taċ-ċittadella, qabel ma tasal sal-wied, u titbattal f'vaska, li kienet tinkludi tank tas-sedimentazzjoni doppja. Din il-vaska kienet 35 metru ogħla mill-quċċata taċ-ċittadella. Il-katusa mill-vaska sal-Akropoli kienet tikkonsisti minn kanal wieħed biss – katusa taċ-ċomb bi pressa sa 200 mH2O. L-ilma seta' jaqsam il-wied bejn il-vaska u ċ-ċittadella bl-għajnuna ta' din il-pressa. Kienet tiffunzjona bħala tagħmir ta' komunikazzjoni, sabiex il-livell tal-ilma jogħla sal-għoli taċ-ċittadella permezz tal-pressa fil-katusa.[63]

Sit ta' Wirt Dinji

immodifika
 
Veduta panoramika minn fuq it-teatru ta' Pergamon

Is-sit arkeoloġiku ta' Pergamon ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.[4]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[4]

Attrazzjonijiet ewlenin

immodifika
 
L-Artal il-Kbir ta' Pergamon għall-wiri fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, il-Ġermanja.

Akropoli ta' Fuq

immodifika

Artal ta' Pergamon

immodifika

L-iżjed struttura famuża tal-belt hija l-artal monumentali, li x'aktarx kien iddedikat lil Żeus u lil Atena. Il-pedamenti għadhom jinsabu fl-Akropoli ta' Fuq, iżda l-fdalijiet tal-freġju ta' Pergamon, li oriġinarjament kienu jżejnu l-artal, jinsabu għall-wiri fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin, fejn partijiet mill-freġju ttieħdu l-Ġermanja u ġew installati fuq rikostruzzjoni parzjali.

 
Il-pedamenti tal-Artal ta' Pergamon.

Għall-kostruzzjoni tal-artal, iż-żona ċatta meħtieġa nħolqot b'sengħa liema bħalha permezz ta' art imtarrġa, sabiex l-artal seta' jiġi orjentat b'rabta mat-Tempju ta' Atena fil-qrib. Il-bażi tal-artal kienet madwar 36 metru b'33 metru u l-artal kien imżejjen fuq barra bi freġju dettaljat b'riljievi tal-Ġgantomakija, il-battalja bejn l-allat ta' Olimpja u l-Ġganti. Il-freġju kien għoli 2.30 metri u kien twil 113-il metru, u b'hekk huwa t-tieni l-itwal freġju eżistenti minn żmien il-qedem, wara l-Freġju tal-Partenon tal-Akropoli ta' Ateni. Taraġ wiesa' 20 metru maqtugħ fil-bażi fuq in-naħa tal-Punent twassal sal-istruttura ta' fuq, imdawra bil-kolonni, u kienet tikkonsisti minn bitħa bil-kolonni. Il-ħitan interni ta' din il-mogħdija bil-kolonni kellhom freġju ieħor dwar il-ħajja ta' Telephus, iben Erakle u l-fundatur mitiku ta' Pergamon. Dan il-freġju kien għoli madwar 1.60 metru u b'hekk kien ferm iżgħar mill-freġju ta' barra.[64][65]

Fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet tat-Testment il-Ġdid, il-fidi taċ-ċittadini ta' Pergamon, ta' dawk li "jgħixu fejn jinsab it-tron tax-Xitan" hija mfaħħra mill-awtur.[66] Bosta studjużi jemmnu li t-"tron tax-Xitan" jirreferi għall-Artal ta' Pergamon Altar, minħabba li huwa simili għal tron ġgantesk.[67]

Teatru

immodifika
 
It-Teatru ta' Pergamon, wieħed mill-iżjed teatri weqfin fid-dinja, jesa' 10,000 ruħ u nbena fis-seklu 3 Q.K.

It-Teatru ta' Pergamon ippreservat sew mill-perjodu Ellenistiku kien jesa' madwar 10,000 ruħ, bi 78 ringiela ta' postijiet bilqiegħda. B'għoli ta' 36 metru, huwa l-iżjed teatru wieqaf mit-teatri tal-qedem. Il-postijiet bilqiegħda (koilon) huma diviżi orizzontalment permezz ta' żewġ mogħdijiet għall-mixi, imsejħa diazomata, u vertikalment permezz ta' turġien wesgħin 0.75 metri (2.5 piedi) f'seba' sezzjonijiet fil-parti l-iktar baxxa tat-teatru u f'sitta fis-sezzjonijiet tan-nofs u ta' fuq. Taħt it-teatru hemm art imtarrġa twila 247 metru (810 piedi) u wiesgħa sa 17.4-il metru (57 pied), li kienet isserraħ fuq ħajt riffied għoli u kienet ikkonfinata fuq in-naħa twila bi stoa. Ġej mis-suq ta' fuq, wieħed seta' jidħol hawnhekk minn binja qisha torri fin-naħa tan-Nofsinhar. Din l-art imtarrġa ma kellha l-ebda spazju għall-orkestra ċirkolari, li kienet xi ħaġa normali f'teatru Grieg, u b'hekk palk tal-injam biss inbena li seta' jitneħħa meta ma kinux qed isiru xi spettakli. B'hekk, il-veduta li tagħti fuq it-Tempju ta' Dijonisju fin-naħa tat-Tramuntana ma kinitx ostakolata. Palk tal-irħam inbena biss fis-seklu 1 Q.K. Fi Żmien ir-Rumani nbnew teatri addizzjonali, wieħed fil-belt Rumana l-ġdida u l-ieħor fis-Santwarju ta' Asklepju.[68][69]

Trajaneum

immodifika
 
It-Trajaneum

Fl-ogħla punt taċ-ċittadella hemm it-Tempju ta' Trajanu u Żeus Philios. It-tempju jinsab fuq podju għoli 2.9 metri (9.5 piedi) fil-quċċata ta' art imtarrġa bil-volti. It-tempju nnifsu kien tempju tat-tip peripteros Korinzju, wiesa' 18-il metru b'sitt kolonni fuq in-naħat il-qosra u b'disa' kolonni fuq in-naħat it-twal, u żewġ ringieli ta' kolonni fl-antis. Lejn it-Tramuntana, iż-żona kienet magħluqa b'stoa għolja, filwaqt li fuq in-in-naħat tal-Punent u tal-Lvant imdawwar b'ħitan sempliċi magħmul bir-radam, sa ma ddaħħlu stoas ulterjuri matul ir-renju ta' Adrijanu.

Waqt l-iskavi nstabu frammenti ta' statwi ta' Trajanu u Adrijanu fir-radam taċ-ċella, inkluż l-irjus tagħhom, kif ukoll frammenti tal-istatwa meqjuma ta' Żeus Philios.[70]

Tempju ta' Dijonisju

immodifika
 
Is-Santwarju ta' Dijonisju fin-naħa tat-Tramuntana tat-teatru.

F'Pergamon, Dijonisju kellu l-epitet Kathegemon, "il-gwida"[71], u diġà kien meqjum fl-aħħar terz tas-seklu 3 Q.K., meta l-Attalidi għamluh l-alla ewlieni tad-dinastija tagħhom.[72] Fis-seklu 2 Q.K., Eumenes II (probabbilment) bena tempju għal Dijonisju fit-Tramuntana tat-teatru. It-tempju tal-irħam jinsab fuq podju, 4.5 metri 'l fuq mil-livell tat-teatru u kien tempju Joniku tat-tip prostil. Il-pronaos kien wiesa' erba' kolonni u fond żewġ kolonni u wieħed seta' jaċċessah permezz ta' taraġ b'ħamsa u għoxrin tarġa.[73] Fadal biss ftit traċċi tal-istruttura Ellenistika. Il-maġġoranza tal-istrutturi eżistenti ġejjin minn rikostruzzjoni tat-tempju li x'aktarx li saret taħt Caracalla, jew forsi taħt Adrijanu.[74]

Tempju ta' Atena

immodifika
 
It-Tempju ta' Atena

L-eqdem tempju ta' Pergamon huwa santwarju ta' Atena mis-seklu 4 Q.K.. Kien tempju tat-tip peripteros iħares lejn it-Tramuntana b'sitt kolonni fuq in-naħa l-qasira u b'għaxar kolonni fuq in-naħa t-twila, kif ukoll ċella maqsuma f'żewġt ikmamar. Il-pedamenti, madwar 12.70-il metru b'21.80 metru, għadhom viżibbli sa llum. Il-kolonni kienu għoljin madwar 5.25 metri, b'dijametru ta' 0.75 metri, u d-distanza bejn il-kolonni kienet ta' 1.62 metru, għaldaqstant il-mogħdija bil-kolonni kienet tassew ħafifa għal tempju ta' dan il-perjodu. Dan jaqbel mal-għamla tat-triglifiċi, li normalment jikkonsistu minn sekwenza ta' żewġ triglifiċi u żewġ metopi, iżda minflok jikkonsistu minn tliet triglifiċi u tliet metopi f'dan il-każ. Il-kolonni tat-tempju huma lixxi u ħoxnin l-istess minn fuq s'isfel, iżda mhux ċar jekk dan kienx ir-riżultat ta' traskuraġni jew għax ma kinux kompluti.

Stoa ta' żewġ sulari madwar it-tempju fuq tliet naħat ġiet miżjuda taħt Eumenes II, flimkien ma' propylon fir-rokna tax-Xlokk, li issa tinstab, mhux rikostruwita, fil-Mużew ta' Pergamon f'Berlin. Il-balavostri tas-sular ta' fuq tal-istoas tat-Tramuntana u tal-Lvant kienu mżejna b'riljievi li kienu juru armi li kienu jikkommemoraw ir-rebħa militari ta' Eumenes II. Fil-kostruzzjoni kien hemm taħlita ta' kolonni Joniċi u kolonni Doriċi (li minnhom għadhom jeżistu ħames triglifiċi u metopi). Fiż-żona tas-santwarju, Attalos I u Eumenes II bnew monumenti li jfakkru r-rebħiet tagħhom, b'mod partikolari dediki Galliċi. L-istoa tat-Tramuntana milli jidher kienet is-sit fejn kien hemm il-Librerija ta' Pergamon.[75]

Librerija

immodifika

Il-Librerija ta' Pergamon kienet it-tieni l-ikbar fid-dinja Griega antika wara l-Librerija ta' Lixandra, u kien fiha mill-inqas 200,000 skroll. Il-post preċiż fejn kienet tinsab il-binja tal-librerija mhuwiex ċert. Mill-iskavi tas-seklu 19, ġeneralment ġiet identifikata ma' anness tal-istoa tat-Tramuntana tas-santwarju ta' Atena fl-Akropoli ta' Fuq, li nbena minn Eumenes II.[76] Madankollu, kitbiet imnaqqxin fil-gymnasium li jsemmu librerija jaf jindikaw li l-binja kienet tinsab f'dik iż-żona.[77][78]

Strutturi oħra

immodifika
 
Rikostruzzjoni ta' veduta tal-Akropoli ta' Pergamon, Friedrich Thierch, 1882

Fost l-istrutturi notevoli l-oħra li għadhom jeżistu fl-Akropoli ta' Fuq hemm:

  • Il-Palazzi Rjali,
  • Il-Heroon – santwarju fejn ir-rejiet ta' Pergamon, b'mod partikolari Attalus I u Eumenes II, kienu jiġu meqjuma,[79]
  • L-Agora ta' Fuq,
  • Il-kumpless tal-banjijiet Rumani,
  • Il-Heroon ta' Diodorus Pasporos,
  • L-Arsenali.

Is-sit illum il-ġurnata huwa faċilment aċċessibbli bil-Cable Car minn Bergama sal-Akropoli u lura, mill-istazzjon fil-bażi tal-għolja fil-Grigal ta' Bergama.

Akropoli t'Isfel

immodifika

Gymnasium

immodifika
 
Iż-żona tal-Gymnasium

Fis-seklu 2 Q.K. inbniet żona kbira b'gymnasium fin-naħa tan-Nofsinhar tal-Akropoli. Kienet tikkonsisti minn tliet sezzjonijiet imtarrġa, bid-daħla prinċipali fin-naħa tax-Xlokk tal-iżjed sezzjoni baxxa. L-iżjed sezzjoni baxxa u fin-Nofsinhar hija żgħira u kważi mingħajr binjiet. Hija magħrufa bħala l-Gymnasium Baxx u ġiet identifikata bħala gymnasium tas-subien.[80] Is-sezzjoni tan-nofs kienet twila madwar 250 metru u wiesgħa 70 metru fiċ-ċentru. Fuq in-naħa tat-Tramuntana kien hemm sala ta' żewġ sulari. Fil-parti tal-Lvant tas-sezzjoni kien hemm tempju Korinzju żgħir tat-tip prostil.[81] Stadium imsaqqaf, magħruf bħala l-Istadium t'Isfel, jinsab bejn is-sezzjoni tan-nofs u s-sezzjoni ta' fuq.[82]

Is-sezzjoni ta' fuq kienet kwadra 150 metru b'70 metru, u b'hekk kienet l-ikbar waħda minnhom it-tlieta. Kienet tikkonsisti minn bitħa mdawra minn stoas u strutturi oħra, ta' madwar 36 metru b'74 metru. Dan il-kumpless ġie identifikat bħala palaestra u kellu sala tal-lekċers b'għamla ta' teatru lil hinn mill-istoa tat-Tramuntana, li x'aktarx tmur lura għal Żmien ir-Rumani, b'sala kbira tal-banketti fiċ-ċentru. Kmamar oħra b'funzjoni mhux ċerta kienu aċċessibbli mill-istoas. Fil-Punent kien hemm antitempju Joniku jħares lejn in-Nofsinhar, li kien is-santwarju ċentrali tal-gymnasium. Iż-żona tal-Lvant ġiet sostitwita b'kumpless ta' banjijiet fi Żmien ir-Rumani. Iktar banjijiet Rumani nbnew lejn il-Punent tat-tempju Joniku.[83]

Santwarju ta' Hera

immodifika
 
It-tempju u s-santwarju ta' Hera mill-Punent

Is-santwarju ta' Hera Basileia ("ir-Reġina") kien jinsab fit-Tramuntana tas-sezzjoni ta' fuq tal-gymnasium. L-istruttura tiegħu nbniet fuq żewġ sezzjonijiet imtarrġin paralleli, dik fin-Nofsinhar madwar 107.4 metri 'l fuq mil-livell tal-baħar u dik tat-Tramuntana madwar 109.8 metri 'l fuq mil-livell tal-baħar. It-Tempju ta' Hera kien jinsab fin-nofs tas-sezzjoni mtarrġa ta' fuq, iħares lejn in-Nofsinhar, b'exedra wiesgħa sitt metri (20 pied) fil-Punent u kien binja b'funzjoni mhux daqshekk ċara fil-Lvant. Iż-żewġ sezzjonijiet imtarrġin kienu kkollegati ma' xulxin permezz ta' taraġ bi ħdax-il tarġa wesgħin madwar 7.5 metri, neżlin minn quddiem it-tempju.

It-tempju kien wiesa' madwar seba' metri u twil 12-il metru, fuq pedamenti mtarrġa fuq tliet livelli, bi tliet triglifiċi u metopi għal kull parti ġejja għall-wita. Il-binjiet l-oħra kollha fis-santwarju kienu magħmulin bit-trakit, iżda l-parti viżibbli tat-tempju kienet magħmula bl-irħam, jew mill-inqas miksija bl-irħam. Il-bażi tal-immaġni meqjuma fuq ġewwa taċ-ċella kienet tirfed tliet immaġnijiet meqjuma b'kollox.

Il-fdalijiet li għad fadal tal-kitba mnaqqxa fuq l-arċitravu jindikaw li l-binja kienet it-Tempju ta' Hera Basileia u li dan it-tempju kien inbena minn Attalus II.[84]

Santwarju ta' Demeter

immodifika
 
Is-Santwarju ta' Demeter mil-Lvant

Is-Santwarju ta' Demeter kien jokkupa żona ta' 50 metru b'110 metri fis-sezzjoni tan-nofs tax-xaqliba tan-Nofsinhar taċ-ċittadella. Is-santwarju kien antik; l-attività tiegħu tmur lura saħansitra għas-seklu 4 Q.K.

Wieħed kien jaċċessa s-santwarju minn ġo propylon mil-Lvant, li kien jagħti għal ġo bitħa mdawra bi stoas fuq tliet naħat. Fiċ-ċentru tan-nofs tal-Punent ta' din il-bitħa, kien hemm it-tempju Joniku ta' Demeter, antitempju tradizzjonali, ta' 6.45 metri bi 12.7-il metru, b'portiku Korinzju li ġie miżjud fi żmien Antoninus Pius. Il-bqija tal-istruttura kienet tmur lura għaż-żminijiet Ellenistiċi, mibnija bl-irħam lokali u b'freġju tal-irħam imżejjen bil-bukranja. Madwar 9.5 metri quddiem il-binja li tħares lejn il-Lvant, kien hemm artal, li kien twil seba' metri u wiesa' 2.3 metri. It-tempju u l-artal kienu nbnew għal Demeter minn Philetaerus, ħuh Eumenes, u ommhom Boa.

Fil-parti tal-Lvant tal-bitħa, kien hemm iktar minn għaxar ringieli ta' postijiet bilqiegħda mifruxa quddiem l-istoa tat-Tramuntana għall-parteċipanti fil-misteri ta' Demeter. Bejn wieħed u ieħor kienu jesgħu xi 800 ruħ.[85]

Strutturi oħra

immodifika

Il-parti t'isfel tal-Akropoli fiha wkoll l-istrutturi li ġejjin:

  • id-Dar ta' Attalus,
  • l-Agora t'Isfel, u
  • id-Daħla ta' Eumenes.

Taħt l-Akropoli

immodifika

Santwarju ta' Asklepju

immodifika
 
Is-Santwarju ta' Asklepju

Tliet kilometri fin-Nofsinhar tal-Akropoli (39° 7′ 9″ N, 27° 9′ 56″ E), isfel mill-għolja lejn il-wied, kien hemm is-Santwarju ta' Asklepju (magħruf ukoll bħala l-Asclepium), l-alla tal-fejqan. L-Asclepium wieħed kien jasal għalih tul mogħdija sagra bil-kolonni twila 820 metru. F'dan il-post in-nies b'problemi ta' saħħa kienu jgħumu fl-ilma tal-fawwara sagra, u fil-ħolm tal-pazjenti kien jidher Asklepju biex jgħidilhom kien jistgħu jfiqu mill-mard tagħhom. Permezz tal-arkeoloġija, ħarġu fid-dieher bosta rigali u dediki li n-nies kieu jagħmlu wara l-fejqan, bħala partijiet żgħar tal-ġisem magħmula bit-terrakotta, li bl-ebda dubju jirrappreżentaw dak li kien jiġi mfejjaq. Galen, l-iżjed tabib famuż fl-Imperu Ruman antik u t-tabib personali tal-Imperatur Marku Awrelju, ħadem fl-Asclepium għal bosta snin.[86] Strutturi eżistenti notevoli fl-Asclepium jinkludu:

  • it-teatru Ruman,
  • l-iStoa tat-Tramuntana,
  • l-iStoa tan-Nofsinhar,
  • it-Tempju ta' Asklepju,
  • ċentru tat-trattamenti ċirkolari (xi kultant magħrufa bħala t-Tempju ta' Telesphorus),
  • fawwara tal-fejqan,
  • passaġġ taħt l-art,
  • librerija,
  • il-Via Tecta (jew il-Mogħdija Sagra, li kienet triq bil-kolonni li twassal sas-santwarju), u
  • propylon.

Tempju ta' Isis/Serapis

immodifika
 
Il-Bażilika l-Ħamra mill-Punent

Struttura notevoli oħra ta' Pergamon hija t-tempju l-kbir tal-allat Eġizzjani Isis u/jew Serapis, magħrufa llum il-ġurnata bħala l-"Bażilika l-Ħamra" (jew Kızıl Avlu bit-Tork), li tinsab madwar kilometru fin-Nofsinhar tal-Akropoli (39 7' 19" N, 27 11' 1" E). Tikkonsisti minn binja prinċipali u żewġ torrijiet tondi fi ħdan temenos jew żona sagra enormi. It-torrijiet tat-tempju maġenb il-binja prinċipali kellha btieħi bil-vaski għall-abluzzjonijiet (ħasil) fuq kull naħa, u biswithom stoas fuq tliet naħat. L-ispazju ta' quddiem it-Tempju ta' Isis/Serapis għadu mirfud mill-Pont ta' Pergamon twil 193 metru, l-ikbar pont tal-antikità bħala sottostruttura.[87]

Skont it-tradizzjoni Kristjana, fis-sena 92 San Antipas, l-ewwel isqof ta' Pergamum ordnat minn Ġwanni l-Appostlu, safa vittma ta' taqbida bikrija bejn dawk li kienu jqimu lil Serapis u l-Kristjani. Kotra mgħaddba jingħad li ħarqet lil San Antipas ħaj quddiem it-tempju ġo inċensatur b'għamla ta' barri, li kien jirrappreżenta l-alla barri Apis.[88] Il-martirju tiegħu huwa wieħed mill-ewwel martirji ddokumentati fl-istorja Kristjana, enfasizzat mill-Iskrittura Kristjana stess permezz tal-messaġġ mibgħut lill-Knisja ta' Pergamon fil-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet.

Kitbiet imnaqqxin

immodifika

Fost il-kitbiet imnaqqxin bil-Grieg li ġew skoperti f'Pergamon hemm ir-regoli tal-iskrivana tal-belt, l-hekk imsejħa kitba mnaqqxa tal-Astynomoi, li żiedet il-fehim tal-liġijiet u tar-regolamenti muniċipali Griegi, inkluż kif it-toroq kienu jissewwew, regolamenti rigward il-provvista tal-ilma u l-lavatorji pubbliċi u privati, eċċ.[89]

Nies notevoli

immodifika
  • Epigonu (is-seklu 3 Q.K.), skultur Grieg.
  • Androniku ta' Pergamon (it-tieni seklu Q.K.), ambaxxatur Attalid ta' Ruma.
  • Biton ta' Pergamon (is-seklu 2 jew 3 Q.K.), kittieb u inġinier Grieg.
  • Hegesinus ta' Pergamon (għall-ħabta tal-160 Q.K.), filosfu akkademiku.
  • Sosu ta' Pergamon (is-seklu 2 Q.K.), artist tal-mużajk Grieg.
  • Apollodoru (is-seklu 1 Q.K.), retoriku u għalliem ta' Awgustu.
  • Krattipu ta' Pergamon (is-seklu 1 Q.K.), filosfu peripatetiku.
  • Antipa ta' Pergamon (is-seklu 1 W.K.), martri u qaddis Kristjan.
  • Aristokli (is-seklu 1 W.K.), sofist Grieg.[90]
  • Aelius Nicon (is-seklu 2 W.K.), arkitett u bennej Grieg.
  • Aeschrion ta' Pergamon (is-seklu 2 W.K.), tabib u tutur ta' Galen.
  • Galen (għall-ħabta tal-129-200/216 W.K.), tabib Grieg.
  • Oribasju (għall-ħabta tat-320-tal-403 W.K.), tabib Grieg.
  • Edesju (is-seklu 4 W.K.), filosfu Neoplatoniku.
  • Sosipatra (is-seklu 4 W.K.), filosfu Neoplatoniku.
  • Telephus, grammatiku Grieg.[91]

Biblijografija

immodifika
  • Grewe, Klaus; Özis, Ünal (1994). "Die antiken Flußüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei)". Antike Welt (bil-Ġermaniż). 25 (4): 348–352.
  • Hansen, Esther V. (1971). The Attalids of Pergamon. Ithaca, New York: Cornell University Press; London: Cornell University Press Ltd. ISBN 0-8014-0615-3.
  • Kekeç, Tevhit. (1989). Pergamon. Istanbul, it-Turkija: Hitit Color. ISBN 9789757487012.
  • Kosmetatou, Elizabeth (2003) "The Attalids of Pergamon," in Andrew Erskine, ed., A Companion to the Hellenistic World. Oxford: Blackwell: pp. 159–174. ISBN 1-4051-3278-7.
  • McEvedy, Colin (2012). Cities of the Classical World. Penguin Global
  • Nagy, Gregory (1998). "The Library of Pergamon as a Classical Model," in Helmut Koester, ed., Pergamon: Citadel of the Gods. Harrisburg PA: Trinity Press International: 185-232.
  • Nagy, Gregory (2007). "The Idea of the Library as a Classical Model for European Culture," http://chs.harvard.edu/publications.sec/online_print_books.ssp/. Center for Hellenic Studies
  • Tucker, Jack (2012). Innocents Return Abroad: Exploring Ancient Sites in Western Turkey. ISBN 9781478343585.
  • Xenophon. Xenophon in Seven Volumes, Carleton L. Brownson. Harvard University Press, Cambridge, MA; William Heinemann, Ltd., Londra. vol. 1 (1918), vol. 2 (1921), vol. 3 (1922).

Iktar qari

immodifika
  • Hansen, Esther Violet. 1971. The Attalids of Pergamon. 2nd ed., Revedut. Ithaca: Cornell University Press.
  • Radt, Wolfgang. 1984. Pergamon, Archeological Guide. 3rd ed. Istanbul: Türkiye Turing Ve Otomobil Kurumu.
  • Shipley, Graham. 2000. The Greek world after Alexander 323–30 BC. Londra: Routledge.
  • Walbank, Frank W. 1993. The Hellenistic world. Revedut. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press.

Referenzi

immodifika
  1. ^ "philologus.gr - ΤΟ ΠΕΡΓΑΜΟΝ". philologus.gr. Miġbur 2022-04-04.
  2. ^ The Pergamon Altar, P. v Zaubern, Staatliche Museen zu Berlin, 1991.
  3. ^ Il-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet 1:11.
  4. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Pergamon and its Multi-Layered Cultural Landscape". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-04.
  5. ^ Altertümer von Pergamon. 1.1, pp. 47–50.
  6. ^ Altertümer von Pergamon. 1.2, pp. 148–152.
  7. ^ Jörg Schäfer: Hellenistische Keramik aus Pergamon. de Gruyter, Berlin 1968, p. 14 (Pergamenische Forschungen. Vol. 2).
  8. ^ Kurt Bittel, "Zur ältesten Besiedlungsgeschichte der unteren Kaïkos-Ebene," in Kurt Bittel (ed.): Kleinasien und Byzanz. Gesammelte Aufsätze zur Altertumskunde und Kunstgeschichte. Martin Schede zu seinem sechzigsten Geburtstag am 20. Oktober 1943 im Manuskript überreicht. W. de Gruyter, Berlin 1950, pp. 17–29 (Istanbuler Forschungen. Vol. 17).
  9. ^ Xenophon, Anabasis 7.8.8; Hellenica 3.1.6.
  10. ^ Xenophon, Anabasis 7.8.7–8.
  11. ^ Altertümer von Pergamon. 8.2, pp. 578–581, Nru. 613.
  12. ^ Pergamus. 11. Miġbur 2022-04-04.
  13. ^ Errington, R. Malcolm (2008). A History of the Hellenistic World: 323–30 BC. Blackwell History of the Ancient World. Vol. 13. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 9781444359596.
  14. ^ P. Green, Alexander to Actium. The historical evolution of the Hellenistic age, p. 168.
  15. ^ Elizabeth Kosmetatou, "The Attalids of Pergamon" in Andrew Erskine, Companion to the Hellenistic World. Blackwell Publishing, 2003. pp.159-174.
  16. ^ Polybius 22.20.
  17. ^ Altertümer von Pergamon. 15.1, pp. 114–117.
  18. ^ Plinju, Naturalis historia 5.126.
  19. ^ Foss, Clive (1991). "Pergamon". In Kazhdan, Alexander (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford and New York: Oxford University Press. p. 1628. ISBN 0-19-504652-8.
  20. ^ a b ċ Parry, V. J. (1960). "Bergama". In Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Lévi-Provençal, E.; Schacht, J.; Lewis, B. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B. Leiden: E. J. Brill. p. 1187.
  21. ^ E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936 - p. 526.
  22. ^ Johannes Schmidt: Telephos. In: Wilhelm Heinrich Roscher (Hrsg.): Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie. Band 5, Leipzig 1924, pp. 274–308.
  23. ^ Pausanias 3.26.10.
  24. ^ Pausanias 5.13.3.
  25. ^ Pausanias 8.4.9.
  26. ^ Pausanias 3.20.8.
  27. ^ Pausanias 1.11.2.
  28. ^ Servius, Commentarius in Vergilii eclogas 6.72.
  29. ^ Elizabeth Kosmetatou: The Attalids of Pergamon. in Andrew Erskine, A Companion to the Hellenistic World. Blackwell Pub., Oxford – Malden (MA) 2003, ISBN 0-631-22537-4, p. 168.
  30. ^ Christopher Prestige Jones: New heroes in antiquity: from Achilles to Antinoos. Harvard University Press, Cambridge (MA) 2010, ISBN 0-674-03586-0, p. 36.
  31. ^ Ulrich Huttner: Die politische Rolle der Heraklesgestalt im griechischen Herrschertum. F. Steiner, Stuttgart 1997, ISBN 3-515-07039-7, pp. 175–190.
  32. ^ Ulrich Huttner: Die politische Rolle der Heraklesgestalt im griechischen Herrschertum. F. Steiner, Stuttgart 1997, ISBN 3-515-07039-7, pp. 124-128.
  33. ^ Ulrich Huttner: Die politische Rolle der Heraklesgestalt im griechischen Herrschertum. p. 164.
  34. ^ Ulrich Huttner: Die politische Rolle der Heraklesgestalt im griechischen Herrschertum. p. 240.
  35. ^ Ulrich Huttner: Die politische Rolle der Heraklesgestalt im griechischen Herrschertum. pp. 86–124.
  36. ^ Sabine Müller, "Genealogie und Legitimation in den hellenistischen Reichen," in Hartwin Brandt, Katrin Köhler, Ulrike Siewert (ed.), Inter- und intragenerationelle Auseinandersetzungen sowie die Bedeutung von Verwandtschaft bei Amtswechseln. University of Bamberg Press, Bamberg 2009, ISBN 978-3-923507-59-7, pp. 61–82; Ulrich-Walter Gans: Attalidische Herrscherbildnisse. Studien zur hellenistischen Porträtplastik Pergamons. Harrassowitz, Wiesbaden 2006, ISBN 3-447-05430-1, p. 108.
  37. ^ Altertümer von Pergamon. I 1, pp. 3–4.
  38. ^ Altertümer von Pergamon. I 1, pp. 5–11.
  39. ^ Charles Texier, Description de l'Asie Mineure: faite par ordre du gouvernement français en 1833–1837; beaux-arts, monuments historiques, plans et topographie des cités antiques. Volume 2, Paris 1849, pp. 217–237, tbl. 116–127.
  40. ^ Lucius Ampelius, Liber memorialis 8: "Pergamo ara marmorea magna, alta pedes quadraginta, cum maximis sculpturis; continet autem gigantomachiam."
  41. ^ Altertümer von Pergamon. I 1, pp. 13–16.
  42. ^ "Pergamon: Stadt und Landschaft". web.archive.org. 2010-11-10. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2010-11-10. Miġbur 2022-04-04.
  43. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 27.
  44. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 30.
  45. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 33.
  46. ^ Altertümer von Pergamon. XV 3.
  47. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 93.
  48. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 90.
  49. ^ Klaus Rheidt, "Die Obere Agora. Zur Entwicklung des hellenistischen Stadtzentrums von Pergamon." Istanbuler Mitteilungen. Vol. 42 (1992) p. 263.
  50. ^ Klaus Rheidt, "Die Obere Agora. Zur Entwicklung des hellenistischen Stadtzentrums von Pergamon." Istanbuler Mitteilungen. Vol. 42 (1992) p. 264.
  51. ^ Ruth Bielfeldt, "Wo nur sind die Bürger von Pergamon? Eine Phänomenologie bürgerlicher Unscheinbarkeit im städtischen Raum der Königsresidenz." Istanbuler Mitteilungen. Vol. 60 (2010) pp. 117–201.
  52. ^ Klaus Rheidt, "Die Obere Agora. Zur Entwicklung des hellenistischen Stadtzentrums von Pergamon." Istanbuler Mitteilungen. Vol. 42 (1992) p. 266-7.
  53. ^ Klaus Rheidt, "Die Obere Agora. Zur Entwicklung des hellenistischen Stadtzentrums von Pergamon." Istanbuler Mitteilungen. Vol. 42 (1992) p. 267.
  54. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 87.
  55. ^ W. Dörpfeld, "Die Arbeiten zu Pergamon 1901–1902. Die Bauwerke," Athenische Mitteilungen 1902.
  56. ^ Wolfgang Radt: Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 89.
  57. ^ Wolfgang Radt, Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt (1999) p. 84.
  58. ^ Wolfgang Radt, Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, pp. 84–85.
  59. ^ Ulrike Wulf, "Der Stadtplan von Pergamon. Zu Entwicklung und Stadtstruktur von der Neugründung unter Philetairos bis in spätantike Zeit," Istanbuler Mitteilungen. Vol. 44 (1994) p. 142–3.
  60. ^ Ulrike Wulf, "Der Stadtplan von Pergamon. Zu Entwicklung und Stadtstruktur von der Neugründung unter Philetairos bis in spätantike Zeit," Istanbuler Mitteilungen. Vol. 44 (1994) pp. 136–137.
  61. ^ Wolfgang Radt, "Pergamon 1998," Archäologischer Anzeiger (1999) pp. 309–312.
  62. ^ Klaus Grewe, Ünal Özis, et al. "Die antiken Flußüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei)," Antike Welt. Vol. 25, No. 4 (1994) pp. 348–352 (pp. 350 & 352).
  63. ^ Boris Ilakovac, "Unbekannte Herstellungsmethode römischer Bleirohre." Vorträge der Tagung Wasser im Antiken Hellas in Athen, 4./5. Juni 1981. Leichtweiss-Institut für Wasserbau, Braunschweig 1981, pp. 275–290 (Leichtweiss-Institut für Wasserbau der Technischen Universität Braunschweig – Mitteilungen 71, ISSN 0343-1223).
  64. ^ Wolf-Dieter Heilmeyer (ed.), Der Pergamonaltar. Die neue Präsentation nach Restaurierung des Telephosfrieses. Wasmuth, Tübingen 1997, ISBN 3-8030-1045-4; Huberta Heres & Volker Kästner: Der Pergamonaltar. Zabern, Mainz 2004 ISBN 3-8053-3307-2
  65. ^ Tucker, pp. 28–29.
  66. ^ Il-Ktieb tar-Rivelazzjonijiet 2:13.
  67. ^ Yeomans, S., Ancient Pergamon, Bible History Daily, 2013.
  68. ^ Altertümer von Pergamon. IV; Gottfried Gruben: Die Tempel der Griechen. 3rd edition. Hirmer, München 1980, pp. 439–440.
  69. ^ "Pergamum.(Pergamon).Theatre.Commentary". www.whitman.edu. Miġbur 2022-04-04.
  70. ^ Jens Rohmann: Die Kapitellproduktion der römischen Kaiserzeit in Pergamon. W. de Gruyter, Berlin – New York 1998, ISBN 3-11-015555-9, pp. 8–38 (Pergamenische Forschungen. Vol. 10); Altertümer von Pergamon. Vol. 2; earlier research in Gottfried Gruben: Die Tempel der Griechen. 3rd edition. Hirmer, München 1980, pp. 434–435.
  71. ^ Erwin Ohlemutz: Die Kulte und Heiligtümer der Götter in Pergamon. Würzburg 1940, pp. 99–122.
  72. ^ Helmut Müller, "Ein neues hellenistisches Weihepigramm aus Pergamon," Chiron 1989, pp. 539–553.
  73. ^ Wolfgang Radt, Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 1999, p. 189.
  74. ^ Wolfgang Radt, Pergamon: Geschichte und Bauten einer antiken Metropole. Darmstadt 2005, p. 190.
  75. ^ Altertümer von Pergamon. II; Gottfried Gruben: Die Tempel der Griechen. 3. Auflage. Hirmer, München 1980, pp. 425–429.
  76. ^ Altertümer von Pergamon. II, p. 56–88.
  77. ^ Harald Mielsch, "Die Bibliothek und die Kunstsammlung der Könige von Pergamon," Archäologischer Anzeiger. 1995, pp. 765–779.
  78. ^ Kekeç 1989, p. 40.
  79. ^ "Turkish Odyssey/Places of Interest/Aegean/Bergama-Akhisar". web.archive.org. 2007-09-28. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2007-09-28. Miġbur 2022-04-04.
  80. ^ Altertümer von Pergamon. VI, pp. 5–6, 19–27.
  81. ^ Altertümer von Pergamon. VI, pp. 40–43.
  82. ^ Altertümer von Pergamon. VI, pp. 5, 28–43.
  83. ^ Altertümer von Pergamon. VI, pp. 4, 43–79.
  84. ^ Altertümer von Pergamon. VI, pp. 102–110, Tabelli I-II, IV–V, VI–VII, VIII, X–XI, XVIII, XXXII, XXXIII, XXXIV, XXXV.
  85. ^ Altertümer von Pergamon. XIII; earlier research in Gottfried Gruben, Die Tempel der Griechen. 3rd edition. Hirmer, München 1980, pp. 437–440.
  86. ^ Tucker, p. 36.
  87. ^ Grewe, Klaus; Özis, Ünal (1994). "Die antiken Flußüberbauungen von Pergamon und Nysa (Türkei)". Antike Welt (in German). 25 (4): pp. 350, 352.
  88. ^ Tucker, p. 34.
  89. ^ Klaffenbach, G. (1954). "Die Astynomeninschrift von Pergamon". Deutsche Akademie der Wissenschaften. Abhandlungen. Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst. 6.
  90. ^ "ToposText". topostext.org. Miġbur 2022-04-04.
  91. ^ "ToposText". topostext.org. Miġbur 2022-04-04.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Pergamon&oldid=314418"