Baalbek

Baalbek (/ˈbɑːlbɛk, ˈbeɪəlbɛk/; bl-Għarbi: بَعْلَبَكّ, b'ittri Rumani: Baʿlabakk; bis-Sirjan-Aramajk: ܒܥܠܒܟ) hija belt li tinsab fil-Lvant tax-xmara Litani fil-Wied ta' Beqaa fil-Libanu, madwar 67 kilometru (42 mil) fil-Grigal ta' Bejrut. Hija l-belt kapitali tal-Governorat ta' Baalbek-Hermel. Fi żmien il-Griegi u r-Rumani, Baalbek kienet magħrufa bħala Heliopolis (bil-Grieg: Ἡλιούπολις, li tfisser "Belt ix-Xemx"). Fl-1998, Baalbek kellha popolazzjoni ta' 82,608 ruħ, l-iktar Musulmani Xiiti, segwiti minn Musulmani Sunniti u Kristjani.

Baalbek
Libanu
Amministrazzjoni
Stat sovran	Libanu
Governorate of Lebanon	Governorat ta' Baalbek-Hermel
Ġeografija
Koordinati	34.0061°N 36.2086°E / 34.0061; 36.2086
Baalbek Baalbek (Lebanon)
Superfiċjenti	37.420 kilometru kwadru
Għoli	1,170 m
Demografija
Popolazzjoni	81,052 abitanti (2008)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni	1000 (Gregorian)
Żona tal-Ħin	Ħin tal-Lvant tal-Ewropa
bliet ġemellati	Qom, Bari, L'Aquila, Yogyakarta, Isfahanu Bergama

Tospita l-kumpless tat-tempju ta' Baalbek li jinkludi tnejn mill-ikbar fdalijiet ta' tempji Rumani grandjużi: it-Tempju ta' Bacchus u t-Tempju ta' Ġove. Il-kumpless tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.

Etimoloġija

Ftit mili mill-marġ li minnu jnixxu x-xmajjar Litani (Leontes klassika) u Asi (in-naħa ta' fuq ta' Orontes), Baalbek jaf hi l-istess post imsejjaħ manbaa al-nahrayn ("Sors taż-Żewġ Xmajjar"), ir-residenza ta' El fiċ-Ċiklu Ugaritiku ta' Baal skopert fis-snin 20 tas-seklu 20 u inkanteżimu separat tas-sriep.

Baalbek kienet tissejjaħ "Heliopolis" fi żmien l-Imperu Ruman, Latinizzazzjoni ta' Hēlioúpolis (Ἡλιούπολις) bil-Grieg li kienet tintuża matul il-perjodu Ellenistiku, li tfisser "Belt ix-Xemx" b'referenza għas-setta solari li kien hemm hemmhekk. L-isem ġie attestat taħt is-Selewċidi u t-Tolomej. Madankollu, Ammianus Marcellinus jinnota li l-ismijiet "Assirjani" iktar bikrin ta' rħula tal-Lvant baqgħu jintużaw flimkien ma' dawk Griegi uffiċjali imposti mid-Dijadoki, li kienu suċċessuri ta' Alessandru Manju. Fir-reliġjon Griega, Helios kienet ix-xemx fis-sema u l-personifikazzjoni tagħha bħala divinità. Id-divinità Semitika lokali Baʿal Haddu spiss kienet tinhemeż ma' Żeus jew Ġove, jew kienet tissejjaħ sempliċement bħala d-"Divinità Kbira ta' Heliopolis", iżda l-isem jaf jirreferi għall-assoċjazzjoni tal-Eġizzjani ta' Baʿal mad-divinità l-kbira tagħhom Ra. Xi kultant kienet tiġi deskritta bħala Heliopolis fis-Sirja jew fil-Koelesirja (bil-Latin: Heliopolis Syriaca jew Syriae) biex tiġi distinta mill-post bl-istess isem fl-Eġittu. Fil-Kattoliċiżmu, is-sede titolari tagħha tiġi distinta bħala Heliopolis fil-Feniċja, meta mqabbla mal-eks provinċja Rumana tagħha Phoenice. L-importanza tas-setta solari hija attestata wkoll fl-isem Biḳāʿ al-ʿAzīz tal-promontorju madwar Baalbek, b'referenza għal divinità solari iktar bikrija u mhux irġiel iktar 'il quddiem, imsejħa Aziz. Fl-antikità Griega u Rumana, kienet magħrufa bħala Heliopolis. Għad għandha wħud mill-iżjed fdalijiet Rumani ppreservati fil-Libanu, inkluż wieħed mill-ikbar tempji tal-imperu. Id-divinitajiet li kienu jiġu meqjuma hemmhekk (Ġove, Venere u Bacchus) kienu l-ekwivalenti tad-divinitajiet Kananiti Hadad u Atargatis. Fl-ippjanar u fil-konfigurazzjoni tat-tempji joħorġu fid-dieher influwenzi lokali, peress li jvarjaw mid-disinn Ruman klassiku.

L-isem bʿlbk ġie attestat l-ewwel fil-Mishnah, test rabbiniku tas-seklu 2, bħala epitet ġeografiku għal tip ta' tewm, shum ba'albeki (שום בעלבכי). Żewġ manuskritti Sirjani bikrin tas-seklu 5, traduzzjoni tal-ħabta tal-411 ta' Theophania ta' Ewsebju u bijografija tal-ħabta tal-435 ta' Rabbula, isqof ta' Edessa. Kienet pronunzjata bħala Baʿlabakk (bl-Għarbi: بَعْلَبَكّ) bl-Għarbi Klassiku. Bl-Għarbi Standard Modern, il-vokali tagħha jiġu mmarkati bħala Baʿlabak (بَعْلَبَك) jew Baʿlabekk. Bl-Għarbi Libaniż tissejjaħ Bʿalbik (بْعَلْبِك, [ˈbʕalbik]).

L-etimoloġija ta' Baalbek ilha tiġi dibattuta ferm mis-seklu 18. Cook kien tal-fehma li tfisser "Baʿal (Mulej) tal-Beka" u Donne bħala "Belt ix-Xemx". Lendering jasserixxi li x'aktarx hija taqsira ta' Baʿal Nebeq ("il-Mulej tas-Sors" tax-xmara Litani). Steiner jipproponi adattament Semitiku tal-"Mulej Bacchus", mill-kumpless tat-tempju klassiku.

Abbażi tal-isem simili tagħha, diversi arkeologi Bibbliċi tas-seklu 19 ippruvaw jikkollegaw lil Baalbek ma' "Baalgad" imsemmija fil-Ktieb ta' Ġoxwa tal-Bibbja bl-Ebrajk, ma' Baalath elenkata fost il-bliet ta' Salamun fl-Ewwel Ktieb tar-Rejiet, ma' Baal-hamon fejn kien hemm vinja, u mal-"Pjanura ta' Aven" f'Amos.

Storja

Preistorja

Il-quċċata tal-għolja ta' Baalbek (Tell Baalbek), parti minn wied lejn il-Lvant tat-Tramuntana tal-Wied ta' Beqaa (bil-Latin: Coelesyria), fiha sinjali ta' abitazzjoni kważi kontinwa matul l-aħħar 8,000-9,000 sena. Hija misqija sew minn nixxiegħa li tnixxi mill-għajn Rās-el-ʿAin fix-Xlokk taċ-ċittadella u, matul ir-rebbiegħa, minn bosta rimi ffurmati mill-ilmijiet tas-silg li jdub mill-muntanji Anti-Libaniżi. Macrobius iktar 'il quddiem akkredita l-istabbiliment tas-sit lil kolonja ta' patrijiet Eġizzjani jew Assirjani. L-importanza reliġjuża, kummerċjali u strateġika tal-insedjament kienet pjuttost minuri, tant li qatt ma tissemma f'xi dokument Assirjan jew Eġizzjan magħruf, ħlief taħt xi isem ieħor. Il-pożizzjoni vantaġġuża tagħha f'wied għammiel, misqi sew bl-ilma, tul ir-rotta minn Tyre sa Palmyra għenha tistagħna u tiġi msebħa minn żmien bikri. Matul il-perjodu tal-Kananiti, it-tempji lokali fil-biċċa l-kbira kienu ddedikati lit-Trijade ta' Heliopolis: divinità maskili (Baʿal), il-konsorti tiegħu (Astarte), u binhom (Adon). Is-sit tat-Tempju attwali ta' Ġove x'aktarx li kien il-qalba ta' sit ta' qima iktar bikri, peress li l-artal tagħha kien jinsab f'nofs il-quċċata tal-għolja u l-kumplament tas-santwarju ġie olzat sal-livell tagħha.

Fil-mitoloġija Iżlamika, il-kumpless tat-tempju kien jingħad li kien palazz ta' Salamun li ġie stabbilit permezz ta' djinn u ngħata bħala rigal taż-żwieġ lir-Reġina ta' Sheba; l-oriġini Rumana effettiva tiegħu baqgħet moħbija mill-fortifikazzjonijiet Medjevali taċ-ċittadella saħansitra saż-żjara tas-seklu 16 tal-prinċep Pollakk Radziwiłł.

Żmien il-qedem

Kapitelli Korinzji tal-kolonni fit-Tempji ta' Bacchus.

Wara l-konkwista tal-Persja min-naħa ta' Alessandru Manju fis-snin 30 tat-300 Q.K., Baalbek (bl-isem Elleniku Heliopolis) kienet tifforma parti mir-renji ta' Dijadoki tal-Eġittu u tas-Sirja. Ġiet annessa mir-Rumani matul il-gwerer tagħhom fil-Lvant. L-insedjaturi tal-kolonja Rumana Colonia Julia Augusta Felix Heliopolitana jaf kienu waslu diġà minn żmien Ċesri iżda iktar probabbilment kienu l-veterani tal-Ħames u tat-Tmien Leġjuni taħt Awgustu, meta l-kolonja ospitat gwarniġjon Ruman. Mill-15 Q.K. sal-193 W.K., kienet tifforma parti mit-territorju ta' Berytus. Tissemma minn Josephus, Plinju, Strabo u Tolomew u fuq il-muniti ta' kważi kull imperatur minn Nerva għal Gallienus. Fis-seklu 1 Plinju ma elenkahiex fost id-Dekapoli, l-"Għaxar Bliet" ta' Coelesyria, filwaqt li Tolomew elenkaha fis-seklu 2. Il-popolazzjoni x'aktarx kienet tvarja b'mod staġonali b'fieri kummerċjali u bl-iskedi tal-monsuni Indjani, kif ukoll bil-karovani lejn il-kosta u n-naħa ta' ġewwa tal-pajjiż.

Matul l-Antikità Klassika, it-tempju tal-belt iddedikat lil Baʿal Haddu kien marbut l-ewwel mal-qima tad-divinità solari Griega Helios u mbagħad mal-qima tad-divinità tas-sema Griega u Rumana bl-isem ta' "'Żeus" jew "Ġove" ta' Heliopolis. It-Tempju attwali ta' Ġove x'aktarx li ssostitwixxa tempju iktar bikri u ntużaw l-istess pedamenti; inbena matul nofs is-seklu 1 u x'aktarx tlesta għall-ħabta tas-60 W.K. L-idolu tiegħu kien alla tad-deheb mingħajr daqna jippoża bħala rikkieb fuq karru, b'frosta f'idu l-leminija u sajjetta u qmuħ f'idu x-xellugija; l-immaġni tiegħu dehret fuq il-muniti lokali u kienet tixxejjer fit-toroq matul id-diversi festivals matul is-sena. Macrobius qabbel ir-ritwali ma' dawn għal Diva Fortuna f'Antium u jsostni li l-fidili kienu ċ-ċittadini prinċipali tal-belt, li kienu jippreparaw għar-rwol tagħhom bl-astinenza, bil-kastità, u b'xagħarhom imqaxxra. Fost l-istatwi tal-bronż attestati minn Byblos fil-Feniċja u Tortosa fi Spanja, huwa kien jidher fuq pilastru u mdawwar (bħal Mitras Grieg-Persjan) b'busti li jirrappreżentaw ix-xemx, il-qamar, u l-ħames pjaneti magħrufa. F'dawn l-istatwi, il-bust ta' Merkurju jidher b'mod partikolarment prominenti; stele tal-irħam f'Massilia fil-Gallia Transalpina turi arranġament simili iżda televa lil Merkurju għal figura sħiħa. Setet lokali kienu jqimu wkoll l-Baetylia, ħaġriet koniċi suwed meqjusa sagri għal Baʿal. Waħda minnhom ittieħdet lejn Ruma mill-imperatur Elagabalus, eks patri "tax-xemx" f'Emesa fil-qrib, li bena tempju għaliha fuq l-Għolja Palatina. Heliopolis kienet oraklu magħruf u sit tal-pellegrinaġġi, u b'hekk il-qima nfirxet 'il bogħod, b'kitbiet imnaqqxa ddedikati lill-alla ta' Heliopolis f'Ateni, f'Ruma, fil-Pannonja, f'Venezja, fil-Gallia, u qrib il-Ħajt fil-Brittanja. Il-kumpless tat-tempji Ruman kiber mill-parti bikrija tar-renju ta' Awgustu fl-aħħar tas-seklu 1 Q.K. sal-istabbiliment tal-Kristjaneżmu fis-seklu 4. Il-kronoka tas-seklu 6 ta' John Malalas ta' Antijokja, li sostniet li Baalbek kienet wieħed mill-"għeġubijiet tad-dinja", akkreditat il-biċċa l-kbira tal-kumpless lil Antoninus Pius tas-seklu 2, iżda mhuwiex ċert kemm huwa affidabbli dan ir-rakkont f'dan ir-rigward. Sa dak iż-żmien, il-kumpless ospita tliet tempji fuq l-Għolja ta' Baalbek: wieħed iddedikat lil Ġove Heliopolitanus (Baʿal), wieħed iddedikat lil Venere Heliopolitana (Ashtart), u wieħed iddedikat lil Bacchus. Fuq għolja fil-qrib, kien hemm tempju ieħor iddedikat lit-tielet figura tat-Trijade ta' Heliopolis, Merkurju (Adon jew Seimios). Fl-aħħar mill-aħħar, is-sit kien iħaqqaqha ma' Praeneste fl-Italja bħala l-ikbar żewġ santwarji fid-dinja tal-Punent.

L-imperatur Trajanu kkonsulta l-oraklu tas-sit darbtejn. L-ewwel darba, huwa talab tweġiba bil-miktub għall-mistoqsija ssiġillata tiegħu; huwa baqa' impressjonat ferm mit-tweġiba inbjank tad-divinità peress li l-karta tiegħu kienet vojta. Imbagħad stħarreġ jekk kienx se jerġa' lura ħaj mill-gwerer tiegħu kontra l-Partiċi u rċieva bħala tweġiba ħatar ta' vinja ta' ċenturjun, maqsum f'diversi biċċiet. Fil-193 W.K., Septimius Severus ta drittijiet ta' ius Italicum lill-belt. Martu Julia Domna u ibnu Caracalla żaru l-Eġittu u s-Sirja fil-215 W.K.; fis-sit hemm kitbiet imnaqqxa f'ġieħhom li x'aktarx li jmorru lura għal dak iż-żmien; Julia kienet nattiva Sirjana u missierha kien patri Emesan "tax-xemx" bħal Elagabalus.

Il-belt saret post tal-battalji mal-wasla tal-Kristjaneżmu. Kittieba Kristjani bikrin bħal Ewsebju (minn Ċesarja fil-qrib) kemm-il darba stmerrew il-prattiki tal-pagani lokali li kienu jqimu lil Venere ta' Heliopolis. Fil-297 W.K., l-attur Gelasinus ikkonverta f'nofs xena li kienet iżżeblagħ il-magħmudija; it-turija tal-fidi tiegħu fil-pubbliku wasslet biex l-udjenza taħtfu mit-teatru u tħaġġru sal-mewt. Fil-bidu tas-seklu 4, id-djaknu Cyril ħassar l-uċuħ ta' bosta mill-idoli f'Heliopolis; huwa nqatel u (allegatament) ġie kannibalizzat. Għall-ħabta tal-istess żmien, Kostantinu, għalkemm ma kienx għadu sar Kristjan, waqqa' t-tempju tad-divinità, bena bażilika minfloku, u ordna li d-drawwa antika lokali tal-prostituzzjoni tan-nisa qabel iż-żwieġ issir illegali. Bar Hebraeus akkreditah ukoll li temm il-prattika lokali kontinwa tal-poligamija. In-nies lokali nkorlaw u rrispondew billi stupraw u ttorturaw ix-xebbiet Kristjani verġni li sabu. Huma reġgħu rreaġixxew bi vjolenza taħt il-libertà mogħtija lilhom minn Ġiljan l-Apostata. Il-belt tant kienet magħrufa għall-ostilità lejn il-Kristjani, li n-nies minn Lixandra kienu jitkeċċew lejha bħala kastig speċjali. It-Tempju ta' Ġove, li diġà kien ġarrab il-ħsarat mit-terremoti, twaqqa' taħt Teodożju fit-379 u ġie sostitwit b'bażilika oħra (li issa ntilfet), bl-użu tal-ġebel mill-kumpless pagan. Il-Ġrajja tal-Għid tiddikjara li huwa kien responsabbli wkoll għall-qerda tat-tempji inferjuri u tas-santwarji kollha tal-belt. Għall-ħabta tas-sena 400, Rabbula, l-isqof futur ta' Edessa, ipprova jmut martri billi fixkel il-pagani ta' Baalbek iżda ġie mitfugħ mit-taraġ tat-tempju għal isfel flimkien ma' sieħbu. Il-belt saret is-sede tal-isqof tagħha stess ukoll. Taħt ir-renju ta' Ġustinjanu, tmienja mill-kolonni tal-kumpless Korinzjan tneħħew u ġew ittrasportati lejn Kostantinopli biex jiġu inkorporati fil-Hagia Sophia rikostruwita f'xi żmien bejn il-532 u l-537. Mikiel is-Sirjan sostna li l-idolu tad-deheb ta' Ġove ta' Heliopolis kien għadu jidher matul ir-renju ta' Justin II (is-snin 60 u 70 tas-seklu 6), u sa żmien il-konkwista Musulmana, il-belt kienet rinomata għall-palazzi, għall-monumenti u għall-ġonna tagħha.

Medju Evu

Il-fdalijiet ta' moskea ta' Baalbek.

Baalbek ġiet okkupata mill-armata Musulmana fis-634-636 W.K., jew taħt Abu ʿUbaidah wara t-telfa Biżantina f'Yarmouk fis-637, jew b'mod paċifiku u bi qbil jew wara d-difiża erojka u l-għoti ta' 2,000 uqija (57 kilogramma) ta' deheb, 4,000 uqija (110 kilogramma) ta' fidda, 2,000 libsa tal-ħarir, u 1,000 xabla. Il-kumpless tat-tempju fi stat ta' fdalijiet ġie ffortifikat u ngħata l-isem ta' al-Qala' (litteralment "il-Fortizza") iżda r-rikkezzi tiegħu nsterqu bi vjolenza kbira mill-kaliff ta' Damasku Marwan II fis-748, meta l-kumpless iġġarraf u l-belt sfat kważi bla nies. Iffurmat parti mid-distrett ta' Damasku taħt l-Umajjad u l-Abbasidi qabel ma nħakmet mill-Fatimidi tal-Eġittu fid-942. F'nofs is-seklu 10, jingħad li "kellha daħliet tal-palazzi skolpiti mill-irħam u kolonni lussużi tal-irħam ukoll" u li kienet l-iżjed post "stupend" u "konsiderevoli" fis-Sirja kollha. Ir-rikkezzi tagħha nsterqu u l-belt inqerdet mill-Biżantini taħt Ġwanni I fid-974, ġiet attakata minn Basil II fis-sena 1000, u ġiet okkupata minn Salih ibn Mirdas, l-emir ta' Aleppo, fl-1025.

Il-fdalijiet x'aktarx ta' moskea Medjevali quddiem uħud mill-fortifikazzjonijiet tal-Mamluk.

Fl-1075 finalment il-belt għaddiet għand il-Fatimidi permezz tal-konkwista ta' Tutush I, l-emir Seljuk ta' Damasku. Għal żmien qasir sfat f'idejn il-Musulman ibn Quraysh, l-emir ta' Aleppo, fl-1083; wara l-irkupru tagħha, ġiet immexxija f'isem is-Seljuk mill-għassies kastrat Gümüshtegin sa ma ġie depost talli kkonfoffa kontra l-użurpatur Toghtekin fl-1110. Toghtekin imbagħad ta l-belt lil ibnu Buri. Bis-suċċessjoni ta' Buri u l-mewt ta' missieru fl-1128, huwa ta l-belt lil ibnu Muhammad. Wara l-qtil ta' Buri, Muhammad irnexxielu jiddefendi lilu nnifsu mill-attakki tal-aħwa tiegħu Ismaʿil u Mahmud u Baalbek ingħatat lill-viżier tiegħu Unur. F'Lulju 1139, Zengi, l-atabeg ta' Aleppo u l-missier tar-rispett ta' Mahmud, assedja lil Baalbek b'14-il katapulta. In-naħa ta' barra tal-belt irreżistiet sal-10 ta' Ottubru u ċ-ċittadella sal-21 ta' Ottubru, meta Unur arrenda bil-wegħda li jingħata passaġġ sikur. F'Diċembru Zengi nnegozja ma' Muhammad, u offra li jpartat lil Baalbek jew lil Homs għal Damasku, iżda Unur ikkonvinċa lill-atabeg jirrifjuta. Zengi saħħaħ il-fortifikazzjonijiet tagħha u ta t-territorju f'idejn il-logutenent tiegħu Ayyub, missier Saladin. Mal-assassinju ta' Zengi fl-1146, Ayyub arrenda u ta t-territorju lil Unur, li kien qed jagħmilha tar-reġġent għal iben Muhammad, Abaq. Il-belt ingħatat lill-għassies kastrat Ata al-Khadim, li kien il-viċirè ta' Damasku.

F'Diċembru 1151 il-belt ġiet attakkata mill-gwarniġjon ta' Banyas bħala tpattija għar-rwol tagħha f'attakk Turkmen kontra Banyas. Wara l-qtil ta' Ata, in-neputi tiegħu Dahhak, l-emir ta' Wadi al-Taym, mexxa lil Baalbek. Huwa ġie mġiegħel jgħaddiha lil Nur ad-Din fl-1154 wara li Ayyub dar kontra Abaq mit-territorji tiegħu qrib Baalbek. Ayyub imbagħad amministra l-inħawi minn Damasku f'isem Nur ad-Din. F'nofs is-seklu 12, Idrisi semma ż-żewġ tempji ta' Baalbek u l-leġġenda tal-oriġini tagħhom taħt Salamun; il-vjaġġatur Lhudi Benjamin ta' Tudela żar il-belt fl-1170.

Iċ-ċittadella ta' Baalbek serviet bħala ħabs għall-ġellieda tal-Kruċjati meħuda miż-Żengidi bħala priġunieri tal-gwerra. Fl-1171, dawn il-priġunieri rnexxielhom jegħlbu lill-gwardjani tagħhom u ħadu l-kastell f'idejhom kontra l-gwarniġjon tiegħu. Madankollu, il-Musulmani mill-inħawi tal-madwar inġabru flimkien u daħlu fil-kastell minn passaġġ sigriet muri minn wieħed tal-post, u l-ġellieda tal-Kruċjati ġew immassakrati.

Fis-seklu 12 seħħew tliet terremoti kbar, fl-1139, fl-1157 u fl-1170. It-terremot tal-1170 qered il-ħitan ta' Baalbek u għalkemm Nur ad-Din wettaq it-tiswijiet meħtieġa, l-eredi żgħir tiegħu Ismaʿil kellu jċedi l-belt lil Saladin wara assedju ta' erba' xhur fl-1174. Wara li ħa l-kontroll ta' Damasku fuq stedina tal-gvernatur tagħha Ibn al-Muqaddam, Saladin ippremjah bl-emirat ta' Baalbek wara r-rebħa tal-Ajjubidi fil-Qarn ta' Hama fl-1175. Baldwin, ir-re lebruż żgħir ta' Ġerusalemm, sar adult is-sena ta' wara, u temm it-trattat tal-ġellieda tal-Kruċjati ma' Saladin. L-eks reġġent tiegħu, Raymond ta' Tripoli, attakka l-Wied ta' Beqaa mill-Punent fis-sajf, u ġarrab telfa żgħira kontra Ibn al-Muqaddam. Imbagħad ingħaqdet miegħu l-armata prinċipali riekba fuq iż-żwiemel taħt Baldwin u Humphrey ta' Toron; huma rebħu kontra ħu Saladin Turan Shah f'Awwissu f'Ayn al-Jarr u serqu r-rikkezzi ta' Baalbek. Madankollu, wara li Turan Shah ġie depost talli injora dmirijietu f'Damasku, huwa talab li jingħata l-post fejn trabba, Baalbek, bħala kumpens. Ibn al-Muqaddam ma aċċettax u Saladin għażel li jinvesti l-belt fl-aħħar tal-1178 sabiex iżomm il-paċi fi ħdan il-familja tiegħu stess. Tentattiv ta' wegħda ta' lealtà lill-Kristjani f'Ġerusalemm ġie injorat fid-dawl ta' trattat eżistenti ma' Saladin. L-assedju baqa' wieħed paċifiku bis-saħħa tal-borra tax-xitwa, u Saladin baqa' jistenna lill-kmandant "iblah" u lill-gwarniġjon tiegħu ta' "marmalja boloh" biex jaslu għal qbil. Xi żmien fir-rebbiegħa, Ibn al-Muqaddam ċeda u Saladin aċċetta t-termini tiegħu, u tah Baʿrin, Kafr Tab u al-Maʿarra. Il-ġenerożita rażżnet l-irvelli fost il-vassalli ta' Saladin tul il-bqija tar-renju tiegħu iżda wasslet biex l-għedewwa tiegħu jippruvaw jieħdu vantaġġ mid-dgħufija preżunta tiegħu. Huwa ma ħalliex lil Turan Shah iżomm lil Baalbek għal żmien twil wisq, u ordnalu jmexxi lit-truppi Eġizzjani lura lejn darhom fl-1179 u tah kariga għolja f'Lixandra. Baalbek imbagħad ingħatat lin-neputi tiegħu Farrukh Shah, u l-familja tiegħu mexxiet il-belt għal nofs seklu. Meta Farrukh Shah miet tliet snin wara, ibnu Bahram Shah kien l-unika wild iżda ngħata l-wirt tiegħu u mexxa sal-1230. Warajh laħaq al-Ashraf Musa, u warajh laħaq ħuh as-Salih Ismail, li rċieva l-belt fl-1237 bħala kumpens talli ma ngħatax Damasku minn ħuh al-Kamil. Il-belt inħatfet fl-1246 wara sena ta' attakki minn as-Salih Ayyub, li ta l-belt lil Saʿd al-Din al-Humaidi. Meta s-suċċessur ta' as-Salih Ayyub, Turan Shah, inqatel fl-1250, al-Nasir Yusuf, is-sultan ta' Aleppo, ħataf lil Damasku u talab lil Baalbek tarrendi. Minflok, l-emir tagħha qabel li jħallas miżati regolari.

Il-ġeneral Mongolu Kitbuqa ħa lil Baalbek fl-1260 u ġarraf il-fortifikazzjonijiet tagħha. Madankollu, iktar 'il quddiem fl-istess sena, Qutuz, is-sultan tal-Eġittu, rebaħ kontra l-Mongoli u ta lil Baalbek lill-emir tiegħu f'Damasku. Il-biċċa l-kbira tal-moskej u tal-arkitettura tal-belt bħala fortizza li baqgħu jeżistu jmorru lura għar-renju tas-sultan Qalawun fis-snin 80 tas-seklu 13. Sal-bidu tas-seklu 14, Abulfeda l-Ħamatit iddeskriva l-"fortizza kbira u b'saħħitha" tal-belt. L-insedjament li kien reġa' ġie stabbilit, inqered mill-ġdid minn għargħar fl-10 ta' Mejju 1318, meta l-ilmijiet mil-Lvant u mill-Grigal ħaffru ħofor wesgħin 30 metru fil-ħitan bi ħxuna ta' 4 metri (13-il pied). Mietu 194 ruħ u nqerdu 1,500 dar, 131 ħanut, 44 għalqa bis-siġar tal-frott, 17-il forn, 11-il mitħna, u 4 akkwedotti, flimkien mal-moskea tal-belt u 13-il binja reliġjuża u edukattiva oħra. Fl-1400, Timur seraq ir-rikkezzi tal-belt, u kien hemm qerda ulterjuri minn terremot fl-1459.

Modernità bikrija

Mappa ta' Baalbek u l-madwar.

Fl-1516 Baalbek inħakmet mill-bqija tas-Sirja mis-sultan Ottoman Selim l-Imdejjaq. Bħala rikonoxximent tal-prominenza tagħhom fost ix-Xiiti tal-Wied ta' Beqaa, l-Ottomanu taw konċessjonijiet lis-sanjak ta' Homs u lill-iltizam lokali fir-rigward tal-familja Harfush ta' Baalbek. Bħall-Ħamada, l-emiri ta' Harfush kienu involuti iktar minn darba fl-għażla tal-uffiċjali tal-Knisja u l-amministrazzjoni tal-monasteri lokali.

Skont it-tradizzjoni, bosta Kristjani telqu mir-reġjun ta' Baalbek fis-seklu 18 biex imorru fir-raħal ġdid u iktar sikur ta' Zahlé, fid-dawl tal-oppressjoni u r-rgħeba tal-familja Harfush, iżda studji iktar kritiċi ddubitaw din l-interpretazzjoni, u indikaw li l-familja Harfush kienet alleata mill-qrib mal-familja Ortodossa Ma'luf ta' Zahlé (fejn tabilħaqq Mustafa Harfush fittex il-kenn xi snin wara) u li Baalbek marret lura fis-seklu 18 minħabba l-attakki minn diversi kwartieri kif ukoll l-attraenza kummerċjali dejjem tikber ta' Zahlé. Ir-ripressjoni li jaf kien hemm mhux dejjem kienet immirata lejn il-komunità Kristjana nnifisha. Il-familja Xiita 'Usayran, pereżempju, jingħad ukoll li telqet minn Baalbek f'dan il-perjodu sabiex tevita l-esproprjazzjoni mill-familja Harfush, u stabbiliet ruħha bħala waħda mill-familji kummerċjali ewlenin ta' Sidon u iktar 'il quddiem qdew ir-rwol ta' konslu tal-Iran.

Mis-seklu 16, it-turisti Ewropej bdew iżuru l-fdalijiet kolossali u pittoreski. Donne ddeskriva b'iperbole li "L-ebda fdal tal-qedem ma attira daqstant attenzjoni mill-fdalijiet ta' Heliopolis, jew ma ġie mkejjel u deskritt daqstant b'mod frekwenti daqshom". It-Tempju ta' Bacchus kien maħsub li kien it-"Tempju tax-Xemx", u ġie meqjus bħala l-iżjed tempju Ruman ippreservat fid-dinja. L-Ingliż Robert Wood fl-1757 kiteb Ruins of Balbec, li kien jinkludi inċiżjonijiet imkejla bir-reqqa, u dawn kienu tassew influwenti fuq l-arkitetti Neoklassiċi Brittaniċi u kontinentali. Pereżempju, id-dettalji tas-saqaf tat-Tempju ta' Bacchus ispiraw sodda u saqaf ta' Robert Adam u l-portiku tat-tempju ispira l-portiku tal-Knisja ta' San Ġorġ f'Bloomsbury.

Matul is-seklu 18, l-approċċi tal-Punent ġew miksija b'boskijiet attraenti ta' siġar tal-ġewż, iżda l-belt innifisha ġarrbet ħsarat estensivi minħabba t-terremoti tal-1759. Imbagħad għaddiet f'idejn il-Metawali, li mill-ġdid issieħbu b'mod fewdali ma' tribujiet Libaniżi oħra. Is-setgħa tagħhom ġiet megħluba minn Jezzar Pasha, il-gvernatur ribelli ta' Acre, fl-aħħar nofs tas-seklu 18. Xorta waħda, Baalbek ma kinitx destinazzjoni li vjaġġatur seta' jżur mingħajr ma jkun akkumpanjat minn gwardjan armat. Mal-mewt tal-paxà fl-1804, kien hemm kaos sħiħ sa ma Ibrahim Pasha tal-Eġittu okkupa l-inħawi fl-1831, u mbagħad il-belt għaddiet f'idejn il-familja Harfush. Fl-1835, il-popolazzjoni tal-belt bilkemm kienet tammonta għal 200 ruħ. Fl-1850, l-Ottomani finalment bdew jamministraw l-inħawi b'mod dirett, u Baalbek saret kaza taħt l-Eyalet ta' Damasku u l-gvernatur tagħha sar kaymakam.

Skavi

L-ikbar ħaġra f'Baalbek, li ġiet żvelata fl-2014.

L-Imperatur Wilhelm II tal-Ġermanja u martu għaddew minn Baalbek fl-1 ta' Novembru 1898, fi triqithom lejn Ġerusalemm. Huwa nnota kemm il-kobor tal-fdalijiet Rumani kif ukoll il-kundizzjoni batuta tal-insedjament modern. Dak iż-żmien kien mistenni li d-diżastri naturali, il-ġlata tax-xitwa, u s-serq tal-materjali tal-bini mir-residenti tal-belt f'qasir żmien kienu se jirvinaw il-kumplament tal-fdalijiet. Huwa bagħat tim arkeoloġiku fi żmien xahar. Minkejja li ma sabu xejn li kien imur lura għal qabel l-okkupazzjoni Rumana ta' Baalbek, Otto Puchstein u sħabu ħadmu sal-1904 u pproduċew sensiela ta' volumi b'riċerka metikoluża u b'illustrazzjonijiet dettaljati tas-sit. Skavi li saru wara taħt il-fdalijiet Rumani fis-Sala l-Kbira żvelaw tliet skeletri u framment tal-fuħħar Persjan li jmorru lura għas-sekli 6-4 Q.K. Il-framment kien fih kitba kunejformi.

Fl-1977, Jean-Pierre Adam wettaq studju qasir u ssuġġerixxa li l-biċċa l-kbira tal-blokok il-kbar setgħu ġew imċaqilqa fuq rombli bl-użu ta' kapstani u winċijiet, proċess li skontu seta' jirrikjedi 512-il ħaddiem biex iċaqilqu 557 tunnellata ta' blokok. Meta s-sit arkeoloġiku ta' Baalbek tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984, l-istrutturi kolossali tiegħu wassluh biex jitqies bħala wieħed mill-ifjen eżempji tal-arkitettura Rumana Imperjali fl-apoġew tiegħu". Meta l-Kumitat tal-Wirt Dinji niżżel is-sit fil-lista, huwa esprima x-xewqa li ż-żona protetta tinkludi l-belt kollha fi ħdan il-ħitan tal-Għarab, kif ukoll il-kwartier tal-Lbiċ lil hinn mill-ħitan bejn Bastan-al-Khan, is-sit Ruman u l-moskea tal-Mamluk ta' Ras-al-Ain. Ir-rappreżentanza tal-Libanu żguraw li din ix-xewqa setgħet tiġi onorata. Waqt l-operazzjonijiet reċenti ta' tindif tat-Tempju ta' Ġove ġiet skoperta trunċiera fonda fit-tarf tiegħu, u l-istudju tagħha reġġa' lura d-data tal-insedjament tal-Għolja ta' Baalbek għan-Neolitiku PPNB. Is-sejbiet kienu jinkludu frammenti ta' bċejjeċ tal-fuħħar, inkluż żennuna li tmur lura għal Żmien il-Bronż Bikri. Fis-sajf tal-2014, tim mill-Istitut Arkeoloġiku Ġermaniż immexxi minn Jeanine Abdul Massih tal-Università Libaniża skopra s-sitt ħaġra, ferm ikbar, li ġie ssuġġerit li kienet l-ikbar blokka tal-qedem fid-dinja. Il-ħaġra nstabet taħt u maġenb il-Ħaġra tal-Mara Tqila ("Hajjar al-Hibla") u hija madwar 19.6-il metru b'6 metri b'5.5 metri (64 pied b'20 pied bi 18-il pied). Huwa stmat li tiżen madwar 1,650 tunnellata.

Seklu 20

Dettall minn mappa tal-1911 tat-Turkija fl-Asja, li turi l-kollegamenti ferrovjarji preċedenti ta' Baalbek.

Baalbek ġiet ikkollegata mad-DHP, il-konċessjoni ferrovjarja b'sjieda Franċiża fis-Sirja Ottomana, fid-19 ta' Ġunju 1902. Kellha stazzjon mal-linja b'gejġ standard bejn Riyaq u n-Nofsinhar tal-belt u Aleppo (issa fis-Sirja) u t-Tramuntana tal-belt. Din il-linja ferrovjarja ta' Aleppo kienet ikkollegata mal-linja ferrovjarja bejn Bejrut u Damasku iżda minħabba li l-linja kienet inbniet għal gejġ ta' 1.05 metu, it-traffiku kollu kellu jinħatt u jerġa' jitgħabba f'Riyaq. Ftit qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-popolazzjoni kienet għadha madwar 5,000 ruħ, madwar 2,000 Sunniti u 2,000 Xiiti Mutawali u 1,000 Ortodossi u Maroniti. Il-ġeneral Franċiż Georges Catroux ipproklama l-indipendenza tal-Libanu fl-1941 iżda t-tmexxija kolonjali kompliet sal-1943. Baalbek kien għad għandha l-istazzjon ferrovjarju tagħha iżda s-servizz twaqqaf mis-snin 70 tas-seklu 20, oriġinarjament minħabba l-Gwerra Ċivili Libaniża.

Il-Festival Internazzjonali ta' Baalbek jiġi organizzat kull sena fil-fdalijiet Rumani.

F'Marzu 1974, Musa al-Sadr ħabbar it-tnedija tal-"Moviment tal-Imċaħħda" quddiem parata f'Baalbek ta' 75,000 ruħ. L-objettiv tiegħu kien li jaqbeż għall-komunità Xiita ttraskurata tal-Libanu. Fid-diskors tiegħu huwa rrefera għan-nuqqas ta' skola sekondarja f'Baalbek u l-istat tal-irrigazzjoni lokali meta mqabbel ma' żmien ir-Rumani. L-udjenza tiegħu kienet tinkludi diversi eluf ta' rġiel armati u l-bidu tal-avveniment ġie mdewwem minħabba sparar ċelebrattiv. Huwa ħabbar ukoll l-istabbiliment ta' kampijiet tat-taħriġ militari biex iċ-ċittadini jitħarrġu fin-Nofsinhar tal-Libanu sabiex jipproteġu lil djarhom mill-attakki ta' Iżrael. Dawn il-kampijiet wasslu għall-ħolqien tal-Milizja ta' Amal. Fl-1982, fil-qofol tal-invażjoni ta' Iżrael, il-Milizja ta' Amal inqasmu f'żewġ fazzjonijiet minħabba l-aċċettazzjoni ta' Nabih Berri tal-pjan Amerikan biex il-Palestinjani jevakwaw mill-Punent ta' Bejrut. Għadd kbir ta' dissidenti, immexxija mill-kmandant militari tal-Milizja ta' Amal, Hussein Musawi, marru jgħixu f'Baalbek. Ladarba l-grupp ġie stabbilit fil-belt, li mbagħad evola fil-Hezbollah, beda jaħdem mal-Gwardji Rivoluzzjonarji Iranjani, il-veterani tal-Gwerra bejn l-Iran u l-Iraq. Is-sena ta' wara l-Iranjani stabbilew il-kwartieri ġenerali tagħhom fil-barrakki ta' Sheikh Abdullah f'Baalbek. Fl-aħħar mill-aħħar kien hemm bejn 1,500 u 2,000 Gwardji Rivoluzzjonarji fil-Libanu, b'stazzjonamenti iktar lejn in-Nofsinhar fil-villaġġi Xiiti bħal Jebchit.

Fl-24-25 ta' Ġunju 1999, wara l-elezzjonijiet f'Iżrael u filwaqt li l-amministrazzjoni l-ġdida kienet għadha ma ffurmatx, l-IAF nediet żewġ attakki kbar mill-ajru min-naħa tal-Libanu. Waħda mill-miri kienu l-uffiċċji tal-istazzjon tar-radju ta' al Manar f'binja ta' erba' sulari f'Baalbek li nqerdu għalkollox. L-attakki laqtu wkoll l-impjanti tal-enerġija ta' Bejrut u l-pontijiet fit-toroq lejn in-Nofsinhar. Huwa stmat li ġiet ikkawżata ħsara ta' $52 miljun. Inqatlu ħdax-il Libaniż u żewġ Iżraeljani f'Kiryat Shmona.

Gwerra Libaniża tal-2006

Mappa tal-bumbardamenti minn Iżrael matul it-Tieni Gwerra tal-Libanu. Baalbek kienet mira ewlenija, fejn twaqqgħu iktar minn 70 bomba.

Lejlet l-1 ta' Awwissu 2006, mijiet ta' suldati tal-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) attakkaw lil Baalbek u lil Dar al-Hikma jew l-Isptar ta' Hikmeh f'Jamaliyeh lejn it-Tramuntana (l-"Operazzjoni Sharp and Smooth"). Il-missjoni tagħhom kienet li jsalvaw lil żewġ suldati maqbuda, Ehud Goldwasser u Eldad Regev, li nħatfu mill-Hezbollah fit-12 ta' Lulju 2006. Ġew ittrasportati bil-ħelikopter u appoġġati minn ħelikopters Apache u droni mingħajr bdot abbord. L-IDF aġixxew abbażi tal-informazzjoni li Goldwasser u Regev kienu jinsabu fl-isptar. Al-Jazeera u sorsi oħra sostnew li l-IDF kienu qed jippruvaw jaqbdu lill-uffiċjali għoljin tal-Hezbollah, b'mod partikolari lil Sheikh Mohammad Yazbek. L-isptar kien ilu vojt għal erbat ijiem; l-iżjed pazjenti morda kienu ġew ittrasferiti u l-bqija ntbagħtu d-dar. L-ebda Iżraeljan ma nqatel; ħames ċivili nħatfu u ġew interrogati mill-Iżraeljani, x'aktarx peress li wieħed minnhom kellu l-istess isem bħal Hassan Nasrallah, is-segretarju ġenerali tal-Hezbollah; dawn ġew meħlusa fil-21 ta' Awwissu. 9 ċivili oħra nqatlu fis-7 ta' Awwissu b'attakk mill-ajru f'nofs Brital, fin-Nofsinhar ta' Baalbek, u mill-attakk sussegwenti fuq karozza li kienet miexja lejn l-isptar. Fl-14 ta' Awwissu, eżatt qabel kien hemm waqfien mill-ġlied, żewġ pulizija u żewġ suldati Libaniżi nqatlu minn attakk b'dron huma u jsuqu l-vann tagħhom fl-inħawi tat-triq li kienet għadha mħarbta f'Jamaliyeh.

Ix-xogħol ta' konservazzjoni fis-siti storiċi ta' Libanu bdew f'Ottubru. Il-fdalijiet f'Baalbek ma ntlaqtux direttament iżda l-effetti tal-isplużjonijiet matul il-kunflitt waqqgħu blokk sħiħ tal-ġebel mill-fdalijiet Rumani u kien hemm il-biża' li x-xquq eżistenti fit-Tempji ta' Ġove u ta' Bacchus setgħu twessgħu. Frederique Husseini, id-direttur ġenerali tad-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Libanu, talab $550,000 mill-Ewropej biex jirrestawra is-suq ta' Baalbek u $900,000 oħra għat-tiswijiet fl-istrutturi l-oħra li ġarrbu xi ħsarat.

Sit ta' Wirt Dinji

Il-Bitħa l-Kbira tal-kumpless tat-tempji tal-qedem ta' Heliopolis.

Baalbek ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".

Klima

Baalbek għandha klima Mediterranja (Csa skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen) b'influwenzi kontinentali sinifikanti. Tinsab f'wieħed mill-iżjed reġjuni nexfin tal-pajjiż, b'preċipitazzjoni annwali medja ta' 450 millimetru jew 18-il pulzier ta' xita meta mqabbla ma' 800 sa 850 millimetru (31 sa 33 pulzier) fiż-żoni kostali, ikkonċentrata l-iktar fix-xhur minn Novembru sa April. Baalbek ikollha sjuf sħan mingħajr xita u xtiewi kesħin (u okkażjonalment bil-borra). Il-ħarifa u r-rebbiegħa jkunu miti u bi ftit xita.

Data klimatika għal Baalbek
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja medja f'°C (°F)	7.1 (44.8)	8.8 (47.8)	13.5 (56.3)	18.3 (64.9)	23.5 (74.3)	28.4 (83.1)	31.6 (88.9)	31.7 (89.1)	28.3 (82.9)	22.9 (73.2)	15.8 (60.4)	10.3 (50.5)	20.0 (68.0)
Temp. medja ta' kuljum f'°C (°F)	3.4 (38.1)	4.7 (40.5)	8.8 (47.8)	13.3 (55.9)	18.3 (64.9)	22.3 (72.1)	25.2 (77.4)	25.3 (77.5)	22.3 (72.1)	17.8 (64.0)	11.2 (52.2)	6.2 (43.2)	14.9 (58.8)
Temp. baxxa medja f'°C (°F)	−0.1 (31.8)	0.9 (33.6)	4.1 (39.4)	8.0 (46.4)	12.5 (54.5)	16.1 (61.0)	19.0 (66.2)	19.2 (66.6)	16.8 (62.2)	13.4 (56.1)	7.4 (45.3)	2.7 (36.9)	10.0 (50.0)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)	71 (2.8)	67 (2.6)	54 (2.1)	34 (1.3)	26 (1.0)	4 (0.2)	1 (0.0)	2 (0.1)	6 (0.2)	23 (0.9)	45 (1.8)	56 (2.2)	389 (15.2)
Sors: Data klimatika.

Nies notevoli

• Santa Barbara (273-306);
• Callinicus ta' Heliopolis (għall-ħabta tas-600 – għall-ħabta tas-680), spiżjar u inventur;
• Abd al-Rahman al-Awza'i (707-774);
• Qusta ibn Luqa (820-912), matematiku u traduttur;
• Sheikh Adi ibn Musafir (għall-ħabta tal-1070-1162);
• Bahāʾ al-dīn al-ʿĀmilī (1547-1621), studjuż, filosfu, arkitett, matematiku, astronomu Libaniż-Iranjan;
• Rahme Haider (twieled fl-1886), lekċerer Amerikan minn Baalbek;
• Khalil Mutran (1872-1949), poeta u ġurnalist;
• Juliana Awada, eks l-Ewwel Mara tal-Arġentina;
• Id-dinastija ta' Harfush.

Fil-kultura popolari

• Illustrazzjoni poetika ta' Letitia Elizabeth Landon tal-fdalijiet ta' Baalbek abbażi ta' pittura ta' William Henry Bartlett bit-titlu Sitt pilastri mwaqqgħin tat-Tempju Kbir ta' Baalbek, ippubblikata fil-Ktieb tal-Illustrazzjonijiet ta' Fisher, 1839.
• The Book of Khalid (1911) ta' Ameen Rihani, l-ewwel rumanz bl-Ingliż ta' Għarbi-Amerikan, huwa ambjentat f'Baalbek.
• L-avvenimenti tar-rumanz tal-1984 Les fous de Baalbek (SAS, #74) ta' Gérard de Villiers iseħħu f'Baalbek.

Ġemellaġġ

Baalbek hija ġemellata ma':

• Bari, l-Italja;
• L'Aquila, l-Italja;
• Traċja, il-Greċja;
• Yogyakarta, l-Indoneżja.

Gallerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
•