Wikipedija

Tyre

belt u sit arkeoloġiku fil-Libanu

Tyre (/ˈtaɪər/; bl-Għarbi: صُور, b'ittri Rumani: Ṣūr; bil-Feniċju: 𐤑𐤓, b'ittri Rumani: Ṣūr; bil-Grieg: Τύρος, trażlitterata Týros) hija belt fil-Libanu, waħda mill-eqdem bliet kontinwament abitati fid-dinja,[1] għalkemm fil-Medju Evu għal xi sekli b'popolazzjoni ċkejkna biss. Kienet waħda mill-iżjed metropoli Feniċi bikrin u l-post leġġendarju fejn twieldu d-divinità Ewropa, l-aħwa tagħha Cadmus u Phoenix, kif ukoll il-fundatriċi ta' Kartaġni Dido (Elissa). Il-belt għandha bosta siti tal-qedem, fosthom l-Ippodromu ta' Tyre, u tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.[2] L-istoriku Ernest Renan innota li "Wieħed jista' jsejjaħ lil Tyre bħala belt ta' fdalijiet, mibnija mill-fdalijiet".[3][4]

Tyre
 Libanu
Amministrazzjoni
Stat sovranLibanu
Governorate of LebanonGovernorat tan-Nofsinhar
District of LebanonDistrett ta' Tyre
Isem uffiċjali صور
Ismijiet oriġinali صور
Ġeografija
Koordinati 33°16′N 35°12′E / 33.27°N 35.2°E / 33.27; 35.2Koordinati: 33°16′N 35°12′E / 33.27°N 35.2°E / 33.27; 35.2
Tyre is located in Lebanon
Tyre
Tyre
Tyre (Lebanon)
Superfiċjenti 5 kilometru kwadru
Għoli 10 m
Demografija
Popolazzjoni 160,000 abitanti (2018)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni 2750 "BCE"
Żona tal-Ħin UTC+2u UTC+3
bliet ġemellati Alġiers, Dezful, Málaga, Perpignan, Tuneż, Perpignan Méditerranée Métropoleu Novorossiysk
tyremunicipality.com

Illum il-ġurnata Tyre hija r-raba' l-ikbar belt fil-Libanu wara Bejrut, Tripoli u Sidon.[5] Hija l-belt kapitali tad-Distrett ta' Tyre fil-Governorat tan-Nofsinhar. Bejn wieħed u ieħor kienu jgħixu 200,000 abitant fiż-żona urbana ta' Tyre fl-2016, inkluż bosta refuġjati, peress li l-belt tospita tlieta mit-tnax-il kamp tar-refuġjati Palestinjani fil-Libanu: Burj El Shimali, El Buss u Rashidieh.[6]

Territorju

immodifika

Tyre toħroġ 'il barra mill-kosta tal-Baħar Mediterran u tinsab madwar 80 kilometru (50 mil) fin-Nofsinhar ta' Bejrut. Oriġinarjament kienet tikkonsisti minn żewġ ċentri urbani distinti: Tyre stess, li kienet tinsab fuq gżira xi 500 sa 700 metru lil hinn mill-kosta, u l-insedjament assoċjat ta' Ushu fuq l-art kontinentali biswita, li iktar 'il quddiem ġie msejjaħ Palaetyrus, li tfisser "Tyre l-Antika" bil-Grieg Antik.[7] Il-belt iffortifikata kienet tinsab fil-quċċata ta' blata li minnha wirtet l-isem peress li "S‘r" hija l-kelma Feniċja għal "blata". Kellha żewġ portijiet, il-"port Sidonjan" fit-Tramuntana, li għadu jeżisti parzjalment illum, u l-"port Eġizzjan" fin-Nofsinhar li x'aktarx li ġie skopert reċentement sew.[8]

Matul l-istorja minn żminijiet preistoriċi 'l quddiem, l-insedjamenti kollha fl-inħawi ta' Tyre gawdew mill-abbundanza ta' provvisti tal-ilma tajjeb għax-xorb, speċjalment mill-għejun fil-qrib ta' Rashidieh u ta' Ras Al Ain fin-Nofsinhar. Barra minn hekk, hemm l-għejun ta' Al Bagbog u ta' Ain Ebreen fit-Tramuntana, kif ukoll ix-xmara Litani, magħrufa wkoll bħala Alqasymieh. Il-belt attwali ta' Tyre tkopri parti kbira mill-gżira oriġinali u kibret u tiksi l-biċċa l-kbira tal-ħandaq tal-gżira pproġettat minn Alessandru Manju fit-332 Q.K. Dan l-istmu kiber ferm bħala wisa' matul is-sekli minħabba d-depożiti estensivi li nġemgħu fuq kull naħa. Il-parti tal-gżira oriġinali mhux miksija mill-belt moderna ta' Tyre hija fil-biċċa l-kbira sit arkeoloġiku li joħroġ fid-dieher il-fdalijiet tal-belt minn żmien il-qedem.

Erba' muniċipalitajiet jikkontribwixxu għaż-żona mibnija ta' 16.7 km2 tal-belt ta' Tyre, għalkemm l-ebda waħda mhi inkluża kollha kemm hi: il-muniċipalità ta' Sour fiha l-qalba tal-belt, u teskludi r-Riżerva Naturali Kostali; il-muniċipalità ta' Burj El Shimali lejn il-Lvant mingħajr artijiet agrikoli mhux popolati; il-muniċipalità ta' Abbasiyet Sour fit-Tramuntana mingħajr artijiet agrikoli u b'villaġġ maqtugħ għalih; u l-muniċipalità ta' Ain Baal lejn ix-Xlokk, ukoll mingħajr artijiet agrikoli u b'villaġġi maqtugħin għalihom. Iż-żona urbana ta' Tyre tinsab fi pjanura kostali għammiela, u dan jispjega l-fatt li sal-2017 madwar 44 % tat-territorju tal-belt kien jintuża għall-agrikoltura intraurbana, filwaqt li l-art mibnija kienet tikkostitwixxi iktar minn 40 %.

Bħala ġeomorfoloġija u sismiċità, Tyre tinsab qrib il-Qasma ta' Roum u l-Qasma ta' Yammouneh. Għalkemm ġarrbet għadd ta' terremoti devastanti tul il-millenji, il-livell ta' theddid jitqies li huwa baxx fil-biċċa l-kbira tal-postijiet u moderat f'postijiet oħra. Madankollu, tsunami wara terremot u ċedimenti sussegwenti tal-art u għargħar jirrappreżentaw riskji naturali ewlenin għall-popolazzjoni ta' Tyre.

Huwa stmat li hemm riżervi enormi tal-gass naturali taħt l-ilmijiet Libaniżi, il-biċċa l-kbira tagħhom lil hinn mill-kosta ta' Tyre, iżda l-isfruttament ġie mdewwem minħabba diżgwidi fil-fruntiera ma' Iżrael.[9]

Etimoloġija

immodifika

Fost l-ismijiet bikrin ta' Tyre kien hemm Ṣurru bl-Akkadjan, Ṣūr (𐤑𐤓‎) bil-Feniċju, u Ṣōr (צוֹר) bl-Ebrajk. Bil-lingwi Semitiċi, isem il-belt ifisser "blata", b'referenza għall-formazzjoni tal-blat li fuqha nbniet oriġinarjament il-belt.

L-isem predominanti bil-Grieg Klassiku kien Týros (Τύρος), li tfaċċa għall-ewwel darba fix-xogħlijiet ta' Erodotu iżda jaf kien ġie adottat ferm qabel. Dan irriżulta għall-isem bil-Latin Tyrus, li mbagħad irriżulta bil-Malti, bl-Ingliż u b'diversi lingwi oħra bħala Tyre.

Klima

immodifika
 
Sikkiet u gżejriet tal-blat 'il barra minn Tyre.

Tyre għandha klima Mediterranja sħuna (ikklassifikata bħala Csa skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen), ikkaratterizzata minn sitt xhur ta' nixfa minn Mejju sa Ottubru. Bħala medja, ikollha 300 jum ta' xemx fis-sena u temperatura annwali ta' 20.8°C. It-temperatura massima medja tilħaq l-eqqel tagħha, jiġifieri 30.8 °C f'Awwissu u t-temperatura minima medja tinżel l-iktar għal 10 °C f'Jannar. Bħala medja, il-preċipitazzjoni annwali medja tlaħħaq sa 645 millimetru. It-temperatura tal-ilma baħar tilħaq minimu ta' 17 °C fi Frar u massimu ta' 32 °C f'Awwissu. F'fond ta' 70 metru t-temperatura tkun kostantement 17–18 °C.

Sadanittant, iż-żieda fil-livelli tal-baħar minħabba t-tisħin globali qed thedded bl-erożjoni kostali fil-peniżola u ż-żoni tal-bajjiet ta' Tyre.

Storja

immodifika
 
‘Raġġiera’ ta' 22° fuq is-sit ta' Al Mina fl-2019.

Il-belt tal-qedem ta' Tyre tinsab tul il-kosta tal-Feniċja fil-Libanu modern. Is-sit ilu okkupat minn Żmien il-Bronż. Il-belt saret belt-stat prominenti tal-Feniċi bejn is-sekli 9 u 6 Q.K., u ġew insedjati kolonji prestiġjużi madwar il-Baħar Mediterran, bħal Kartaġni u Leptis Magna. Sfat taħt it-tmexxija Persjana fil-572 Q.K., qabel ma nħakmet minn Alessandru Manju fit-332 Q.K. Il-fdalijiet arkeoloġiċi monumentali li jmorru lura għall-perjodi Elleniċi, Rumani, Biżantini u Medjevali wasslu biex Tyre titniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.

L-istoriku Ruman Justin kiteb li l-fundaturi oriġinali waslu mill-belt fil-qrib ta' Sidon bit-tir li jistabbilixxu port ġdid. L-istoriku Grieg famuż Erodotu (għall-ħabta tal-484-425 Q.K.), li twieled fil-belt ta' Halicarnassus, żar Tyre għall-ħabta tal-450 Q.K. fi tmiem il-Gwerer bejn il-Greċja u l-Persja (499-449 Q.K.), u kiteb fl-Istorji tiegħu li skont il-patrijiet ta' hemmhekk, il-belt ġiet stabbilita 2,300 sena qabel (għall-ħabta tal-2750 Q.K.), bħala post imdawwar bi swar fuq l-art kontinentali ewlenija, issa magħruf bħala Paleotyre (Tyre tal-Qedem).

 
Għasfur tal-familja Nectariniidae fuq Tecoma capensis qrib Al Mina.

In-network kummerċjali internazzjoni tal-Feniċi ta' Tyre kien ibbażat fuq iż-żewġ portijiet tagħha li jissemmew mill-kittieba tal-qedem (Arrian, Anabasis, 2, 24; Strabo, Ġeografija, 16,2,23). Il-port tat-Tramuntana nfetaħ lejn il-belt Feniċja ta' Sidon u għaldaqstant issejjaħ bħala l-"Port Sidonjan", għalkemm l-isem huwa qarrieqi. Il-port tan-Nofsinhar infetaħ lejn l-Eġittu u ssejjaħ bħala l-"Port Eġizzjan". Il-pożizzjoni taż-żewġ portijiet kienet soġġetta għal bosta spekulazzjonijiet mis-seklu 17. L-iskavi taħt il-baħar ta' breakwater kbir tas-sekli 4-6 Q.K. fit-Tramuntana tal-belt, u l-iskoperta ta' sedimenti tal-port tal-250 Q.K. sal-500 W.K. wara dan il-breakwater urew kemm-il darba l-eżistenza ta' port fit-Tramuntana, jekk mhux b'mod permanenti, tul l-Antikità taħt il-port modern ta' Tyre.

Il-pożizzjoni tal-port tan-Nofsinhar hija iktar mistura. Renan (1864-1874) kien tal-fehma li kienet struttura estensiva li issa tinsab lil hinn mill-kosta, fin-Nofsinhar tal-eks gżira. Stħarriġiet sussegwenti taħt il-baħar permezz tal-għadis identifikaw strutturi magħmul mill-bniedem li issa jinsabu taħt il-baħar madwar 150 metru mill-eks gżira. Antoine Poidebard, li kien l-ewwel wieħed li ordna lil xi bugħaddasa jesplorawhom fl-1939, f'dawn l-istrutturi ra breakwaters preċedenti li kienu ta' lqugħ għall-port b'żewġ daħliet. Iż-żona ġeografika fi ħdan dawn l-istrutturi għaldaqstant spiss tissejjaħ il-"Port tan-Nofsinhar". Dawn l-istrutturi ġew interpretati (ħażin) ukoll bħala żona mtajna li kienet tospita distrett urban (El-Amouri et al., 2005; Frost, 1971; Renan, 1864-1874). Madankollu, il-breakwater Feniċju prinċipali tal-port tan-Nofsinhar x'aktarx li ġie skopert pjuttost reċentement.

L-iżvilupp ta' Tyre ġie affettwat ferm mill-kostruzzjoni ta' ħandaq minn Alessandru Manju fit-332 Q.K. biex jaħtaf il-belt. Dan il-ħandaq li jingħad li kien twil 750 metru u wiesa' 60 metru nbena fuq art taħt il-baħar li kienet fonda inqas minn 5.4 metri. Din l-art ġiet interpretata bħala xatt tar-ramel, li ġie ffurmat bir-ramel li nġema' fin-Nofsinhar tal-gżira, bl-effetti tar-refrazzjoni u tad-diffrazzjoni tal-mewġ madwar il-gżira. Il-ħandaq interrompa t-trasport tar-ramel tul ix-xatt, u b'hekk ir-ramel kien jakkumula tul il-ħandaq, u f'qasir żmien ħoloq istmu tar-ramel 'il fuq mil-livell tal-baħar, li kkollega l-gżira mal-art kontinentali.

Dan l-istmu tar-ramel malajr kiber matul is-sekli wara l-kostruzzjoni tal-ħandaq. Sal-bidu taż-żmien l-Imperu Ruman, inbnew binjiet monumentali fuq il-biċċa l-kbira tal-wiċċ tiegħu. Il-konfigurazzjoni tagħhom timplika li l-istmu sa dak iż-żmien kien wiesa' kważi daqs kemm hu llum il-ġurnata. Għaldaqstant, l-istmu kien sawwar għalkollox il-kosta tal-Lvant tal-gżira ta' Tyre fi żmien 3-4 sekli wara l-kostruzzjoni tal-ħandaq, u dan xpruna trasformazzjoni radikali fil-belt.

 
Tabella f'Tyre skont il-Konvenzjoni ta' Den Haag għall-Protezzjoni tal-Wirt Kulturali f'Każ ta' Kunflitt Armat.

Sit ta' Wirt Dinji

immodifika

Tyre ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.[2]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[2]

Deskrizzjoni Bibblika

immodifika
 
Il-profezija tal-qerda ta' Tyre mpittra minn John Martin.

Il-belt ta' Tyre tissemma f'bosta tradizzjonijiet Bibbliċi:

Bibbja bl-Ebrajk / Testment il-Qadim

immodifika
  • Skont Ġoxwa 19, "il-belt iffortifikata ta' Tyre" ngħatat lit-Tribù ta' Asher.
  • Ir-Re Hiram I ta' Tyre allea ruħu ma' David u Salamun f'Samwel 2 Samuel, Rejiet 1 u Kronaki 1. Hiram ipprovda arkitetti, ħaddiema, injam taċ-ċedru u deheb sabiex jinbena l-palazz irjali f'Ġerusalemm, kif ukoll it-Tempju.
  • Tyre ġiet elenkata fost alleanza ta' għaxar nazzjonijiet li kkonfoffaw kontra l-poplu ta' Alla.
  • Tyre tissemma fil-Ktieb ta' Iżaija bħala minsija għal 70 sena meta l-"fortizza tagħha nqerdet" u wara dan il-perjodu "l-profitt tagħha u l-pagi tal-prostituti tagħha jsiru sagri għall-Mulej".
  • Il-Kiteb ta' Ġoel jiġbor flimkien lil Tyre, Sidon u Philistia u jiddikjara li l-poplu tal-Ġudea u ta' Ġerusalemm inbigħ lill-Griegi, u għaldaqstant kien se jiġi kkastigat għal dan l-għemil.
  • Tyre tissemma wkoll fil-Ktieb ta' Eżekjel, fil-Ktieb ta' Amos, fis-Salmi u fil-Ktieb ta' Żakkarija li pprofetizzaw il-qerda tagħha.

Testment il-Ġdid

immodifika
  • Ġesù żar ir-reġjun jew l-"kosti" (il-verżjoni tar-Re Ġakbu) ta' Tyre u ta' Sidon u minn dan ir-reġjun bosta marru jisimgħuh jipprietka, u dan joħloq kuntrast sew f'Mattew 11:21 meta ntlaqa' f'Korazin u f'Bethsaida.
  • Erodi jingħad li kien irrabjat mal-popli ta' Tyre u ta' Sidon u għamel diskors pubbliku fejn imbagħad skont il-Ktieb tal-Atti talli ngħata t-tifħir mingħandu b'mod arroganti, Alla kkastigah. L-istess ktieb jiddeskrivi l-vjaġġ ta' San Pawl lejn Tyre fejn qagħad għal sebat ijiem.
  • Fil-Ktieb tar-Rivelazzjoni, il-kapitlu 18 jalludi b'mod estensiv għad-deskrizzjoni merkantili ta' Tyre f'Eżekjel 26-28.

Ġemellaġġ

immodifika

Tyre hija ġemellata ma':

 
Is-sindku Dbouk ħdejn statwa ta' Ulpjan quddiem il-binja muniċipali fl-2019.
 
As'ad Abu Khalil.

Nies notevoli

immodifika
  • Hiram I, re Bibbliku ta' Tyre;
  • Pigmaljun ta' Tyre, re ta' Tyre;
  • Belus, re ta' Tyre fl-Enejide;
  • Dido, fundatriċi u eroina ta' Kartaġni;
  • Dijodoru ta' Tyre (l-aħħar tas-seklu 2 Q.K.), filosfu peripatetiku u kap tal-iskola peripatetika ta' Ateni;
  • Antipater ta' Tyre (is-seklu 1 Q.K.), filosfu stojku;
  • Adrianus, sofist;
  • Apollonju ta' Tyre (għall-ħabta tal-50 Q.K.), filosfu;
  • Marinus ta' Tyre, ġeografu, kartografu u matematiku Elleniku; ix-xogħlijiet tiegħu influwenzaw ferm il-Ġeografija famuża ta' Tolomew kif irrikonoxxut mill-istess Tolomew;
  • Ulpjan (il-bidu tas-seklu 3 W.K.), ġurista Ruman famuż li kien jgħallem fl-iskola tad-dritt rinomata f'Bejrut;
  • Meropju ta' Tyre (Μερόπιος), filosfu li vvjaġġa flimkien ma' żewġ qrabat tiegħu, Frumenzju (Φρουμέντιος) u Edesju (Εδέσιος), lejn l-Indja tal-qedem;
  • Santa Kristina ta' Tyre (is-seklu 3 W.K.), martri;
  • Porforju, filosfu u kittieb Neoplatoniku; huwa editja u ppubblika The Enneads of Plotinus u l-Isagoge tiegħu, introduzzjoni għal-loġika u l-filosofija, kien il-ktieb akkademiku standard dwar il-loġika fil-Medju Evu;
  • William ta' Tyre (is-seklu 12 W.K.), storiku u Arċisqof ta' Tyre;
  • Abdel Hussein Sharafeddine, riformatur Xiit;
  • Musa Sadr, mexxej Xiit;
  • Rabab al-Sadr, attivista u oħt Musa Sadr;
  • Halim el-Roumi, kantant u kompożitur;
  • Nabih Berri, mexxej tal-moviment Amal;
  • As'ad Abu Khalil, anarkiku u professur tax-xjenza politika fl-Università Statali ta' California, Stanislaus;
  • Zaki Chehab, fundatur u kap editur ta' ArabsToday.net;
  • Alaa Zalzali, kantant;
  • Joe Barza, chef u personaġġ televiżiv;
  • Périhane Chalabi Cochin, preżentatur televiżiv;
  • Rabih Ataya (twieled fl-1989), plejer tal-futbol Libaniż;
  • Nassar Nassar (twieled fl-1992), plejer tal-futbol Libaniż;
  • Bilal Najdi (twieled fl-1993), plejer tal-futbol Libaniż.

Oġġetti astronomiċi

immodifika
 
Tyre fuq Ewropa.
 
L-orbita ta' 209 Dido.

Reġjun strutturat b'diversi ċrieki fuq Ewropa, l-iżgħar wieħed mill-erba' qmura Galileani li jorbitaw ma' Ġove, jissejjaħ bl-istess isem ta' Tyre, il-post tat-twelid leġġendarju tal-prinċipessa Ewropa. Oriġinarjament imsejjaħ "Tyre Macula", għandu dijametru ta' xi 140 kilometru (madwar id-daqs tal-gżira ta' Hawaii) u huwa maħsub li huwa s-sit fejn asterojde jew kometa ħabtet mal-qoxra tas-silġ ta' Ewropa.

L-asterojde 209 Dido ngħatat l-istess isem tal-prinċipessa leġġendarja ta' Tyre u ta' Kartaġni. Din hija asterojde ewlenija tassew kbira, ikklassifikat bħala asterojde tat-tip Ċ li x'aktarx hija magħmula minn materjali tal-karbonju. L-asterojde 209 Dido ġiet skoperta fl-1879 minn C. H. F. Peters.

Iktar qari

immodifika
  • Bikai, Patricia Maynor. The Pottery of Tyre. Warminster: Aris and Phillips, 1978.
  • Bullitt, Orville H. Phoenicia and Carthage: A Thousand Years to Oblivion. Philadelphia: Dorrance, 1978.
  • Joukowsky, Martha, and Camille Asmar. The Heritage of Tyre: Essays On the History, Archaeology, and Preservation of Tyre. Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Pub. Co., 1992.
  • Woolmer, Mark. Ancient Phoenicia: An Introduction. Londra: Bristol Classical Press, 2011.

Referenzi

immodifika
  1. ^ "Tyre | The world's 20 oldest cities - Travel | Ghostarchive". ghostarchive.org. Miġbur 2023-12-13.
  2. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Tyre". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-12-11.
  3. ^ Medlej, Youmna Jazzar; Medlej, Joumana (2010). Tyre and its history. Bejrut: Anis Commercial Printing Press s.a.l. pp. 1-30. ISBN 978-9953-0-1849-2.
  4. ^ Finlay, Victoria (2014). Colour: Travels Through the Paintbox. Londra: Hachette UK. ISBN 9780340733295.
  5. ^ "Tyre (Sour) City, Lebanon". tyros.leb.net. Miġbur 2023-12-13.
  6. ^ Maguire, Suzanne; Majzoub, Maya (2016). Osseiran, Tarek (ed.). "TYRE CITY PROFILE". reliefweb. UN HABITAT Lebanon. pp. 12, 16, 33–34, 39–43, 57, 72.
  7. ^ Presutta, David. The Biblical Cosmos Versus Modern Cosmology. 2007, p. 225, b'referenza għal Katzenstein, H.J., The History of Tyre, 1973, p. 9.
  8. ^ Goiran, J-P, et al., 2023, "Evolution of Sea Level at Tyre During Antiquity", BAAL 21.
  9. ^ "The New Humanitarian | Ten ways to develop southern Lebanon". www.thenewhumanitarian.org (bl-Ingliż). 2013-02-15. Miġbur 2023-12-13.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Tyre&oldid=315189"