Storja tal-Marokk

L-istorja tal-abitazzjoni tal-bniedem fil-Marokk tinfirex mill-Paleolitiku t'isfel, bl-ewwel magħruf ikun Ġebel Igħud (Jebel Irhoud). Ħafna aktar tard il-Marokk kien parti mill-kultura Iberomaurusjana, inkluż Taforalt. Hija tmur mit-twaqqif tal-Mawretanja u renji Berberi tal-qedem oħra, sat-twaqqif tal-istat Marokkin mid-dinastija Idrisija segwita minn dinastiċi Iżlamiċi oħra, sal-perjodi kolonjali u tal-indipendenza.

Mappa tal-Marokk mat-teritorju kkontrollat mill-Marokk u r-Repubblika Għarbija Saħrawija Demokratika.

L-evidenza arkeoloġika wriet li ż-żona kienet abitata minn ominidi mill-inqas 400,000 sena ilu. L-istorja rreġistrata tal-Marokk tibda bil-kolonizzazzjoni Feniċi tal-kosta Marokkina bejn it-8 u s-6 sekli QK, għalkemm iż-żona kienet abitata minn Berberi indiġeni għal xi elfejn sena qabel dik. Fis-seklu 5 QK, il-belt-stat ta' Kartaġni estendiet l-eġemonija tagħha fuq iż-żoni kostali. Huma baqgħu hemm sal-aħħar tat-3 seklu QK, filwaqt li l-intern kien immexxi minn monarki indiġeni. Monarki Berberi indiġeni ħakmu t-territorju mit-3 seklu QK sas-sena 40 WK, meta kien anness mal-Imperu Ruman. F'nofs is-seklu 5 WK, inħakem mill-Vandali, qabel ma ġiet irkuprata mill-Imperu Biżantin fis-6 seklu.

Ir-reġjun kien maħkum mill-Misilmin fil-bidu tat-8 seklu QK, iżda tqaxxar mill-Kalifat Umawi wara r-Rivolta Berbera tas-sena 740. Nofs seklu wara, l-istat Marokkin ġie stabbilit mid-dinastija Idrisija. Id-dinastija Sagħdija ħakmet il-pajjiż mill-1549 sal-1659, segwita mill-Għalawin mill-1667 'il quddiem, li minn dak iż-żmien kienu d-dinastija li tmexxi l-Marokk.

Marokk preistoriku

L-iskavi arkeoloġiċi wrew il-preżenza ta' nies fil-Marokk li kienu antenati għall-Homo sapiens, kif ukoll il-preżenza ta' speċi umani bikrija. L-għadam fossilizzat ta’ antenat uman bikri ta’ 400,000 sena ġie skopert f'Salé fl-1971. L-għadam ta' diversi Homo sapiens kmieni ħafna ġew skavati f'Ġebel Irhoud fl-1991, dawn ġew iddatati bl-użu ta' tekniki moderni fl-2017 u nstabu li għandhom mill-inqas 300,000 sena, li jagħmluhom l-eqdem eżempji ta' Homo sapiens skoperti kullimkien fid-dinja. Fl-2007, ġew skoperti żibeġ żgħar tal-qoxra tal-baħar imtaqqba f'Taforalt li għandhom 82,000 sena, u jagħmluhom l-ewwel evidenza magħrufa ta' tiżjin personali misjuba kullimkien fid-dinja.

Fi żminijiet Mesolitiċi, bejn 20,000 u 5000 sena ilu, il-ġeografija tal-Marokk kienet tixbah lil savana aktar mill-pajsaġġ niexef preżenti. Filwaqt li ftit hu magħruf dwar insedjamenti fil-Marokk matul dak il-perjodu, skavi x'imkien ieħor fir-reġjun tal-Magreb ssuġġerew abbundanza ta' kaċċa u foresti li kienu jkunu ospitabbli għall-kaċċaturi u l-ġbir tal-Mesolitiċi, bħal dawk tal-kultura Kapsjana.

Matul il-perjodu Neolitiku, li segwa l-Mesolitiku, is-savana kienet okkupata minn kaċċaturi u rgħajja. Il-kultura ta’ dawn il-kaċċaturi u r-rgħajja Neolitiċi ffjorixxiet sakemm ir-reġjun beda jinxef wara s-sena 5000 QK bħala riżultat ta’ tibdil fil-klima. Ir-reġjuni kostali tal-Marokk tal-lum fil-bidu tan-Neolitiku kellhom sehem fil-kultura tal-fuħħar Cardium li kienet komuni għar-reġjun kollu tal-Mediterran. L-iskavi arkeoloġiċi ssuġġerew li d-domestikazzjoni tal-baqar u l-kultivazzjoni tal-għelejjel it-tnejn seħħew fir-reġjun matul dak il-perjodu. Fil-perjodu Kalkolitiku, jew l-età tar-ram, il-kultura Beaker laħqet il-kosta tat-tramuntana tal-Marokk.

Storja bikrija

Kartaġni (ċ. 800 – c. 300 QK)

Pjanċa Feniċi bi slip ħamra, 7 seklu QK, skavata fil-Gżira Mogador, Essaouira. Mużew Sidi Mohammed ben Abdallah.

Il-wasla tal-Feniċi fuq il-kosta tal-Marokk ħabbret ħafna sekli ta' ħakma minn poteri barranin fit-Tramuntana tal-Marokk. Kummerċjanti Feniċi ppenetraw il-Punent tal-Mediterran qabel it-8 seklu QK, u ftit wara waqqfu mħażen għall-melħ u l-minerali tul il-kosta u max-xmajjar tat-territorju tal-Marokk tal-lum. L-insedjamenti bikrija ewlenin tal-Feniċi kienu jinkludu dawk f'Chellah, Lixus u Mogador. Mogador huwa magħruf li kien kolonja Feniċi sal-bidu tas-6 seklu QK.

Sal-5 seklu Q.K., l-istat ta’ Kartaġni kien estenda l-eġemonija tiegħu f’ħafna mill-Afrika ta’ Fuq. Kartaġni żviluppat relazzjonijiet kummerċjali mat-tribujiet Berberi tal-intern, u ħallsithom ġieħ annwali biex jiżguraw il-kooperazzjoni tagħhom fl-isfruttament tal-materja prima.

Mawretanja (c. 300 QK - c. 430 QK)

Muniti Rumani skavati f'Essaouira, it-3 seklu.

Il-Mawretanja kienet renju Berberu tribali indipendenti fuq il-kosta tal-Mediterran tat-tramuntana tal-Afrika, li tikkorrispondi mat-Tramuntana tal-Marokk ta’ żmienna minn madwar it-3 seklu Q.K. L-ewwel re magħruf tal-Mawretanja kien Baga li għex madwar is-sena 225 QK u possibbilment kien jappartjeni għal dinastija eqdem. Xi wħud mill-ewwel storja rreġistrata tagħha tirrigwarda l-insedjamenti Feniċi u Kartaġiniżi bħal Lixus u Chellah. Ir-rejiet Berberi ħakmu t-territorji interni li kienu jgħożżu l-imwarrbin kostali ta’ Kartaġni u Ruma, ħafna drabi bħala satelliti, li ppermettew li teżisti l-ħakma Rumana. Sar klijent tal-imperu Ruman fis-sena 33 QK, imbagħad provinċja sħiħa wara li l-Imperatur Kaligula kellu l-aħħar re, Ptolemy tal-Mauretania, eżegwit (39 E.K. jew 40).

Ruma kkontrollat it-territorju vast u mhux definit permezz ta’ alleanzi mat-tribujiet aktar milli permezz ta’ okkupazzjoni militari, u espandiet l-awtorità tagħha biss għal dawk iż-żoni li kienu ekonomikament utli jew li setgħu jiġu difiżi mingħajr ħaddiema addizzjonali. Għalhekk, l-amministrazzjoni Rumana qatt ma estendiet barra miż-żona ristretta tal-pjanura u l-widien kostali tat-tramuntana. Dan ir-reġjun strateġiku kien jifforma parti mill-Imperu Ruman, irregolat bħala Mawretanja Tingitana, bil-belt ta' Volubilis bħala l-kapitali tagħha.

Fdalijiet Rumani ta' Volubilis.

Matul iż-żmien tal-imperatur Ruman Awgustu, il-Mawretanja kienet stat vassalli, u l-ħakkiema tagħha, bħal Juba II, ikkontrollaw iż-żoni kollha fin-nofsinhar ta' Volubilis. Iżda l-kontroll effettiv tal-leġjunarji Rumani wasal sal-inħawi ta' Sala Colonia (il-castra "Exploratio Ad Mercurios" fin-nofsinhar ta' Sala hija l-aktar fin-nofsinhar skoperta sa issa). Xi storiċi jemmnu li l-fruntiera Rumana laħqet Casablanca llum, magħrufa dak iż-żmien bħala Anfa, li kienet ġiet stabbilita mir-Rumani bħala port.

Matul ir-renju ta' Juba II, l-Awgustu waqqaf tliet kolonji, b’ċittadini Rumani, fil-Mawretanja qrib il-kosta Atlantika: Iulia Constantia Zilil, Iulia Valentia Banasa, u Iulia Campestris Babba. Augustus eventwalment kien isib tnax-il kolonja fir-reġjun. Matul dak il-perjodu, iż-żona kkontrollata minn Ruma esperjenzat żvilupp ekonomiku sinifikanti, megħjuna mill-kostruzzjoni ta' toroq Rumani. Iż-żona inizjalment ma kinitx kompletament taħt il-kontroll ta' Ruma, u biss f'nofs is-seklu 2 inbniet limes fin-nofsinhar ta' Sala li testendi għal Volubilis. Madwar is-sena 278 WK ir-Rumani ċċaqalqu l-kapitali reġjonali tagħhom lejn Tanġier u Volubilis bdiet titlef l-importanza.

Il-Kristjaneżmu ġie introdott fir-reġjun fis-seklu 2 WK, u kiseb konvertiti fl-ibliet u fost l-iskjavi kif ukoll fost il-bdiewa Berberi. Sa tmiem is-seklu 4, iż-żoni Romanizzati kienu ġew Kristjanizzati, u kienu saru avvanzi fost it-tribujiet Berberi, li xi drabi kkonvertiw bil-massa. Żviluppaw ukoll movimenti schiżmatiċi u eretiċi, ġeneralment bħala forom ta’ protesta politika. Iż-żona kellha popolazzjoni Lhudija sostanzjali wkoll.

Marokk Iżlamiku bikri (ċ. 700 – ċ. 743)

Il-Magreb wara r-Rivolta Berbera.

Konkwista Iżlamika (ċ. 700)

Il-konkwista Misilma tal-Magreb, li bdiet f'nofs is-seklu 7 WK, inkisbet fil-bidu tat-8 seklu. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-Islam fiż-żona. Għalkemm parti mill-Imperu Iżlamiku akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja ta' Ifriqija, bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur Mislem f'Kairouan.

It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-liġijiet konswetudini tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni l-ġdida Iżlamika.

Irvell Berber (740–743)

Fis-sena 740 WK, imħeġġa minn aġitaturi Ħiereġi puritaniċi, il-popolazzjoni nattiva Berbera irvellat kontra l-Kalifat Umawi li jmexxi. Ir-ribelljoni bdiet fost it-tribujiet Berberi tal-punent tal-Marokk, u nfirxet malajr madwar ir-reġjun. Għalkemm l-insurrezzjoni spiċċat fis-sena 742 E.K. qabel ma laħqet il-bibien ta' Kairouan, la l-ħakkiema Umayyad f'Damasku u lanqas is-suċċessuri Għabbasi tagħhom ma rnexxielhom jerġgħu jimponu l-ħakma tagħhom fuq iż-żoni fil-punent ta' Ifriqija. Il-Marokk għadda mill-kontroll Umayyad u Abbasid, u frammentat f'ġabra ta' stati Berberi żgħar u indipendenti bħal Bargħawata, Siġilmassa u Nekor, minbarra Tlemcen u Tahert f'dik li llum hija l-Punent tal-Alġerija. Il-Berberi komplew isawru l-verżjoni tagħhom stess tal-Islam. Xi wħud, bħall-Bni Ifran, żammew il-konnessjoni tagħhom ma 'settet Islamiċi puritani radikali, filwaqt li oħrajn, bħall-Bargħawata, bnew fidi sinkretika ġdida.

Bargħawata (744–1058)

Il-Bargħawatin kienu konfederazzjoni ta' gruppi Berberi li jgħixu fil-kosta Atlantika tal-Marokk, li kienu jappartjenu għad-diviżjoni tribali Berbera Masmuda. Wara li alleati mar-rewwixta Ħiereġi Sufri fil-Marokk kontra l-Umawin, stabbilixxew stat indipendenti (744–1058 WK) fiż-żona ta’ Tamesna fuq il-kosta Atlantika bejn Safi u Salé taħt it-tmexxija ta’ Tarif il-Matgħari.

Emirat ta' Siġilmasa (757–976)

Id-dinastija Midrarija jew Bni Midrar kienu dinastija Berbera li ħakmet ir-reġjun ta' Tafilalt u waqqfet il-belt ta' Siġilmasa fl-757.

L-entrepot Berber Siġilmassa tul ir-rotot kummerċjali tas-Saħara tal-Punent, ċ. 1000–1500. Oqsma tad-deheb huma indikati bi sfumaturi kannella ċar.

Siġilmasa kienet belt medjevali Marokkina u entrepôt kummerċjali fit-tarf tat-tramuntana tad-deżert tas-Saħara. Il-fdalijiet tal-belt jinsabu għal 5 miles (8 km) tul ix-Xmara Żiż fl-oasi Tafilalt ħdejn il-belt ta' Rissani. L-istorja tal-belt kienet immarkata minn diversi invażjonijiet suċċessivi minn dinastiċi Berberi. Sas-seklu 14, bħala t-terminu tat-tramuntana għar-rotta tal-kummerċ trans-Saħara tal-punent, kien wieħed mill-aktar ċentri kummerċjali importanti fil-Magreb matul il-Medjuevu.

Renju ta’ Nekor (710–1019)

L-Imara Bni Saliħ kien emirat iċċentrat fiż-żona r-Rif tal-Marokk. Il-kapitali tagħha kienet inizjalment tinsab f'Temsaman, u mbagħad marret lejn Nekor. Il-politika twaqqfet fis-sena 710 WK minn Saliħ I bin Mansur permezz ta' għotja tal-Kalifat. Taħt il-gwida tiegħu, it-tribujiet Berberi lokali adottaw l-Islam, iżda aktar tard iddepożituh favur wieħed iż-Żejdi mit-tribù Nafża. Sussegwentement bidlu fehmhom u ħatru mill-ġdid lil Iben Mansur. Id-dinastija tiegħu, il-Bni Saliħ, wara ħakmet ir-reġjun sal-1019.

Fl-859, ir-renju sar suġġett għal grupp ta' 62 Vikingi b'saħħithom ma' vapuri, li għelbu forza Mori f'Nekor li ppruvat tinterferixxi mal-serq tagħhom fiż-żona. Wara li qagħdu tmint ijiem fil-Marokk, il-Vikingi marru lura Spanja u komplew sa l-kosta tal-lvant.

Dinastija Idrisija (789–974)

Stat Idrisi, madwar 820 WK, fl-ibgħad konfini tiegħu.

Id-dinastija Idrisija kienet politika ħkim Misilma ċċentrata fil-Marokk, li ħakmet minn 788 sa 974. Imsemmi wara l-fundatur Idris I, il-bun neputi ta' Ħasan bin Għali, l-Idrisin huma maħsuba minn xi storiċi li huma l-fundaturi tal-ewwel stat Marokkin.

Fundaturi tal-istat Idrisi: Idris I u Idris II

Sat-tieni nofs tas-seklu 8 l-aktar reġjuni tal-punent tal-Magreb, inkluż il-Marokk tal-lum, kienu effettivament indipendenti mill-Kalifat Umawi mill-irvellijiet Berber immexxija minn Khariji li bdew fl-739–740. Il- Kalifat Abbasid wara s-750 ma kellux aktar suċċess biex jerġa’ jistabbilixxi l-kontroll fuq il-Marokk.It-twaqqigħ tal-awtorità tal-Lvant fisser li l-Marokk kien ikkontrollat minn diversi tribujiet u prinċipat Berber lokali li ħarġu madwar dan iż-żmien, bħall- Konfederazzjoni Bargħawata fuq il-kosta Atlantika u l- Emirat Midrari f'Sijilmasa .

Il-fundatur tad-dinastija Idrisija kien Idris bin Għabdalla (788–791), li ntraċċa l-antenati tiegħu lura għal Għali bin Abi Talib (miet 661) u martu Fatima, bint il-profeta Iżlamiku, Muħammed. Huwa kien il-bun neputi ta' Ħasan bin Għali.Wara l-battalja ta' Jum Faħħ, ħdejn Mekka, bejn l-Għabbasin u l-partitarji tad-dixxendenti tal-profeta Muħammed, Idris bin Għabdalla ħarab lejn il-Magreb. L-ewwel wasal f'Tanġier, l-iktar belt importanti tal-Marokk f'dak iż-żmien, u sas-sena 788 kien stabbilixxa ruħu f'Volubilis (magħruf bħala Walili bl-Għarbi).

Il-Berberi Awraba qawwija ta' Volubilis ħadu Idris u ġagħlu l-imam tagħhom (mexxej reliġjuż).It-tribù Awraba kien appoġġja lil Kusajla fil-ġlieda tiegħu kontra l-armati Umawin fis-snin 670 u 680. Sat-tieni nofs tas-seklu 8 kienu stabbilixxew fit-tramuntana tal-Marokk, fejn il-mexxej tagħhom Isħaq kellu l-bażi tiegħu fil-belt Rumana ta’ Volubilis. Sa dan iż-żmien l-Awraba kienu diġà Misilmin, iżda għexu f'żona fejn il-biċċa l-kbira tal-tribujiet kienu jew Kristjani, Lhud, Ħiereġi jew pagani. L-Awraba donnhom laqgħu imam Xarifi (titlu għad-dixxendenti ta’ Ħasan bin Għali) bħala mod kif isaħħu l-pożizzjoni politika tagħhom. Idris I, li kien attiv ħafna fl-organizzazzjoni politika tal-Awraba, beda billi jasserixxi l-awtorità tiegħu u ħadem lejn is-sottomissjoni tal-qbajjel Insara u Lhud. Fl-789 waqqaf insedjament fix-Xlokk ta' Volubilis, imsejjaħ Imdina Fas (Belt Fes). Fis-sena 791 Idris I ġie avvelenat u maqtul minn aġent Għabbasi. Għalkemm ma ħalla l-ebda eredi maskili, ftit wara mewtu, martu Lalla Kanża bint Għuqba l-Awrabi, wilditlu l-uniku ibnu u s-suċċessur tiegħu, Idris II. L-eks skjav u sieħbu Għarbi leali ta' Idris, Raxid, trabba lit-tifel u ħa fuqu r-reġenza tal-istat, f'isem l-Awraba. Fl-801 Raxid inqatel mill-Għabbasin. Fis-sena ta’ wara, fl-għomor ta’ 11-il sena, Idris II kien ipproklamat imam mill-Awraba.

Anke jekk kien xerred l-awtorità tiegħu f'ħafna mit-tramuntana tal-Marokk, fil-punent sa Tlemcen, Idris I kien dipendenti kompletament mit-tmexxija Awraba. Idris II beda l-ħakma tiegħu bid-dgħjufija tal-poter ta' Awraba billi laqa' immigranti Għarab f'Walili u billi ħatar żewġ Għarab bħala l-ważir (il-misitru) u l-qadi (l-imħallef) tiegħu. Għalhekk biddel lilu nnifsu minn protett tal-Awraba fis-sovran tagħhom. Il-mexxej Awraba Isħaq wieġeb billi plottja kontra ħajtu mal-Agħlabin tat-Tuneżija. Idris irreaġixxa billi kellu l-eks protettur tiegħu Isħaq maqtul, u fl-809 mexxa s-sede tal-gvern tiegħu mill-Walili ddominat minn Awraba għal Fes, fejn waqqaf insedjament ġdid jismu l-Għalija. Idris II (791–828) żviluppa l-belt ta' Fes, stabbilita qabel minn missieru bħala belt tas-suq Berbera. Hawnhekk huwa laqa’ żewġ mewġiet ta’ immigrazzjoni Għarbija: waħda fl-818 minn Córdoba u oħra fl-824 mit-Tuneżija Agħlabin, u taw lil Fes karattru Għarbi aktar minn bliet Magrebin oħra. Meta Idris II miet fl-828, l-istat Idrisi kien mifrux mill-punent tal-Alġerija sas-Sous fin-nofsinhar tal-Marokk u kien sar l-istat ewlieni tal-Marokk, qabel il-prinċipalitajiet ta’ Siġilmasa, Bargħawata u Nekor li baqgħu barra mill-kontroll tagħhom.

Is-suċċessuri ta’ Idris II

Dirham Idrisi, maħdum fl-Għalija (Fes), il-Marokk, 840 WK. Il-munita fiha l-isem ta' Għali: ir-raġel ta' Fatima bint Muħammed, ir-raba’ Kalif, u antenat tal-Idrisin.

Il-bitħa tal-lum tal-Moskea l-Qarawijin f'Fes, stabbilita minn Fatima l-Fihrija fis-seklu 9.

Il-qawwa tad-dinastija kienet se tonqos bil-mod wara l-mewt ta’ Idris II. Taħt ibnu u s-suċċessur tiegħu Muħammed (828–836) l-istat kienet maqsuma bejn seba' minn ħutu, li biha tmien istati żgħar tal-Idrisin iffurmaw fil-Marokk u l-punent tal-Alġerija. Muħammed innifsu wasal biex imexxi Fes, b’poter nominali biss fuq ħutu. Ħu Għisa, li ngħata l-kontroll tar-reġjuni kostali ta' Tamasna ħdejn il-Bou Regreg mill-bażi tiegħu f'Chellah, malajr irvella kontrih. Muħammed fda lil ħuh Għumar, li kien irċieva t-territorji madwar ir-Rif, biex jikkastiga lil Għisa. Għumar keċċa b’suċċess lil Għisa mill-poter, li kien imġiegħel jieħu kenn f’Chellah, u mbagħad daret lejn it-tramuntana biex jikkastiga lil ħu l-ieħor il-Qasim f’Tanġer għax qabel kien irrifjuta li jingħaqad miegħu u ma’ Muħammed kontra Għisa. Il-Qasim ħarab lejn Asilah u joqgħod fil-qrib, filwaqt li Muħammed ta lil Għumar il-gvernatur ta' Tanġer bħala premju. Mal-mewt ta' Għumar f'Settembru jew Ottubru 835 ibnu Għali bin Għumar ingħata d-dominji kollha ta' missieru min-naħa tiegħu. Muħammed innifsu miet seba’ xhur wara f’Marzu jew April 836. Ibnu Għali bin Muħammed wiret il-pożizzjoni tiegħu u ħakem għal 13-il sena (836–849) b'mod kompetenti, u jiżgura l-istabbiltà tal-istat. Wara mewtu fl-849 kien is-suċċessur minn ħuh Jaħja bin Muħammed (jew Jaħja I), li wkoll gawda minn renju paċifika.

Matul dan iż-żmien il-kultura Iżlamika u Għarbija kisbet fortizza fl-ibliet u l-Marokk approfitta mill-kummerċ trans-Saħarjan, li beda jiġi ddominat minn negozjanti Misilmin (l-aktar Berberi). Il-belt ta’ Fes ukoll iffjorixxiet u saret ċentru reliġjuż importanti. Matul ir-renju ta’ Jaħja waslu aktar immigranti Għarab u twaqqfu l-moskej famużi tal-Qarawijin u l-Andalusin. Anke hekk, il-kultura Iżlamika u Għarbija għamlet l-influwenza tagħha tinħass biss fl-ibliet, bil-maġġoranza l-kbira tal-popolazzjoni tal-Marokk għadha tuża l-lingwi tal-Berberi u ħafna drabi taderixxi mad-duttrini eterodossi u eretiċi Iżlamiċi. L-Idrisin kienu prinċipalment ħakkiema tal-bliet u kellhom ftit setgħa fuq il-maġġoranza tal-popolazzjoni tal-pajjiż.

Tnaqqis tal-Idrisin u żieda fid-dominanza ta’ Żenata

Wara l-mewt ta' Jaħja I fl-863 huwa kien is-suċċessur minn ibnu inqas kompetenti, Jaħja II, li qasam l-isfera Idrisid għal darb'oħra fost il-familji estiżi. Jaħja II miet f'ċirkostanzi inċerti fl-866 wara li ħarab mill-palazz tiegħu. Wara episodju ta’ diżordni f’Fes, il-kuġinu tiegħu Għali bin Għumar ħa l-poter. Fl-868, taħt it-tmexxija ta' Għabd ir-Rażżaq it-tribujiet Berberi Ħiereġi Sufri ta' Madjuna, Għajata u Miknasa tar-reġjun ta' Fes iffurmaw front komuni kontra l-Idrisin. Mill-bażi tagħhom f'Sefrou setgħu jegħlbu lil Għali bin Għumar u jokkupaw Fes. Fes irrifjuta li jissottometti, madankollu, u Jaħja ieħor, iben il-Qasim, seta' jerġa' jieħu l-belt u jistabbilixxi lilu nnifsu bħala l-ħakkiem il-ġdid, Jaħja III. Għalhekk il-linja tal-gvern kienet għaddiet minn ulied Muħammed għal iben ta' Għumar u issa wlied il-Qasim.

Jaħja III ħakem fuq il-qasam kollu Idrisi u kompla jattakka lis-Sufrin. Fl-905 madankollu miet fil-battalja kontra membru ieħor tal-familja, Jaħja bin Idris bin Għumar (neputi ta' Għumar), li mbagħad ħa l-poter bħala Jaħja IV. F'dan il-punt, madankollu, il-Fatimin fil-lvant bdew jintervjenu fil-Marokk, bit-tama li jespandu l-influwenza tagħhom. Fl-917 il- Miknasa u l-mexxej tagħha Masala bin Ħabus, li jaġixxu f'isem l-alleati Fatimi tagħhom, attakkaw Fes u sfurzaw lil Jaħja IV jirrikonoxxi s-suzeranità Fatimija, qabel iddepożituh fl-919 jew 921. Huwa kien is-suċċessur mill-kuġinu tiegħu Musa bin Abi l-Għafja, li kien diġà ngħata l-inkarigu fuq il-bqija tal-pajjiż. Ħasan I il-Ħaġġam l-Idrisi, neputi tal-Qasim, irnexxielu jikseb il-kontroll ta' Fes mill-925 iżda fl-927 Musa reġa' lura, qabad lil Ħasan u qatlu, u b'hekk immarka l-aħħar darba li l-Idrisi kellhom il-poter f'Fes.

Minn Fes, il-Miknasa bdew isegwu lill-familja Idrisija madwar il-Marokk. Il-familja ħadet kenn fil-fortizza ta' Ħaġar in-Nasr fit-tramuntana tal-Marokk, fejn il-Miknasa assedjawhom. Ftit wara, madankollu, faqqgħet gwerra ċivili fost il-Miknasa meta Musa qalbet lealtà lejn l-Umawin ta' Córdoba fl-931 f'tentattiv biex tikseb aktar indipendenza. Il-Fatimin bagħtu lil Ħumajd bin Jasal (jew Ħamid), in-neputi ta’ Masala bin Ħabus, biex jikkonfrontaw lil Musa, għelbuh fl-933 u ġegħluh jerġa’ jaqa’ fil-linja.L-Idrisin ħadu vantaġġ mis-sitwazzjoni biex ikissru l-assedju tal-fortizza tagħhom u jegħlbu lit-truppi Żenata Mikanasa. Ladarba l-Fatimin marru, madankollu, Musa għal darb'oħra tefa' l-awtorità tagħhom u għaraf lill-kalif Umawi. Il-Fatimin bagħtu lill-ġeneral tagħhom Majsur biex jerġa’ jikkonfrontah, u din id-darba ħarab. Huwa kien segwit u maqtul mill-Idrisin.

Wara dan l-Idrisin stabbilixxew fost it-tribujiet Ġebala fir-reġjun tar-Rif tal-majjistral tal-Marokk fejn reġgħu bnew parzjalment il-bażi tal-poter tagħhom minn Ħaġar in-Nasr, alternattivament jirrikonoxxu jew lill-Umawin ta' Córdoba (taħt Għabd ir-Raħman III) jew lill-Fatimin bħala s-sinjuri. Il-Qasim Knun bin Muħammed ddeċidiet hawn mill-938 sa l-948 f'isem il-Fatimidi. Ibnu u s-suċċessur tiegħu, Aħmad, magħruf bil-kunja (teknonimu) tiegħu Abu l-Għajx, irrikonoxxa lill-Umawin minflok iżda ħarabhom meta rrifjuta li jħallihom jokkupaw Tanġer. Huwa kien assedjat hemmhekk u mġiegħel jirtira, żamm biss iż-żoni madwar Basra u Asilah filwaqt li l-Umawin okkupaw il-bqija tat-tramuntana tal-Marokk. Huwa eventwalment telaq lejn l-Andalus, u ħalla lil ħuh Ħasan bin il-Qasim Knun bħala l-mexxej il-ġdid fl-954. Fl-958 il-Fatimin bagħtu ġenerali ġdid, Ġawhar is-Sqalli, biex jinvadi l-Marokk. Is-suċċess tiegħu ġiegħel lill-Idrisids biex jerġgħu jaċċettaw is-sinjur Fatimin.Ftit wara, madankollu, meta Ġawhar u l-Fatimin kienu okkupati jieħdu l-kontroll tal- Eġittu, l-Umawin reġgħu lura. Fl-973 il-ġenerali tagħhom, Għalib, invada l-Marokk. L-Idrisin ġew imkeċċija mit-territorji tagħhom u l-Ħasan, flimkien ma' ħafna Idrisin oħra jew uliedhom, ittieħdu bħala ostaġġi Córdoba fl-974 L-Idrisin li fadal fil-Marokk irrikonoxxew il-ħakma l-Umawija. Il-Ħasan aktar tard tkeċċa minn Córdoba u ħarab lejn l-Eġittu, li issa kien taħt il-ħakma il-Fatimija. Fl-979 Buluggin bin Żiri, il-gvernatur Fatimi ta' Ifriqija (wara li l-Kalifi Fatimin kellhom il-kapital tagħhom fil-Kajr), reġa' lura biex jegħleb lill-Umawin u jimponi mill-ġdid is-sinjur Fatimi fil-punent tal-Magreb. Fl-985 irritorna lejn il-Marokk bl-appoġġ tal-Fatimi, iżda f’dik l-istess sena ġie megħlub minn ġenerali Umawi ieħor mibgħut mill-Mansur u mbagħad maqtul fi triqtu lejn Cordoba. Dan ġab it-tmiem finali lid-dinastija Idrisid. L-Umayyads żammew kontroll fuq it-Tramuntana tal-Marokk sal-kollass tal-kalifat tagħhom fil-bidu tas-seklu 11. Wara dan, il-Marokk kien iddominat minn diversi tribujiet Berberi Żenata.Sakemm il-qawmien tal-Almoravidi tas-Sanhaġa aktar tard fis-seklu, il-Magħrawa kkontrollaw Fes, Siġilmasa u Agħmat filwaqt li l-Bni Jafran ħakmu fuq Tlemcen, Salé (Chellah), u r-reġjun Tadla.

Minkejja li waqgħu mill-poter, l-Idrisin xorta waħda nissel ħafna familji xarifin li baqgħu preżenti għas-sekli li ġejjin. Xi Marokkini llum għadhom jippretendu nisel minnhom. Fis-seklu 11 familja Idrisija imnissla minn Għumar bin Idris II, il- Ħammudin setgħu jiksbu l-poter f'diversi bliet fit-tramuntana tal-Marokk u fin-nofsinhar ta' Spanja. F'Fes u fil-belt ta' Moulaj Idriss (ħdejn Volubilis), l-oqbra ta' Idris II u Idris I, rispettivament, eventwalment żviluppaw f'kumplessi reliġjużi importanti u f'siti ta' pellegrinaġġ (eż. iż-Żawija Mulaj Idris II). Diversi familji prominenti xarifin f'Fes traċċaw in-nisel tagħhom għal Idris I,u xi wħud minn dawn kellhom rwol fiż-żamma jew il-bini mill-ġdid taż-Żawija Mulaj Idris II fil-belt.

Dinastija Almoravida (ċ. 1060 – 1147)

L-imperu Almoravid fl-eqqel tiegħu kien jiġġebbed mill-belt ta' Aoudaghost sa Zaragoza fl-Andalus.

L-Qubba Almoravid, mibnija mill-Almoravidi fis-seklu 12.

Id-dinastija Almoravida (ċ.1060–1147) oriġinat fost it-tribù Berberu nomadi tal-Lamtuna li jappartjenu għas-Sanhaġa. Huma rnexxielhom jgħaqqdu l-Marokk wara li kien inqasam fost diversi prinċipalitajiet Żenata lejn l-aħħar tas-seklu 10, u annessaw l-Emirat Siġilmasa u l-Bargħawata (Tamasna) lejn renju tagħhom.

Taħt Jusuf bin Taxfin, l-Almoravidi ġew mistiedna mill-prinċpijiet twajjef Misilmin mill-Andalus biex jiddefendu t-territorji tagħhom mir-renji Kristjani. L-involviment tagħhom kien kruċjali fil-prevenzjoni tal-waqgħa tal-Andalus. Wara li rnexxielu jwarrab il-forzi Kristjani fl-1086, Jusuf irritorna lejn l-Iberja fl-1090 u annessa l-biċċa l-kbira mit-twajjef ewlenin.

Il-qawwa Almoravida bdiet tonqos fl-ewwel nofs tas-seklu 12, hekk kif id-dinastija ddgħajjef wara t-telfa tagħha fil-Battalja ta' Ourique u minħabba l-aġitazzjoni tal-Almohadi. Il-konkwista tal-belt ta’ Marrakech mill-Almohads fl-1147 immarkat il-waqgħa tad-dinastija. Madankollu, frammenti tal-Almoravidi (il-Bni Għanija) komplew jissieltu fil-Gżejjer Baleariċi u fit- Tuneżija.

Il-Berberi tat-Tamażgħa fil-Medjuevu bikri jistgħu jiġu kklassifikati bejn wieħed u ieħor fi tliet gruppi ewlenin: iż- Żenata madwar it-tramuntana, il-Masmuda kkonċentrati fiċ-ċentru tal-Marokk, u s-Sanhaġa, miġbura f'żewġ żoni: il-parti tal-punent tas-Saħara u l-għoljiet fil-Magreb tal-Lvant. Is-Sanhaġa tal-lvant inkluda l-Berberi tal-Kutama, li kienu l-bażi taż-żieda tal-Fatimi fil-bidu tal-10 seklu, u d-dinastija Żirija, li ħakmet lil Ifriqija bħala vassalli tal-Fatimin wara li dawn tal-aħħar marru l-Eġittu fl-972. Is-Sanhaġa tal-punent kienu maqsuma f’diversi tribujiet: il-Gażżula u l-Lamta fil-Wied Draa u l-għoljiet tal-medda ta’ Atlas Żgħir; ibgħad fin-nofsinhar, ikkampjati fis-Saħara tal-Punent, kienu l-Massufa, il-Lamtuna u l-Bni Warit; u l-aktar fin-nofsinhar ta' kollox, il-Gudala, fil-kosta tal-Mawritanja sa l-artijiet tal-fruntiera tax- Xmara Senegal.

Is-Sanhaġa tal-punent kien ġie kkonvertit għall-Islam xi żmien fis-seklu 9. Sussegwentement ġew magħqudin fis-seklu 10 u, bil-ħeġġa ta' konvertiti ġodda, nedew diversi kampanji kontra s-"Sudaniżi " (popli pagani tal-Afrika sub-Saħarjana). Taħt is-sultan tagħhom Tinbarutan bin Usfajxar, il-Lamtuna tas-Sanhaġa waqqfu (jew qabdu) iċ-ċittadella ta’ Awdagħust, waqfa kritika fuq ir-rotta kummerċjali trans-Saħarjana. Wara l-kollass tal-għaqda Sanhaġa, Awdagħust għadda f'idejn l- imperu tal-Gana; u r-rotot trans-Saħarjani ttieħdu mill-Magħrawa taż-Żenata tas-Siġilmasa. Il-Magħrawa sfruttaw ukoll din id-diżunjoni biex iqaċċtu lis-Sanhaġa Gażżula u l-Lamta mill-mergħat tagħhom fil-widien ta’ Sous u Draa. Madwar l-1035, il-kap ta’ Lamtuna Abu Għabdalla Muħammed bin Tifat (magħruf ukoll bħala Tarsina), ipprova jgħaqqad mill-ġdid it-tribujiet Sanhaġa tad-deżert, iżda r-renju tiegħu dam inqas minn tliet snin.

Moviment Almohad (ċ. 1121–1269)

L-imperu Almohad fl-akbar firxa tiegħu, ċ. 1180–1212.

Il-Kalifat Almohad (bl-Għarbi: خِلَافَةُ ٱلْمُوَحِّدِينَ, b'ittri Rumani: Ħilafaẗu l-Muwaħħidīn; jew دَوْلَةُ ٱلْمُوَحِّدِينَ, b'ittri Rumani: ad-Dawlaẗu l-Muwaħħidīn; jew ٱلدَّوْلَةُ ٱلْمُوَحِّدِيَّةُ, ad-Dawlaẗu l-Muwaħħidīja; mill-Għarbi ٱلْمُوَحِّدُونَ, b'ittri Rumani: al-Muwaħħidūn, litteralment: "dawk li jwaħħdu [il-waħdanija] ta' Alla") kien imperu Mislem Berberu tal-Afrika ta' Fuq imwaqqaf fis-seklu 12. Fl-eqqel tagħha, kienet tikkontrolla ħafna mill-Peniżola Iberika (l-Andalus) u l-Afrika ta’ Fuq (il-Magreb). Id-duttrina Almohada twaqqfet minn Iben Tumart fost it-tribujiet Berberi tal-Masmuda, konfederazzjoni tribali Berbera tal-Muntanji Atlas tan-nofsinhar tal-Marokk. Dak iż-żmien, il-Marokk, il-punent tal-Alġerija u Spanja (l-Andalus), kienu taħt il-ħakma Almoravidi, dinastija Berbera tas-Sanhaġa. Madwar l-1120, Iben Tumart stabbilixxa l-ewwel stat Berberu f'Tinmel fil- Muntanji Atlas.

Agħażżu Mā Juṭlab ġabar it-tagħlim ta’ Iben Tumart, li kien fundamentali għal duttrina Almohada.

Kmieni f’ħajtu, Iben Tumart mar Spanja biex ikompli l-istudji tiegħu, u wara Bagdad biex japprofondixxihom. F'Bagdad, Iben Tumart mehmuż mal-iskola teoloġika tal-Axgħari, u ġie taħt l-influwenza tal-għalliem il-Għażali. Malajr żviluppa s-sistema tiegħu stess, u għaqqad id-duttrini ta’ diversi kaptani. Il-prinċipju ewlieni ta' Iben Tumart kien unitariżmu strett (tewħid), li ċaħad l-eżistenza indipendenti tal-attributi ta' Alla bħala inkompatibbli mal-unità Tiegħu, u għalhekk idea politeista. Iben Tumart irrappreżenta rewwixta kontra dak li hu qies bħala antropomorfiżmu fl-ortodossija Misilma. Is-segwaċi tiegħu kienu jsiru magħrufa bħala l-Muwaħħidin (Almohadi), jiġifieri dawk li jaffermaw il-waħdanija ta' Alla.

Madwar l-1124, Iben Tumart waqqaf ir-ribat ta' Tinmel, fil-wied in-Nfis fl-Atlas Għoli, kumpless imsaħħaħ li ma jistax jitqabbad, li jservi kemm bħala ċ-ċentru spiritwali kif ukoll bħala kwartieri ġenerali militari tal-moviment Almohad. Għall-ewwel tmien snin, ir-rewwixta Almohada kienet limitata għal gwerra guerilla tul il-qċaċet u l-għoljiet tal-High Atlas. Fil-bidu tal-1130, l-Almohadi finalment niżlu mill-muntanji għall-ewwel attak imdaqqsa tagħhom fl-artijiet baxxi. Kien diżastru. L-Almohadi warrbu kolonna Almoravid li kienet ħarġet jiltaqgħu magħhom qabel Agħmat, u mbagħad ħarġu l-fdal tagħhom sa Marrakexx. Huma assedjaw Marrakexx għal erbgħin jum sakemm, f’April (jew Mejju) 1130, l-Almoravidi ħarġu mill-belt u għaffġu lill-Almohadi fil-Battalja mdemmija tal-Buħajra (imsemmija għal ġnien kbir fil-lvant tal-belt). L-Almohadi ġew rotta bir-reqqa, b'telf kbir. Nofs it-tmexxija tagħhom inqatlet fl-azzjoni, u l-bqija ħajja biss irnexxielhom jitħabtu lura lejn il-muntanji.

Iben Tumart miet ftit wara, f’Awwissu tal-1130. Il-moviment Almohad ma waqax immedjatament wara telfa daqshekk devastanti u l-mewt ta' Mahdi kariżmatiku tagħhom, x'aktarx minħabba l-ħiliet tas-suċċessur tiegħu, Għabd il-Mu'min.Il-mewt ta’ Iben Tumart inżammet sigrieta għal tliet snin, perijodu li l-kronikaturi Almohad iddeskrivew bħala għajba (għajbien). Dan il-perjodu x'aktarx ta lil Għabd il-Mu'min ħin biex jiżgura l-pożizzjoni tiegħu bħala suċċessur għat-tmexxija politika tal-moviment.Għalkemm huwa Berberu taż-Żenata minn Tagra (l-Alġerija), u għalhekk barrani fost il-Masmuda tan-nofsinhar tal-Marokk, Għabd il-Mu'min xorta waħda ra r-rivali prinċipali tiegħu u martellat lura lejn il-maqsgħa tribujiet li qed iħawwdu. Tliet snin wara l-mewt ta’ Iben Tumart kien uffiċjalment ipproklamat bħala “Kalif il-Mahdi” (suċċessur tal-Mahdi) jew sempliċiment Kalif.

Konkwisti

Għabd il-Mu'min imbagħad ħareġ bħala l-Logutenent tal-Mahdi Iben Tumart. Bejn l-1130 u l-mewt tiegħu fl-1163, Għabd il-Mu'min mhux biss neħħa l-għeruq lill-Murabitin (Almoravidi), iżda estenda l-poter tiegħu fuq l-Afrika ta' Fuq kollha sa l-Eġittu, u sar amir ta' Marrakexx fl-1149.

L-Andalus dalwaqt segwa d-destin tal-Magreb. Bejn l-1146 u l-1173, l-Almohadi gradwalment ħasdu l-kontroll mill-Almoravidi fuq il-prinċipalitajiet Mori fl-Iberja. L-Almohadi ittrasferixxu l-kapitali tal-Iberja Misilma minn Córdoba lejn Sivilja. Hemmhekk waqqfu moskea kbira; l-imnara (torri minaret) tiegħu, il-Giralda, inbena fl-1184 biex jimmarka l-adeżjoni ta' Jagħqub I. L-Almohadi bnew ukoll palazz hemmhekk imsejjaħ il-Muwarak fuq is-sit tal-Alcázar ta' Sivilja tal-lum.

L-Almohadi ittrasferixxu l-kapital tal-Andalus lejn Sivilja.

Il-prinċpijiet Almohadi kellhom karriera itwal u aktar distinta mill-Almoravidi. Is-suċċessuri ta' Għabd il-Mu'min, Abu Jagħqub Jusuf (Jusuf I, ħakem 1163–1184) u Abu Jusuf Jagħqub il-Mansur (Jagħqub I, ħakem 1184–1199), it-tnejn kienu irġiel kapaċi. Inizjalment il-gvern tagħhom wassal lil ħafna suġġetti Lhud u Kristjani biex jieħdu kenn fl-istati Kristjani li kienu qed jikbru tal-Portugall, il-Kastilja u l-Aragona. Fl-aħħar mill-aħħar saru inqas fanatiċi mill-Murabitin, u Jagħqub il-Mansur kien raġel mimli ħafna li kiteb stil Għarbi tajjeb u pproteġi lill-filosfu Iben Ruxd (Averroes). It-titlu tiegħu ta' "al-Manṣūr" ("il-Magħjun jew il-Mirbuħ [b'Alla]") kiseb bir-rebħa tiegħu fuq Alfonso VIII ta' Kastilja fil-Battalja ta' Alarcos (1195).

Miż-żmien ta' Jusuf II il-Mustansir, madankollu, l-Almohadi iggvernaw lill-korreliġjonarji tagħhom fl-Iberja u fl-Afrika ta' Fuq ċentrali permezz ta' logutenenti, u d-dominji tagħhom barra l-Marokk kienu trattati bħala provinċji. Meta l-emiri Almohadi qasmu l-Istrett kien biex imexxu ġihad kontra l-Insara u mbagħad jerġgħu lura lejn il-Marokk.

Snin ta' żamma

Munita nħadmet matul ir-renju ta' Abu Jagħqub Jusuf.

Fl-1212, il-Kalif Almohad Muħammed in-Nasir (1199–1214), is-suċċessur tal-Mansur, wara avvanz inizjalment suċċess lejn it-tramuntana, ġie megħlub minn alleanza tal-erba' rejiet Insara ta' Kastilja, Aragón, Navarra, u l-Portugall, fil-Battalja ta' Las Navas de Tolosa fi Sierra Morena. Il-battalja kissret l-avvanz Almohad, iżda l-qawwiet Kristjani baqgħu wisq diżorganizzati biex japprofittaw minnha immedjatament.

Qabel mewtu fl-1213, in-Nasir ħatar lil ibnu żgħir ta' għaxar snin bħala l-kalif li jmiss Jusuf II il-Mustansir. L-Almohadi għaddew minn perjodu ta’ reġenza effettiva għall-kalif żagħżugħ, bil-poter eżerċitat minn oligarkija ta’ membri anzjani tal-familja, burokrati tal-palazz u nobbli ewlenin. Il-ministri Almohadi kienu attenti li jinnegozjaw sensiela ta’ tregwa mar-renji Kristjani, li baqgħu xi ftit jew wisq fis-seħħ għall-ħmistax-il sena ta’ wara (it-telfa ta’ Alcácer do Sal għar-Renju tal-Portugall fl-1217 kienet eċċezzjoni).

Fil-bidu tal-1224, il-kalif żagħżugħ miet f’inċident, mingħajr l-ebda werrieta. Il-burokrati tal-palazz f'Marrakexx, immexxija mill-ważir Għutman bin Ġamgħi, malajr fasslu l-elezzjoni tan-nannu anzjan tiegħu, Għabd il-Wieħed I il-Maħlugħ, bħala l-kalif il-ġdid Almohad. Iżda l-ħatra mgħaġġla taqlib fergħat oħra tal-familja, notevolment l-aħwa tal-mibki in-Nasir, li ggvernaw fl-Andalus. L-isfida tqajmet immedjatament minn wieħed minnhom, dak iż-żmien gvernatur f'Murcia, li ddikjara lilu nnifsu l-Kalif Għabdalla l-Għadil. Bl-għajnuna ta’ ħutu, malajr ħataf il-kontroll tal-Andalus. Il-konsulent ewlieni tiegħu, id-dell Abu Żejd bin Juġġan, sfrutta l-kuntatti tiegħu f'Marrakexx, u assigura d-depożizzjoni (u għalhekk il-laqam "il-Maħlugħ") u l-qtil ta' Għabd il-Wieħed I, u t-tkeċċija tal-klann il-Ġamigħi.

Dan kolp ta' stat ġie kkaratterizzat bħala ċ-ċagħaq li fl-aħħar kissru l-Andalus. Kien l-ewwel kolp ta’ stat intern fost l-Almohadi. Il-klann Almohad, minkejja nuqqas ta' qbil okkażjonali, dejjem baqa' magħqud sewwa u lealment wara l-preċedenza dinastika. Il-ksur qattiel tal-Kalif l-Għadil tal-propjetà dinastika u kostituzzjonali ħassar l-aċċettabilità tiegħu għal xjuħ Almohadi oħra. Wieħed mir-rekusanti kien il-kuġin tiegħu, Għabdalla l-Bajjasi ("ta' Baeza"), il-gvernatur Almohad ta' Jaén, li ħa numru żgħir ta' segwaċi u telaq lejn l-għoljiet madwar Baeza. Huwa waqqaf kamp ribelli u ssawwar alleanza mal-kwiet sa issa Ferdinandu III ta' Kastilja. Li ħass il-prijorità akbar tiegħu kienet Marrakexx, fejn ix-xjuħ Almohadi rikuża kien ingħaqad wara Jaħja, iben ieħor tan-Nasir, l-Għadil ftit li xejn ta attenzjoni għal din il-faxxa żgħira ta' persuni li ma kinux adattati.

Rekonkwista

Fl-1225, il-banda ta' ribelli ta' Għabdalla l-Bajjasi, akkumpanjata minn armata kbira ta' Kastilja, niżlet mill-għoljiet, assedjaw bliet bħal Jaén u Andújar. Huma għamlu rejd fir-reġjuni ta' Jaén, Córdoba u Vega de Granada u, qabel tmiem is-sena, il-Bajjasi kien stabbilixxa ruħu fil-belt ta' Córdoba. Billi ħass vakwu ta' poter, kemm Alfonso IX ta' León kif ukoll Sancho II tal-Portugall ordnaw b'mod opportunista rejds fit-territorju Andalusi dik l-istess sena. Bl-armi, l-irġiel u l-flus kontanti Almohad mibgħuta lejn il-Marokk biex jgħin lill-Kalif Għabdalla l-Għadil jimponi nnifsu f'Marrakexx, ftit kien hemm mezzi biex titwaqqaf l-attakk f'daqqa. Fl-aħħar tal-1225, b'faċilità sorprendenti, ir-rejders Portugiżi laħqu l-inħawi ta' Sivilja. Billi kienu jafu li kienu inqas numru, il-gvernaturi Almohad tal-belt irrifjutaw li jikkonfrontaw lill-rejders Portugiżi, u wassal lill-popolazzjoni disgustata ta' Sivilja biex tieħu l-affarijiet f'idejhom, iqajmu milizzji, u joħorġu fil-għalqa waħedhom. Ir-riżultat kien massakru veru – l-irġiel bl-armi Portugiżi qassru faċilment il-folla ta’ nies tal-belt li kienu armati ħażin. Intqal li eluf, forsi sa 20,000, inqatlu quddiem il-ħitan ta’ Sivilja. Diżastru simili ġara fuq imposta popolari simili minn Murciani f'Aspe dik l-istess sena. Iżda rejders Kristjani kienu twaqqfu f'Cáceres u Requena. Il-fiduċja fit-tmexxija Almohada ġiet mħawwda serjament minn dawn l-avvenimenti – id-diżastri fil-pront ġew akkużati fuq is-sehwiet tal-Kalif l-Għadil u l-inkompetenza u l-ġiferija tal-logutenenti tiegħu, is-suċċessi akkreditati lill-mexxejja lokali mhux Almohadi li rġgħu d-difiżi.

Iżda l-fortuni ta' l-Għadil ġew imsaħħa fil-qosor. Bi ħlas għall-għajnuna ta’ Kastilja, il-Bajjasi kien ta lil Ferdinand III tliet fortizzi strateġiċi fuq il-fruntiera: Baños de la Encina, Salvatierra (il-fortizza l-antika tal-Ordni ta’ Calatrava qrib Ciudad Real ) u Capilla . Iżda Capilla irrifjuta li jgħaddihom, u ġiegħel lill-Kastiljani jpoġġu assedju twil u diffiċli. L-isfida qalbiena taċ-ċkejken Capilla, u l-ispettaklu tad-dispożizzjonijiet tat-tbaħħir tal-Bajjasi lill-assedjanti Kastiljani, ixxukkjaw lill-Andalusin u ċċaqalqu s-sentiment lura lejn il-kalif Almohad. Faqqgħet rewwixta popolari f'Córdoba – il-Bajjasi inqatel u rasu ntbagħat bħala trofew lejn Marrakexx. Iżda l-Kalif l-Għadil ma feraħx b'din ir-rebħa għal żmien twil – kien maqtul f'Marrakexx f'Ottubru 1227, mill-partiġjani ta' Yahya, li fil-pront ġie milqugħ bħala l-kalif Almohad il-ġdid Jaħja l-Mugħtasim.

Il-fergħa l-Andalus tal-Almohadi irrifjutat li taċċetta din il-bidla tal-avvenimenti. Ħu l-Għadil, dak iż-żmien f'Sivilja, ipproklama lilu nnifsu l-kalif Almohad il-ġdid Abu l-Għula Idris I il-Ma'mun. Huwa xtara fil-pront tregwa mingħand Ferdinandu III bi tpattija għal 300,000 maravedís, li tippermettilu jorganizza u jibgħat il-parti l-kbira tal-armata Almohada fi Spanja madwar l-istretti fl-1228 biex jikkonfronta lil Jaħja.

Dik l-istess sena, il-Portugiż u l-Leoniż ġeddew ir-rejds tagħhom fil-fond fit-territorju Iżlamiku, bażikament mhux ikkontrollati. Waqt li ħassew li l-Almohadi naqsu milli jipproteġuhom, seħħew rewwixti popolari madwar l-Andalus. Belt wara l-oħra keċċew lill-gvernaturi sfortunati tagħhom Almohad u installaw irġiel b'saħħithom lokali minflokhom. Raġel qawwi Murċjan, Muħammed bin Jusuf bin Hud il-Ġudami, li stqarr li kien dixxendenti mid-dinastija Bni Hud li darba kienet ħakmet it-tajfa l-antika ta’ Saragossa, ħareġ bħala l-figura ċentrali ta’ dawn ir-rewwixti, u b’mod sistematiku keċċa l-gwarniżjonjiet Almohad permezz ta’ Spanja ċentrali. F'Ottubru 1228, bi Spanja prattikament kollha mitlufa, il-Ma'mun abbanduna Sivilja, u ħa l-ftit li kien fadal mill-armata Almohad miegħu lejn il-Marokk. Iben Hud immedjatament bagħat emissarji f'Bagdad imbiegħda biex joffru rikonoxximent lill-Kalif Għabbasi, għalkemm ħa għalih innifsu titlu kważi-kalifal, il-Mutawakkil (min iddependa fuq Alla).

Kalifat Almohad wara l-1212.

It-tluq tal-Ma'mun fl-1228 immarka t-tmiem tal-era Almohada fi Spanja. Iben Hud u l-irġiel qawwija Andalusin lokali oħra ma setgħux iwaqqfu l-għargħar dejjem jiżdied ta' attakki Kristjani, imnedija kważi kull sena minn Sancho II tal-Portugall, Alfonso IX ta' León, Ferdinandu III ta' Kastilja u Ġakbu I ta' Aragona. L-għoxrin sena ta’ wara raw avvanz kbir fir-rekonkwista Kristjana – iċ-ċittadelli Andalusin kbar qodma waqgħu f’daqqa kbira: Mérida u Badajoz fl-1230 (lejn Leon), Majorka fl-1230 (lejn Aragona), Beja fl-1234 (lejn il-Portugall), Córdoba fl-1236 (lejn Kastilja), Valencia fl-1238 (lejn Aragona), Niebla-Huelva fl-1238 (lejn Leon), Silves fl-1242 (lejn il-Portugall), Murcia fl-1243 (lejn Kastilja), Jaén fl-1246 (lejn Kastilja), Alicante fl-1248 (lejn Kastilja), li laħqet il-qofol tagħha fil-waqgħa tal-akbar bliet Andalusin, l-eks-kapitali Almohad ta' Sivilja, f'idejn Insara fl-1248. Ferdinandu III ta’ Kastilja daħal f’Sivilja bħala rebbieħ fit-22 ta’ Diċembru 1248.

L-Andalusin kienu bla saħħa qabel dan l-attakk. Iben Hud kien ipprova jiċċekkja l-avvanz Leoniż minn kmieni, iżda l-biċċa l-kbira tal-armata Andalusija tiegħu ġiet meqruda fil-battalja ta' Alange fl-1230. Iben Hud ħabat biex imexxi l-armi u l-irġiel li kien fadal biex isalva ċitadelli Andalusin mhedda jew assedjati, iżda b'tant attakki f'daqqa, kien sforz bla tama. Wara l-mewt ta’ Iben Hud fl-1238, xi wħud mill-ibliet Andalusin, fi sforz tal-aħħar biex isalvaw lilhom infushom, offrew lilhom infushom għal darb’oħra lill-Almohadi, iżda għalxejn. L-Almohadi ma kinux se jerġgħu lura.

Bit-tluq tal-Almohadi, id-dinastija Nasrija (magħrufa wkoll bħala Bni Nasr; mill-Għarbi: بنو نصر, b'ittri Latini: Banū Naṣr) tela' għall-poter fi Granada. Wara l-avvanz kbir Kristjan tal-1228–1248, l-Imara Għarnata (Emirat Granada) kien prattikament dak kollu li kien baqa' mill-Andalus qadim. Xi wħud miċ-ċittadelli maqbuda (eż. Murcia, Jaen, Niebla) ġew riorganizzati bħala vassalli tributarji għal ftit snin oħra, iżda l-biċċa l-kbira ġew annessi sa midwar il-1260. Għarnata waħedha tibqa' indipendenti għal 250 sena oħra, filwaqt li tiffjorixxi bħala ċ-ċentru l-ġdid tal-Andalus.

Kollass fil-Magreb

Fl-oqsma Afrikani tagħhom, l-Almohadi ħeġġew it-twaqqif tal-Insara anke f'Fes, u wara l-Battalja ta' Las Navas de Tolosa kultant daħlu f'alleanzi mar-rejiet ta' Kastilja. Kienu suċċess fit-tkeċċija tal-gwarniżjonijiet imqiegħda f'xi bliet tal-kosta mir-rejiet Normanni ta' Sqallija. L-istorja tat-tnaqqis tagħhom hija differenti minn dik tal-Almoravidi, li kienu spostawhom. Ma ġewx attakkati minn moviment reliġjuż kbir, iżda territorji mitlufa, biċċa biċċa, mir-rewwixta tat-tribujiet u d-distretti. L-aktar għedewwa effettivi tagħhom kienu l-Bni Marin (il-Marinin) li waqqfu d-dinastija li jmiss. L-aħħar rappreżentant tal-linja, Idris II il-Watiq, ġie ridott għall-pussess ta' Marrakexx, fejn kien maqtul minn skjav fl-1269.

Dinastija Marinija (ċ. 1244–1465)

Is-Saltna Marinija fl-1360.

Għalkemm il-Marinin ddikjaraw antenati Għarbi permezz ta’ qabil (tribù Għarbi) Għarbi tat-Tramuntana, kienu tnissil Berberu. Wara l-wasla tal-Bedwin Għarab fl-Afrika ta’ Fuq f’nofs is-seklu ħdax, il-Marinin kienu obbligati jħallu l-artijiet tagħhom fir-reġjun ta’ Biskra, fl-Alġerija tal-lum. L-ewwel iffrekwentaw iż-żona ta’ bejn Siġilmasa u Figuig, il-Marokk tal-lum, kultant waslu saż-Żab, Alġerija tal-lum. Kienu jimxu staġjonalment mill-oasi ta’ Figuig għall-baċin tax-Xmara Moulouya. Wara l-wasla tal-qbejjel Għarab fiż-żona fis-sekli 11-12, il-Marinin marru fil-majjistral tal-Alġerija tal-lum, qabel daħlu en-masse fil-Marokk sal-bidu tas-seklu 13.

Il-Marinin ħadu isimhom mill-antenat tagħhom, Marin bin Wartaġan iż-Żenati.

Żieda

Wara li waslu f’dak li hu l-Marokk tal-lum, inizjalment issottomettew ruħhom lid-dinastija Almohada, li dak iż-żmien kienet id-dar li tmexxi. Wara li kkontribwixxa b'suċċess għall- Battalja ta' Alarcos, fiċ-ċentru ta' Spanja, it-tribù beda jasserixxi ruħu bħala poter politiku. Mill-1213, bdew jintaxxaw il-komunitajiet tal-biedja tal-grigal tal-Marokk tal-lum (iż-żona bejn Nador u Berkane). Ir-relazzjoni bejniethom u l-Almohadi saret tensjoni u mill-1215, kien hemm tifqigħat regolari ta' ġlied bejn iż-żewġ partijiet. Fl-1217, ippruvaw jokkupaw il-parti tal-Lvant tal-Marokk tal-lum, iżda ġew imkeċċija, ġibdu lura u stabbilixxew fil-muntanji tar-Rif tal-lvant fejn baqgħu għal kważi 30 sena. Matul iż-żjara tagħhom fir- Rif, l-istat Almohad sofra daqqiet kbar, tilef territorji kbar għall-Insara fi Spanja, filwaqt li l-Ħafsin ta' Ifriqija tkissru fl-1229, segwiti mid-dinastija Żjanija ta' Tlemcen fl-1235.

Bejn l-1244 u l-1248 il-Marinin setgħu jieħdu Taża, Rabat, Salé, Meknes u Fes mingħand l-Almohadi imdgħajfa. It-tmexxija Marinija installata f'Fes iddikjarat gwerra fuq l-Almohadi, ġlieda bl-għajnuna ta' merċenarji Kristjani. Abu Jusuf Jagħqub (1259–1286) ħataf Marrakexx fl-1269.

L-ogħla stat

Wara li n-Nasrin ta' Granada ċedew il-belt ta' Algeciras lill-Marinin, Abu Jusuf mar fl-Andalus biex jappoġġja l-ġlieda kontinwa kontra r-Renju ta' Kastilja. Id-dinastija Marinija imbagħad ippruvat testendi l-kontroll tagħha biex tinkludi t-traffiku kummerċjali tal-Istrett ta' Ġibiltà.

Kien f’dan il-perjodu li l-Insara Spanjoli setgħu l-ewwel jieħdu l-ġlied lejn il-kontinent tal-Marokk ta’ llum: fl-1260 u fl-1267 ippruvaw jagħmlu invażjoni, iżda ż-żewġ tentattivi ġew megħluba. Wara li kisbu post fi Spanja, il-Marinin saru attivi fil-kunflitt bejn il-Misilmin u l-Insara fl-Iberja. Biex jiksbu kontroll assolut tal-kummerċ fl-Istrett ta' Ġibiltà, mill-bażi tagħhom f'Algeciras bdew il-konkwista ta' diversi bliet Spanjoli: sas-sena 1294 kienu okkupaw Rota, Tarifa u Ġibiltà.

Fl-1276 waqqfu Fes Ġdid, li ġagħlu ċ-ċentru amministrattiv u militari tagħhom. Filwaqt li Fes kienet belt prospera matul il-perjodu Almohad, saħansitra saret l-akbar belt fid-dinja matul dak iż-żmien, kien fil-perjodu Marini li Fes laħqet l-età tad-deheb tagħha, perjodu li mmarka l-bidu ta’ uffiċjal, narrattiva storika għall-belt. L-istatus ta' Fes bħala ċentru intellettwali sinifikanti ġej primarjament miż-żmien il-Marini, li matulha stabbilixxew l-ewwel madrasiet (skejjel Iżlamiċi) fil-belt u l-pajjiż. Il-monumenti prinċipali fl-imdina, ir-residenzi u l-bini pubbliku, imorru mill-perjodu Marini.

Minkejja l-ġlied intern, Abu Sagħid Għutman II (r. 1310–1331) beda proġetti kbar ta’ kostruzzjoni madwar l-art. Inbnew diversi madrasas, l-aktar famuża hija l-Madrasa Al-Attarine. Il-bini ta' dawn il-madrasas kien meħtieġ biex tinħoloq klassi burokratika dipendenti, sabiex timmina l-mrabit (mistiku/raġel qaddis Mislem speċjalment mill-Magreb) u l-elementi Xarifin.

Il-Marinin influwenzaw ukoll bil-qawwa l-politika tal-Emirat Granada, li minnu kabbru l-armata tagħhom fl-1275. Fis-seklu 13, ir-Renju ta’ Kastilja għamel diversi inkursjonijiet fit-territorju tagħhom. Fl-1260, il-forzi Kastiljani għamlu rejd f'Salé u, fl-1267, bdew invażjoni fuq skala sħiħa, iżda l-Marinin reġgħuhom.

Fl-eqqel tas-setgħa tagħhom, matul il-ħakma ta' Abu l-Ħasan Għali (r. 1331–1348), l-armata Marinija kienet kbira u dixxiplinata. Din kienet tikkonsisti minn 40,000 kavallerija Zenata, filwaqt li n-nomadi Għarab ikkontribwew għall-kavallerija u l-Andalusin ġew inklużi bħala qawwasin. Il-gwardja personali tas-sultan kienet tikkonsisti minn 7,000 raġel, u kienet tinkludi elementi Kristjani, Kurdi u Afrikani s-Suwed. Taħt is-Sultan Abu l-Ħasan il-Marini, sar tentattiv ieħor biex jerġgħu jingħaqdu l-Magreb. Fl-1337, ir-renju ż-Żjanin ta' Tlemcen kien maħkum, segwit fl-1347 mit-telfa tal-imperu Ħafsi f'Ifriqija, li ġagħlu kaptan ta' territorju enormi, li kien mifrux min-nofsinhar tal-Marokk tal-lum sa . Madankollu, fis- sena taʼ wara, rewwixta mit-tribujiet Għarab fin-nofsinhar tat-Tuneżija ġegħlithom jitilfu t-territorji tal-lvant tagħhom. Il-Marinin kienu diġà sofrew telfa qawwija f’idejn koalizzjoni Portugiża-Kastiljana fil-Battalja ta’ Río Salado fl-1340, u fl-aħħar kellhom jirtiraw mill-Andalus, u żammew biss f’Algeciras sal-1344.

Fl-1348, Abu l-Ħasan Għali ġie maħżun minn ibnu Abu Inan Faris, li pprova jerġa' jikkonkwista l-Alġerija u t-Tuneżija. Minkejja diversi suċċessi, kien maħnuq mill-ważir tiegħu nnifsu fl-1358, wara li d-dinastija bdiet tonqos.

Tnaqqis

Wara l-mewt ta’ Abu Inan Faris fl-1358, l-awtorità vera kienet tistrieħ fuq il-wożra, peress li s-slaten il-Marinin ġew murija b’mod ċerimonjali u mġiegħla jsegwu lil xulxin malajr wara xulxin. Il-pajjż kienet maqsuma u l-anarkija politika bdiet, b'wożra u poteri barranin differenti jappoġġaw fazzjonijiet differenti. Fl-1359, irġiel tribujiet ta' Hintata mill-Atlas Għoli niżlu u okkupaw Marrakexx, il-kapitali tal-predeċessuri Almohadi tagħhom, li huma kienu se jiggvernaw b'mod indipendenti sal-1526. Fin-nofsinhar ta’ Marrakexx, il-mistiċi Sufi sostnew l-awtonomija, u fis-snin 1370 Azemmour inqata’ taħt koalizzjoni ta’ negozjanti u mexxejja tal-klann Għarab tal-Bni Sabiħ. Lejn il-lvant reġgħu ħarġu l-familji ż-Żjanin u l-Hafsin u lejn it-tramuntana, l-Ewropej kienu qed jieħdu vantaġġ minn din l-instabilità billi jattakkaw il-kosta. Sadanittant, tribujiet Bedwin Għarab li kienu qed jiġġerrew indisciplinati dejjem aktar infirxu l-anarkija, li aċċellerat it-tnaqqis tal-imperu.

Possedimenti Portugiżi fil-Marokk (1415-1769).

Fis-seklu 15, intlaqtet minn kriżi finanzjarja, u wara li l-istat kellu jieqaf jiffinanzja l-marabouts differenti u l-familji Xarifin, li qabel kienu strumenti utli fil-kontroll ta' tribujiet differenti. L-appoġġ politiku ta' dawn l-imrabitin u Xarifin waqaf, u maqsum f'entitajiet differenti. Fl-1399 Tetouan ittieħdet u l-popolazzjoni tagħha ġiet massakrata u fl-1415 il-Portugiżi qabdu Ceuta.

Il-ħakkiema Marinin wara l-1420 ġew taħt il-kontroll tal- Wattasin, li eżerċitaw reġenza hekk kif Għabd il-Ħaqq II sar sultan sena wara t-twelid tiegħu. Il-Wattasin madankollu rrifjutaw li jċedu r-Reġenza wara li Għabd il-Ħaqq II żdied.

Fl-1459, Għabd il-Ħaqq II mexxa massakru tal-familja Wattasija, u kisser il-poter tagħhom. Ir-renju tiegħu, madankollu, intemm brutalment hekk kif kien maqtul waqt ir-rewwixta tal-1465. Dan l-avveniment rat it-tmiem tad-dinastija Marinija hekk kif Muħammed bin Għali l-Għimrani l-Ġuti, mexxej tax-Xarifin, ġie pproklamat Sultan f'Fes. Min-naħa tiegħu kien imwaqqa fl-1471 minn Abu Għabdalla Muħammed ix-Xiħ bin Jaħja, wieħed miż-żewġ mill-Wattasin li baqgħu ħajjin mill-massakru tal-1459, li instiga d-dinastija Wattasija.

Dinastija Wattasija (ċ. 1472–1554)

Mappa tas-saltna Wattasija (aħmar skur) u l-istati vassalli tiegħu (aħmar ċar).

Il-Marokk kien qed jonqos meta l-Wattasin tal-Berberi ħadu l-poter. Il-familja Wattasija kienet il-gvernaturi awtonomi tar-Rif tal-lvant sa mill-aħħar tas-seklu 13, u ħakmu mill-bażi tagħhom f'Tazouta (qrib Nador tal-lum). Huma kellhom rabtiet mill-qrib mas-sultani Marinid u pprovdew ħafna mill-elite burokratika. Filwaqt li d-dinastija Marinija ippruvat tirreġġa 'l-invażjonijiet Portugiżi u Spanjoli u tgħin lir-renju ta' Granada jgħix aktar mir-Reconquista, il-Wattasin akkumulaw setgħa assoluta permezz ta' manuvri politiċi. Meta l-Marinin saru konxji tal-firxa tal-konfoffa, huma qatlu lill-Wattasin, u ħallew ħaj biss Abu Għabdalla Muħammed ix-Xiħ bin Jaħja. Huwa kompla biex waqqaf is-saltna ta’ Fes u stabbilixxa d-dinastija li kellu warajh ibnu, Muħammed il-Burtuqali, fl-1504.

Il-ħakkiema Wattasin naqsu fil-wegħda tagħhom li jipproteġu l-Marokk minn inkursjonijiet barranin u l-Portugiżi żiedu l-preżenza tagħhom fuq il-kosta tal-Marokk. Iben Muħammed ix-Xiħ ipprova jaqbad Asilah u Tanġier fl-1508, 1511 u 1515, iżda mingħajr risq.

Fin-nofsinhar, qamet dinastija ġdida, id-dinastija Sagħdija, li ħatfet Marrakexx fl-1524 u għamlitha l-kapitali tagħhom. Sal-1537 is-Sagħdin kienu fl-axxendent meta għelbu lill-Imperu Portugiż f'Agadir. Is-suċċessi militari tagħhom jikkuntrastaw mal-politika Wattasija ta’ konċiljazzjoni lejn ir-rejiet Kattoliċi fit-tramuntana.

Bħala riżultat, in-nies tal-Marokk kellhom it-tendenza li jqisu lis-Sagħdin bħala eroj, li jagħmilha aktar faċli għalihom li jerġgħu jieħdu s-swar Portugiżi fuq il-kosta, inklużi Tanġer, Ceuta u Maziɣen (Il-Ġdida). Is-Sagħdin attakkaw ukoll lill-Wattasin li kienu mġiegħla jċedu għall-poter il-ġdid. Fl-1554, hekk kif il-bliet Wattasin ċedew, is-sultan il-Wattasi, Abu Ħasun Għali, reġa' ħa Fes fil-qosor. Is-Sagħdin malajr irranġaw il-kwistjoni billi qatluh u hekk kif l-aħħar Wattasin ħarbu mill-Marokk bil-vapur, huma wkoll inqatlu mill-pirati.

Il-Wattasin ma fagħlux ktir biex itejbu l-kundizzjonijiet ġenerali fil-Marokk wara r-Reconquista. Kien meħtieġ li wieħed jistenna lis-Sagħdin biex jerġa’ jiġi stabbilit l-ordni u jitrażżnu l-ambizzjonijiet espansjonisti tar-renji tal-peniżola Iberika.

Dinastija Sagħdija (1549–1659)

Il-firxa tal-imperu Sagħdi fil-bidu tas-seklu 17.

Mill-1549, ir-reġjun kien immexxi minn dinastiċi Għarab suċċessivi magħrufa bħala d-dinastiji Xarifin, li ddikjaraw nisel mill-profeta Muħammed. L-ewwel minn dawn il-politika kienet id-dinastija Sagħdija, li ħakmet il-Marokk mill-1549 sal-1659. Mill-1509 sal-1549, il-ħakkiema Sagħdin kellhom kontroll taż-żoni tan-nofsinhar biss. Filwaqt li kienu għadhom jirrikonoxxu l-Wattasin bħala slaten sal-1528, il-qawwa dejjem tikber tas-Sagħdin wasslet lill-Wattasin biex jattakkawhom u wara battalja indeċiża, biex jagħrfu l-ħakma tagħhom fuq in-nofsinhar tal-Marokk permezz tat-Trattat ta’ Tadla.

Il-belt ta' Aït Benhaddou fotografat filgħaxija.

Fl-1590, is-Sultan Aħmad il-Mansur bagħat spedizzjoni lejn l- Imperu Songhai, li rriżultat rebħa u kollass tal-imperu, Paxalik ta' Timbuktu ġie stabbilit biex jieħu l-kontroll fuq it-territorju ċċentrat fuq Timbuktu.

Fl-1659, Muħammed il-Ħaġġ bin Abu Bakr id-Dilej, ir-rejjes taż-Żawija Dilejja, ġie pproklamat sultan tal-Marokk wara l-waqgħa tad-dinastija Sagħdija.

Ir-Repubblika ta' Salé (1624–1668)

Il-port tal-qedem fil-Bou Regreg, meħud minn Salé iħares lejn Rabat.

Ir-repubblika traċċi l-oriġini tagħha lura għall-bidu tas-seklu 17, bil-wasla ta' madwar 3,000 Moriskin għonja minn Hornachos fil-punent ta' Spanja, li antiċipaw l-editti ta' tkeċċija tal-1609 ordnati minn Filippu III ta' Spanja. Wara l-1609, waslu minn Spanja madwar 10,000 Moriskin imkeċċija 'l isfel u 'l barra. Id-differenzi kulturali u lingwistiċi bejn in-nies indiġeni Saletin u r-refuġjati Moriskin wasslu lill-ġodda biex joqgħodu fl-imdina l-qadima ta' Rabat, fuq ix-xatt oppost tal-Bou Regreg.

Pirati bbażati fuq il-bank tal-punent rnexxew u espandew l-operazzjonijiet tagħhom madwar il-Mediterran u l-Oċean Atlantiku. Fl-1624, l-Olandiż Jan Janszoon (magħruf ukoll bħala Murad Reis) sar il-“Gran Ammirall” u President tar-Repubblika Korsarja ta’ Salé.

Kanun mill-era repubblikana f'Salé.

Wara li Janszoon ħalla Salé fl-1627, il-Moriskin ma baqgħux jirrikonoxxu l-awtorità tas-Sultan Żidan in-Nasir, u rrifjutaw li jħallsu d-deċmi tiegħu fuq id-dħul tagħhom. Huma pproklamaw Repubblika, immexxija minn kunsill jew Diwan, tip ta' kabinett tal-gvern iffurmat minn 12 sa 14-il persuna notevoli li l-membri tagħhom kull sena eleġġu Gvernatur u Kaptan Ġenerali tal-Fortalesa matul ix-xahar ta' Mejju. Fis-snin bikrija tar-repubblika (bejn l-1627 u l-1630), id-Diwan kien ikkontrollat biss minn Hornacheros, li l-ħakma tiegħu fuq il-poter kienet resented mill-popolazzjoni dejjem tikber ta’ Moriskin mhux Hornachero, imsejħa Andalusin. Wara ġlied imdemmi fl-1630, intlaħaq ftehim: l-elezzjoni ta’ Qejjed (Għarbi: قائد, Qa'id, kmandant) mill-Andalusin u Diwan ġdid ta’ 16-il membru li minnhom 8 kienu Andalusin u 8 Hornacheros.

Fl-1641 iż-Żawija Dilejja, li kienet tikkontrolla ħafna mill-Marokk, imponiet eġemonija reliġjuża fuq Salé u r-repubblika prinċipali tagħha. Sal-bidu tas-snin sittin ir-repubblika kienet imdaħħla fi gwerra ċivili maż-zawiya, u eventwalment is-Sultan ir-Raxid tal-Marokk tad-dinastija Għalawija, li għadha tirregola l-Marokk fis-seklu 21, ħataf Rabat u Salé, u temm l-indipendenza tiegħu. Spiċċa taħt il-kontroll tas-Sultan tal-Marokk wara l-1668, meta Mulaj ir-Raxid fl-aħħar rebaħ lid-Dilejjin.

Dinastija Għalawija (mill-1666)

L-Ammirall Abdelkader Pérez intbagħat minn Ismagħel bin Xarif bħala ambaxxatur għall-Ingilterra fl-1723.

Id-dinastija Għalawija (ukoll bl-ortografija ta' Alaouite, Alawi, 'Alawi) hija l-familja rjali Marokkina attwali. L-isem Għalawi ġej mill-Għali ta' Għalī bin Abī Ṭālib, li d-dixxendent tiegħu Xarif bin Għali sar Prinċep ta' Tafilalt fl-1631. Ibnu Mulaj ir-Raxid (1664–1672) seta' jgħaqqad u jikpaċi l-pajjiż. Il-familja Għalawija titlob nisel minn Muħammed permezz ta' bintu Fatima ż-Żahra u żewġha Għali bin Abi Talib.

Is-saltna ġiet ikkonsolidata minn Ismagħel bin Xarif (1672–1727), li beda joħloq stat magħqud quddiem l-oppożizzjoni mit-tribujiet lokali. Peress li l-Għalawin, b'kuntrast ma' dinastiji preċedenti, ma kellhomx l-appoġġ ta' tribù Berberu jew Bedwi wieħed, Ismagħel ikkontrolla l-Marokk permezz ta' armata ta' skjavi. Ma’ dawn is-suldati reġa’ okkupa Tanġier fl-1684 wara li l-Ingliżi abbandunawha u keċċew lill-Ispanjoli minn Larache fl-1689. Is-saltna li stabbilixxa ma baqgħetx ħaj mill-mewt tiegħu — fil-ġlied tal-poter ta’ wara t-tribujiet reġgħu saru forza politika u militari, u kien biss ma’ Muħammed III (1757–1790) li r-renju reġa’ ġie unifikat. Fl-20 ta' Diċembru 1777, il-Marokk sar wieħed mill-ewwel stati li jirrikonoxxi s-sovranità ta' Istati Uniti indipendenti ġodda.

Matul ir-renji ta' Muħammed IV (1859–1873) u Ħassan I (1873–1894), l-Għalawin ippruvaw irawmu rabtiet kummerċjali, speċjalment mal-pajjiżi Ewropej u l-Istati Uniti. L-armata u l-amministrazzjoni ġew ukoll modernizzati biex jikkonsolidaw il-kontroll fuq it-tribujiet Berberi u Bedwin. Fl-1859, il-Marokk mar gwerra ma' Spanja. L-indipendenza tal-Marokk kienet garantita fil-Konferenza ta' Madrid fl-1880, bi Franza wkoll tikseb influwenza sinifikanti fuq il-Marokk. Il-Ġermanja ppruvat tiġġieled l-influwenza Franċiża li qed tikber, li wasslet għall-Ewwel Kriżi Marokkina tal-1905–1906, u t -Tieni Kriżi Marokkina tal-1911. Il-Marokk sar protettorat Franċiż permezz tat-Trattat ta’ Fes fl-1912.

Influwenza Ewropea (c. 1830 – 1956)

Il-Magreb fit-tieni nofs tas-seklu 19.

Rakkmu tal-maskra tat-titjir Marokkini.

L-isforzi Portugiżi ta’ suċċess biex jikkontrollaw il-kosta Atlantika fis-seklu 15 ma affettwawx l-intern tal-Marokk. Wara l-Gwerer Napoleoniċi, l-Afrika ta' Fuq saret dejjem aktar ingovernattiva minn Istanbul mill-Imperu Ottoman. Bħala riżultat, sar il-lokalità tal-pirati taħt bejiet lokali. Il-Magreb kellu wkoll ġid magħruf ferm akbar mill-bqija tal-Afrika, u l-post tiegħu ħdejn id-daħla tal-Mediterran tatha importanza strateġika. Franza wriet interess qawwi fil-Marokk sa mill-1830. Id-dinastija Għalawija rnexxielha żżomm l-indipendenza tal-Marokk fis-sekli 18 u 19, quddiem l-invażjoni Ottomana u Ewropea.

Fl-1844, wara li l-Franċiżi rebħu l-Alġerija, seħħet il-Gwerra Franko-Marokkina, bil-bumbardament ta’ Tanġier, il-Battalja ta’ Isly, u l-bumbardament ta’ Mogador.

Fl-1856, Maħżen (l-istituzzjoni governattiva fil-Marokk) tas-Sultan Għabd ir-Raħman iffirma t-trattat Anglo-Marokkin, li ġie nnegozjat mad-diplomatiku Ingliż John Hay Drummond Hay. It-trattat ta diversi drittijiet lis-suġġetti Brittaniċi fil-Marokk, u naqqas it-tariffi doganali Marokkini għal 10%. It-trattat tawwal l-indipendenza tal-Marokk filwaqt li fetaħ il-pajjiż għall-kummerċ barrani, flimkien ma' tnaqqis il-kontroll tal-Maħżen fuq l-ekonomija Marokkina.

Il-Gwerra Hispano-Marokkina seħħet mill-1859 sal-1860, u t- Trattat sussegwenti ta' Wad Ras wassal lill-gvern Marokkin biex jieħu self kbir Brittaniku akbar mir-riżervi nazzjonali tiegħu biex iħallas id-dejn tal-gwerra tiegħu lil Spanja.

F'nofs is-seklu 19, il-Lhud Marokkini bdew jemigraw mill-intern għal bliet kostali bħal Essaouira, Mazagan (Il-Ġdida), Asfi, u aktar tard Casablanca għal opportunità ekonomika, jipparteċipaw fil-kummerċ mal-Ewropej u l-iżvilupp ta' dawk l-ibliet. L-Alleanza Israélite Universelle fetħet l-ewwel skola tagħha f'Tetuan fl-1862.

Fl-aħħar parti tas-seklu 19 l-instabbiltà tal-Marokk wasslet biex pajjiżi Ewropej jintervjenu biex jipproteġu l-investimenti u jitolbu konċessjonijiet ekonomiċi. Is-Sultan Ħassan I talab għall-Konferenza ta’ Madrid tal-1880 bi tweġiba għall-abbuż minn Franza u Spanja tas-sistema protetta, iżda r-riżultat kien preżenza Ewropea akbar fil-Marokk — fil-forma ta’ konsulenti, tobba, negozjanti, avventurieri, u anke missjunarji.

Aktar minn nofs in-nefqa tal-Maħżen marru barra biex iħallsu indennitajiet tal-gwerra u jixtru armi, tagħmir militari, u oġġetti manifatturati. Mill-1902 sal-1909, id-defiċit kummerċjali tal-Marokk żdied b'14-il miljun frank kull sena, u r-rjal Marokkin iddeprezzat 25% mill-1896 sal-1906. F'Ġunju 1904, wara tentattiv fallut biex timponi taxxa fissa, Franza salvaw lill-Maħżen li kien diġà midjun bi 62.5 miljun frank, garantiti minn porzjon tad-dħul doganali.

Fl-1890, l-amministrazzjoni Franċiża u l-militar f'Alġiers talbu għall-annessjoni tat-Touat, il-Gourara u t-Tidikelt, kumpless li kien jagħmel parti mill-Imperu Marokkin għal ħafna sekli qabel il-wasla tal-Franċiżi fl-Alġerija. L-ewwel snin tas-seklu 20 raw sforzi diplomatiċi kbar mill-potenzi Ewropej, speċjalment Franza, biex ikattru l-interessi tagħha fir-reġjun.

Is-Sultan Abdelaziz bir-rota tiegħu fl-1901. Is-sultan żagħżugħ kien innutat għad-drawwiet ta' nfiq kapriċjuż tiegħu, li aggravaw defiċit kummerċjali kbir.

Il-Marokk nominalment kien immexxi mis-sultan tiegħu, iż-żagħżugħ Għabd il-Għażiż, permezz tar-reġent tiegħu, Ba Aħmed. Sa l-1900, il-Marokk kien ix-xena ta’ diversi gwerer lokali mibdija minn pretendenti tas-saltna, bil-falliment tat-teżor, u minn diversi rewwixti tribali. Il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Franċiż Théophile Delcassé ra l-opportunità li jistabbilizza s-sitwazzjoni u jespandi l-imperu Franċiż barra l-pajjiż.

Il-Ġeneral Hubert Lyautey ried politika militari aktar aggressiva bl-użu tal-armata Franċiża tiegħu bbażata fl-Alġerija. Franza ddeċidiet li tuża kemm id-diplomazija kif ukoll il-forza militari. L-awtoritajiet kolonjali Franċiżi se jistabbilixxu kontroll fuq is-sultan, jiddeċiedu f'ismu u jestendu l-influwenza Franċiża. L-Ingliżi aċċedew għal kwalunkwe disinn Franċiż fil-Marokk fl- Entente Cordiale tal-1904. Il-Ġermaniżi, madankollu, li ma kellhom l-ebda preżenza stabbilita fir-reġjun, ipprotestaw bil-qawwa kontra l-pjan Franċiż. L- intervent drammatiku tal-Kaiser fil-Marokk f'Marzu 1905 b'appoġġ għall-indipendenza tal-Marokk sar punt ta' bidla fit-triq għall-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-Konferenza internazzjonali ta' Algeciras tal-1906 ifformalizzat il-"pożizzjoni speċjali" ta' Franza u fdat il-pulizija tal-Marokk b'mod konġunt lil Franza u Spanja. Il-Ġermanja kienet qabdet b'mod diplomatiku, u Franza ħadet il-kontroll sħiħ tal-Marokk.

Il-Marokk esperjenza ġuħ mill-1903 sal-1907, kif ukoll insurrezzjonijiet immexxija minn El Rogui (Bu Ħmara) u Mulaj Aħmed ir-Rajsuni.

Lissan-ul-Maghreb, gazzetta Marokkina bikrija.

Protettorat Franċiż u Spanjol (1912–1956)

It-Trattat ta’ Fes stabbilixxa protettorat Franċiż fil-Marokk fit-30 ta’ Marzu 1912.

Ħafidija

Fl-1907, il-Franċiżi ħadu l-qtil ta’ Émile Mauchamp f’Marrakexx bħala skuża biex jinvadu Oujda fil-Lvant, hekk kif ħadu rewwixta kontra l-approprjazzjoni tagħhom tad-dħul doganali f'Casablanca bħala opportunità biex jibbumbardjaw u jinvadu dik il-belt fil-punent. Xhur wara, kien hemm gwerra ċivili fratriċida qasira msemmija bħala l-Ħafidija, li fiha Għabd il-Ħafid, għall-ewwel appoġġjat minn aristokratiċi tan-Nofsinhar ibbażati f'Marrakexx bħall-Glawa u aktar tard appoġġjat kondizzjonalment mill-għulama ta' Fes, ħataf it-tron minn ħuh Għabd il-Għażiż, li kien appoġġjat mill-Franċiż.

Il-Kriżi ta' Agadir żiedet it-tensjonijiet fost il-pajjiżi Ewropej qawwija, u rriżultat fit-Trattat ta' Fes (iffirmat fit-30 ta' Marzu 1912), li għamel lill-Marokk protettorat ta' Franza. Fit-tieni trattat iffirmat mill-kapijiet ta’ stat Franċiżi u Spanjoli, Spanja ngħatat Żona ta’ influwenza fit-tramuntana u fin-nofsinhar tal-Marokk fis-27 ta’ Novembru 1912. Il-parti tat-Tramuntana saret il-protettorat Spanjol fil-Marokk, filwaqt li l- parti tan-nofsinhar kienet maħkuma minn El Aaiún (L-Għejun) bħala żona ta' lqugħ bejn il-Kolonja Spanjola ta' Saguia El Hamra u l-Marokk. It-trattat ta' Fes wassal għall-irvellijiet ta' Fes fl-1912. Permezz tal-Protokoll ta' Tanġier iffirmat f'Diċembru 1923, Tanġier irċieva status speċjali u sar żona internazzjonali, għalkemm, matul it-Tieni Gwerra Dinjija, kienet okkupata mill-1940 sal-1945 minn Spanja Frankista.

• 
• 
• 
• 
• 

It-trattati nominalment assiguraw lill-Marokk mill-istatus legali tiegħu bħala stat sovran, bis-sultan bħala l-figura tiegħu. Fil-prattika, is-sultan ma kellu ebda poter reali u l-pajjiż kien immexxi mill-amministrazzjoni kolonjali. L-impjegati taċ-ċivil Franċiżi alleaw ruħhom mas-settlers Franċiżi u mal-partitarji tagħhom fi Franza biex jipprevjenu kwalunkwe moviment fid-direzzjoni tal-awtonomija Marokkina. Hekk kif il-"paċifikazzjoni" ipproċediet, bil- Gwerra Żajan u l-Gwerra Rif, il-gvern Franċiż iffoka fuq l-isfruttament tal-ġid minerali tal-Marokk, u partikolarment il-fosfati tiegħu; il-ħolqien ta' sistema moderna ta' trasport bil-ferroviji u l-karozzi tal-linja; u l-iżvilupp ta' settur agrikolu modern immirat lejn is-suq Franċiż. Għexieren ta' eluf ta' colons, jew koloniżi, daħlu fil-Marokk u akkwistaw meded kbar ta' art agrikola għanja.

Il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew, li l-biċċa l-kbira tagħhom issetiljaw f'Casablanca, fejn iffurmaw kważi nofs il-popolazzjoni. Mill-indipendenza tar-renju fl-1956, u b'mod partikolari wara l-politika ta' Marokkanizzazzjoni ta' Ħassan II fl-1973, l-element Ewropew fil-biċċa l-kbira telaq.

Il-kolp ta' stat Spanjol ta' Lulju 1936, li ċeda għall-Gwerra Ċivili Spanjola, beda bl-Ejército de África fil-Marokk okkupat Spanjol.

Oppożizzjoni għall-kontroll Ewropew

Mappa li turi l-paċifikazzjoni Franċiża tal-Marokk sal-1934.

Immexxija minn Għabd il-Krim (Abd el-Krim), ir-Repubblika tar-Rif kienet teżisti mill-1921 sal-1926, ibbażata fil-parti ċentrali tar-Rif (fil-Protettorat Spanjol), filwaqt li testendi wkoll, għal xi xhur, għal xi partijiet tal-artijiet tribali ta' il-Għomara, ir-Rif tal-Lvant, Ġbala (Jbala), il-wied l-Ouergha u t-tramuntana ta' Taza. Wara li pproklamat l-indipendenza fit-18 ta' Settembru 1921, il-politika żviluppat istituzzjonijiet statali u governattivi bħall-ġbir tat-taxxa, l-infurzar tal-liġi u l-organizzazzjoni ta' armata. Madankollu, mill-1925 it-truppi Spanjoli u Franċiżi rnexxielhom inaqqsu r-reżistenza u Abd el-Krim ċeda f'Mejju 1926.

F'Diċembru 1934, grupp żgħir ta' nazzjonalisti, membri tal-Comité d'Action Marocaine li għadu kif ġie ffurmat, jew Kumitat ta' Azzjoni Marokkin (CAM), ippropona Pjan ta' Riformi li sejjaħ għal irġigħ għall-ħakma indiretta kif previst mit-Trattat ta' Fes, l-ammissjoni tal-Marokkini f'karigi tal-gvern, u t-twaqqif ta' kunsilli rappreżentattivi. Il-CAM użat petizzjonijiet, editorjali tal-gazzetti, u appelli personali lill-uffiċjali Franċiżi biex ikompli l-kawża tagħha, iżda dawn ma kinux adegwati, u t-tensjonijiet maħluqa fil-CAM minħabba n-nuqqas tal-pjan wassluha biex tinqasam. Il-CAM ġie rikostitwit bħala partit politiku nazzjonalista biex jikseb appoġġ tal-massa għal talbiet aktar radikali, iżda l-Franċiżi soppressi l-partit fl-1937.

Il-Manifest tal-Indipendenza ppreżentat mill-Partit Istiqlal fil-11 ta’ Jannar 1944 stabbilixxa lis-Sultan Mohammed V bħala simbolu tal-ġlieda nazzjonalista.

Il-partiti politiċi nazzjonalisti, li sussegwentement qamu taħt il-protettorat Franċiż, ibbażaw l-argumenti tagħhom għall-indipendenza tal-Marokk fuq dikjarazzjonijiet bħall-Karta tal-Atlantiku (Atlantic Charter), stqarrija konġunta bejn l-Istati Uniti u l-Ingliżi li tistabbilixxi, fost affarijiet oħra, id-dritt tal-popli kollha li jagħżlu l-forma. tal-gvern li taħtu jgħixu. Ir-reġim Franċiż iffaċċja wkoll l-oppożizzjoni tat-tribujiet — meta l-Berber kienu mitluba jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati Franċiżi fl-1930, żied l-appoġġ għall-moviment tal-indipendenza.

Ħafna Goumiers Marokkini, jew suldati indiġeni fl-armata Franċiża, għenu lill-Alleati kemm fl-Ewwel Gwerra Dinjija kif ukoll fit-Tieni Gwerra Dinjija. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-moviment nazzjonalista maqsum ħażin sar aktar koeżiv. F'Jannar 1944, il- Partit l-Istiqlal (Indipendenza), li sussegwentement ipprovda l-biċċa l-kbira tat-tmexxija għall-moviment nazzjonalista, ħareġ manifest li jitlob indipendenza sħiħa, riunifikazzjoni nazzjonali, u kostituzzjoni demokratika. Is-Sultan Mohammed V (1927–1961) kien approva l-manifest qabel is-sottomissjoni tiegħu lill-ġenerali residenti Franċiż, li wieġeb li l-ebda bidla bażika fl-istatus tal-protettorat ma kienet qed tiġi kkunsidrata. Is-simpatija ġenerali tas-sultan għan-nazzjonalisti dehret evidenti sa tmiem il-gwerra, għalkemm xorta ttama li jara l-indipendenza sħiħa miksuba gradwalment. Fl-10 ta’ April 1947, minkejja massakru instigat mill-forzi Franċiżi f’Casablanca, is-Sultan Muħammed V tkellem diskors importanti f’Tanġier fejn appella għall-indipendenza u l-għaqda territorjali tal-Marokk, wara li siefer mill-Marokk Franċiż u mill-Marokk Spanjol biex jasal Żona Internazzjonali Tanġier. Ir-résidence, appoġġjata mill-interessi ekonomiċi Franċiżi u sostnuta b'mod vigoruż mill-biċċa l-kbira tal- colons, irrifjutat b'mod qawwi li tikkunsidra anki riformi li ma humiex l-indipendenza.

Irvellijiet tal-Marokk invada Casablanca minħabba skuntentizza bil-ħakma Franċiża. Universal Newsreel, 21 ta’ Lulju 1955.

F'Diċembru 1952, faqqgħet rewwixta f'Casablanca minħabba l-qtil tal-mexxej tax-xogħol Tuneżin Farhat Hached; dan l-avveniment immarka qabża fir-relazzjonijiet bejn il-partiti politiċi Marokkini u l-awtoritajiet Franċiżi. Wara l-irvellijiet, ir-residenza pprojbixxa l-Partit Komunista Marokkin il-ġdid u l- Partit l-Istiqlal.

L-eżilju ta’ Franza tas-Sultan Muħammed V li rispettat kbir lejn il-Madagaskar f'Għid l-Adħa tal-1953, u s-sostituzzjoni tiegħu mill-popolari Muħammed bin Għarafa (ortografija Franċiża: Mohammed ben Aarafa), qanqal oppożizzjoni attiva għall-protettorat Franċiż kemm min-nazzjonalisti kif ukoll minn dawk li raw lis-sultan bħala wieħed mexxej reliġjuż. Bi tpattija, Muħammad Zarqtuni ibbumbardja l-Marché Central ta’ Casablanca fil-ville nouvelle Ewropea fil-Milied ta’ dik is-sena. Xahar wara s-sostitut tiegħu, Allal ben Abdallah, nazzjonalista Marokkin ipprova joqtol lis-sultan fi triqtu lejn it-talb tal-Ġimgħa fil-Moskea l-Kbira ta’ Fes il-Ġdid. Sentejn wara, iffaċċjat b’talba Marokkina magħquda għar-ritorn tas-sultan u vjolenza li qed tiżdied fil-Marokk, kif ukoll sitwazzjoni li qed tmur għall-agħar fl-Alġerija, il-gvern Franċiż ġab lura lil Muħammed V lejn il-Marokk, u s-sena ta’ wara bdew in-negozjati li wasslu għall-Marokk. indipendenza. Għalhekk, bir-ritorn trijonfanti tas-Sultan Muħammed bin Jusef (ortografija Franċiża: Mohammed ben Youssef), ġie mmarkat il-bidu tat-tmiem tal-era kolonjali.

Il-Marokk Indipendenti (mill-1956)

Fl-aħħar tal-1955, f'nofs dik li saret magħrufa bħala r -Rivoluzzjoni tar-Re u l-Poplu, Sultan Mohammed V innegozja b'suċċess ir-restawr gradwali tal-indipendenza tal-Marokk fi ħdan qafas ta' interdipendenza Franċiża-Marokkina. Is-sultan qabel li jistabbilixxi riformi li jittrasformaw lill-Marokk f’monarkija kostituzzjonali b’forma demokratika ta’ gvern. Kif kien esprima l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Franċiż Antoine Pinay, kien hemm ir-rieda li l-Marokk jingħata l-indipendenza tiegħu biex “jbiddel il-Marokk lejn stat modern, demokratiku u sovran”. Fi Frar 1956, il-Marokk akkwista gvern domestiku limitat. Aktar negozjati għal indipendenza sħiħa laħqu l-qofol tagħhom fil-Ftehim Franċiż-Marokkin iffirmat f'Pariġi fit-22 ta' Marzu 1956.

Fis-7 ta' April 1956, Franza ċediet uffiċjalment il-protettorat tagħha fil-Marokk. Il-belt internazzjonalizzata ta’ Tanġier ġiet reintegrata bl-iffirmar tal- Protokoll ta’ Tanġier fid-29 ta’ Ottubru 1956. L-abolizzjoni tal-protettorat Spanjol u r-rikonoxximent tal-indipendenza tal-Marokk minn Spanja ġew innegozjati separatament u saru finali fid-Dikjarazzjoni Konġunta ta' April 1956. Permezz ta’ dan il-ftehim ma’ Spanja fl-1956 u ieħor fl-1958, il-kontroll tal-Marokk fuq ċerti żoni mmexxija mill-Ispanjol ġie rrestawrat. Tentattivi biex jintalbu possedimenti Spanjoli oħra permezz ta' azzjoni militari kienu inqas suċċess.

Fix-xhur ta’ wara l-indipendenza, Mohammed V ipproċeda biex jibni struttura governattiva moderna taħt monarkija kostituzzjonali li fiha s-sultan jeżerċita rwol politiku attiv. Huwa aġixxa b'kawtela, bil-ħsieb li jipprevjeni lill-Partit l-Istiqlal milli jikkonsolida l-kontroll tiegħu u jistabbilixxi stat ta' parti waħda. Huwa assuma l-monarkija fil-11 ta’ Awwissu 1957 bħala "Malek" (Re), u minn dik id-data, il-pajjiż sar magħruf uffiċjalment bħala "Ir-Renju tal-Marokk".

Ir-renju ta' Ħassan II (1961–1999)

Ir-Re Ħassan II, fi triqtu għat-talb tal-Ġimgħa f'Marrakexx, 1967.

It-tifel ta' Mohammed V, Ħassan II sar Re tal-Marokk fit-3 ta' Marzu 1961. Il-ħakma tiegħu rat inkwiet politiku sinifikanti, u r-rispons bla ħniena tal-gvern qala 'l-perjodu l-isem "is-snin ta' ċomb". Ħassan ħa kontroll personali tal-gvern bħala Prim Ministru u sejjaħ kabinett ġdid. Megħjun minn kunsill konsultattiv, huwa fassal kostituzzjoni ġdida, li ġiet approvata b'mod kbir ħafna f'referendum ta' Diċembru 1962. Skont id-dispożizzjonijiet tiegħu, ir-re baqa’ l-figura ċentrali fil-fergħa eżekuttiva tal-gvern, iżda s-setgħa leġiżlattiva kienet mogħtija f’parlament bikamerali, u ġudikatura indipendenti kienet garantita.

F'Mejju 1963, saru l-elezzjonijiet leġiżlattivi għall-ewwel darba, u l-koalizzjoni royalista kisbet pluralità żgħira ta' siġġijiet. Madankollu, wara perjodu ta' taqlib politiku f'Ġunju 1965, Ħassan II assuma setgħat leġiżlattivi u eżekuttivi sħaħ taħt "stat ta' eċċezzjoni", li baqa' fis-seħħ sal-1970. Sussegwentement, ġiet approvata riforma tal-kostituzzjoni, li rrestawra gvern parlamentari limitat, u saru elezzjonijiet ġodda. Madankollu, baqa’ d-dissens, li jdur ma’ lmenti ta’ korruzzjoni mifruxa u abbuż fil-gvern. F'Lulju 1971 u għal darb'oħra f'Awwissu 1972, ir-reġim ġie sfidat minn żewġ tentattivi ta' kolp ta' stat militari.

Wara l-indipendenza tal-Alġerija fl-1962 minn Franza, ġlied tal-fruntieri fiż-żona ta' Tindouf fil-lbiċ tal-Alġerija eskala fl-1963 f'dik li hija magħrufa bħala l-Gwerra Rmiel. Il-kunflitt intemm wara medjazzjoni mill-Organizzazzjoni tal-Unità Afrikana, mingħajr tibdil territorjali.

Fit-3 ta’ Marzu 1973, Ħassan II ħabbar il-politika ta’ Marokkanizzazzjoni, li fiha l-assi miżmuma mill-istat, l-artijiet agrikoli, u n-negozji li kienu aktar minn 50 fil-mija ta’ proprjetà barranija — u speċjalment ta’ proprjetà Franċiża — ġew trasferiti lil lealisti politiċi u ta’ grad għoli uffiċjali militari. Il-Marokkanizzazzjoni tal-ekonomija affettwat eluf ta’ negozji u l-proporzjon ta’ negozji industrijali fil-Marokk li kienu proprjetà tal-Marokk immedjatament żdied minn 18% għal 55%. 2/3 tal-ġid tal-ekonomija Marokkanizzata kien ikkonċentrat f'36 familja Marokkina.

Il-patrijottiżmu kkaġunat mill-parteċipazzjoni tal-Marokk fil-kunflitt tal-Lvant Nofsani u l-avvenimenti tas-Saħara tal-Punent ikkontribwixxa għall-popolarità ta' Ħassan. Ir-re kien bagħat truppi Marokkini lejn il-front tas-Sinaj wara li faqqgħet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana f'Ottubru 1973. Għalkemm waslu tard wisq biex jidħlu f'ostilitajiet, l-azzjoni rebħet rieda tajba tal-Marokk fost stati Għarab oħra. Ftit wara, l-attenzjoni tal-gvern daret lejn l-akkwist tas-Saħara tal-Punent minn Spanja, kwistjoni li fuqha qablu l-partijiet domestiċi ewlenin kollha.

Wara snin ta’ skuntentizza u inugwaljanza matul is-snin tmenin, fl-14 ta’ Diċembru 1990, ġie msejjaħ strajk ġenerali minn żewġ trade unions ewlenin fil-pajjiż biex jitolbu żieda fil-paga minima u miżuri oħra. F'Fes, dan faqqgħet fi protesti u rewwixti mmexxija minn studenti universitarji u żgħażagħ. Il-mewt ta’ wieħed mill-istudenti kompliet infjammat il-protesti, li rriżultat f’bini maħruq u serqu, partikolarment simboli tal-ġid. Filwaqt li n-numru ta’ mwiet uffiċjali kien ta’ 5 persuni, in-New York Times irrapporta numru ta’ 33 persuna u kkwota sors anonimu li qal li n-numru reali ta’ mwiet x’aktarx kien ogħla. Il-gvern ċaħad rapporti li l-imwiet kienu minħabba l-intervent tal-forzi tas-sigurtà u vetturi armati. Ħafna minn dawk arrestati aktar tard ġew rilaxxati u l-gvern wiegħed li jinvestiga u jgħolli l-pagi, għalkemm xi wħud minn dawn il-miżuri ġew miċħuda minn partiti tal-oppożizzjoni xettiċi.

Konflitt tas-Saħara tal-Punent (1974–1991)

Status quo fis-Saħara tal-Punent mill-1991 għal waqfien mill-ġlied: il-biċċa l-kbira taħt il-kontroll tal-Marokk (Provinċji tan-Nofsinhar), b'żoni ta' ġewwa kkontrollati mill-Polisario li jiffurmaw ir- Repubblika Għarbija Saħrawija Demokratika.

L-enklavi Spanjola ta' Ifni fin-Nofsinhar saret parti mill-istat il-ġdid tal-Marokk fl-1969, iżda possedimenti Spanjoli oħra fit-tramuntana, inklużi Ceuta, Melilla u Plaza de soberanía, baqgħu taħt il-kontroll Spanjol, bil-Marokk iqishom bħala territorju okkupat.

F'Awwissu 1974, Spanja rrikonoxxiet formalment ir-riżoluzzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti (NU) tal-1966 li sejjaħ għal referendum dwar l-istatus futur tas-Saħara tal-Punent u talbet li jitmexxa plebisċit taħt is-superviżjoni tan-NU. Missjoni ta’ żjara tan-NU rrapportat f’Ottubru 1975 li maġġoranza kbira tal-poplu tas-Saħara xtaq l-indipendenza. Il-Marokk ipprotesta għar-referendum propost u ħa l-każ tiegħu quddiem il- Qorti Internazzjonali tal-Ġustizzja fl-Aja, li ddeċidiet li minkejja "rabtiet ta’ lealtà" storiċi bejn il-Marokk u t-tribujiet tas-Saħara tal-Punent, ma kien hemm l-ebda ġustifikazzjoni legali biex titbiegħed mill-pożizzjoni tan-NU dwar awtodeterminazzjoni. Intant Spanja kienet iddikjarat li anke fin-nuqqas ta’ referendum, kellha l-intenzjoni li ċċedi l-kontroll politiku tas-Saħara tal-Punent, u Spanja, il-Marokk, u l-Mawritanja sejħu konferenza tripartitika biex isolvu l-futur tat-territorju. Spanja ħabbret ukoll li kienet qed tiftaħ taħditiet dwar l-indipendenza mal-moviment għall-indipendenza tas-Saħara appoġġjat mill-Alġerija magħruf bħala l-Front Polisario.

Fil-bidu tal-1976, Spanja ċediet l-amministrazzjoni tas-Saħara tal-Punent lill-Marokk u lill-Mawritanja. Il-Marokk assuma kontroll fuq iż-żewġ terzi tat-Tramuntana tat-territorju u kkonċediet il-parti li kien fadal fin-nofsinhar lill-Mawritanja. Assemblea ta' mexxejja tribali tas-Saħara rrikonoxxiet kif suppost is-sovranità tal-Marokk. Madankollu, imsaħħaħ mid-defezzjoni dejjem tikber tal-kapijiet tribali għall-kawża tiegħu, il-Polisario fassal kostituzzjoni u ħabbar il-formazzjoni tar-Repubblika Għarbija Saħrawija Demokratika (RGħSD), u huwa stess ifforma gvern fl-eżilju.

Il-gvern Marokkin eventwalment bagħat parti kbira mill-forzi tal-ġlieda tiegħu fis-Saħara tal-Punent biex jikkonfronta l-forzi tal-Polisario, li kienu relattivament żgħar iżda mgħammra tajjeb, mobbli ħafna, u riżorsi. Il-Polisario uża bażijiet Alġerini għal attakki rapidi kontra miri fil-fond ġewwa l-Marokk u l-Mawritanja, kif ukoll għal operazzjonijiet fis-Saħara tal-Punent. F'Awwissu 1979, wara li sofriet telf militari, il-Mawritanja rrinunzjat għat-talba tagħha għas-Saħara tal-Punent u ffirmat trattat ta' paċi mal-Polisario. Fl-1984, il-Marokk irtira mill-Organizzazzjoni tal-Unità Afrikana minħabba l-ammissjoni tar-RGħSD bħala membru. Il-Marokk imbagħad annessa t-territorju kollu u, fl-1985 bena satar tar-ramel ta’ 2,500 kilometru madwar tliet kwarti tas-Saħara tal-Punent.

Fl-1988, il-Marokk u l-Front Polisario qablu dwar pjan ta’ paċi tan-Nazzjonijiet Uniti (NU), u pjan ta’ waqfien mill-ġlied u soluzzjoni daħal fis-seħħ fl-1991. Anke jekk il-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU ħoloq forza għaż-żamma tal-paċi biex timplimenta referendum dwar l-awtodeterminazzjoni għas-Saħara tal-Punent, dan għadu jrid isir, in-negozjati perjodiċi fallew, u l-istatus tat-territorju għadu mhux solvut.

Il-gwerra kontra l-gwerrilli tal-Polisario poġġiet tensjoni kbira fuq l-ekonomija, u l-Marokk sab ruħu dejjem aktar iżolat diplomatikament. Riformi politiċi gradwali fis-snin 90 laħqu l-qofol tagħhom fir-riforma kostituzzjonali tal-1996, li ħolqot leġiżlatura bikamerali ġdida b'poteri estiżi, għalkemm għadhom limitati. L-elezzjonijiet għall-Kamra tad-Deputati saru fl-1997, irrappurtati mħawda minn irregolaritajiet.

Ir-renju ta’ Mohammed VI (mill-1999)

Mal-mewt ta' Ħassan II fl-1999, l-aktar liberali Prinċep Kuruna Sidi Mohammed ħa t-tron, jassumi t-titlu Mohammed VI. Huwa ppromulga riformi suċċessivi biex jimmodernizza l-Marokk, u r-rekord tad-drittijiet tal-bniedem tal-pajjiż tjieb sew. Wieħed mill-ewwel atti tar-re il-ġdid kien li jeħles madwar 8,000 priġunier politiku u jnaqqas is-sentenzi ta’ 30,000 ieħor. Huwa stabbilixxa wkoll kummissjoni biex tikkumpensa lill-familji ta’ attivisti politiċi neqsin u oħrajn suġġetti għal detenzjoni arbitrarja. Fl-1999, saret l-Ewwel Intifada Saħrawija. Internazzjonalment, il-Marokk żamm rabtiet sodi mal-Punent. Kien wieħed mill-ewwel stati Għarab u Iżlamiċi li ddenunzja l- attakki terroristiċi tal-11 ta’ Settembru fuq l-Istati Uniti.

F'Settembru 2002, saru elezzjonijiet leġiżlattivi ġodda, u l-Unjoni Soċjalista tal-Forzi Popolari (USFP) rebħet pluralità. Osservaturi internazzjonali qiesu l-elezzjonijiet bħala ħielsa u ġusti, u nnutaw in-nuqqas tal-irregolaritajiet li kienu ħakmu l-elezzjonijiet tal-1997. F'Mejju 2003, f'ġieħ it-twelid ta' iben, ir-re ordna l-ħelsien ta' 9,000 priġunier u t-tnaqqis ta' 38,000 sentenza. Fl-2003 ukoll, l-istruzzjoni tal-lingwa Tamażigħt ġiet introdotta fl-iskejjel primarji, qabel ma ġiet introdotta fil-livelli edukattivi kollha. F'Marzu 2000, gruppi tan-nisa organizzaw dimostrazzjonijiet fir- Rabat li pproponew riformi għall-istatus legali tan-nisa fil-pajjiż. 200,000 sa 300,000 mara attendew, li talbu projbizzjoni fuq il-poligamija, u l-introduzzjoni tal-liġi tad-divorzju ċivili. Għalkemm kontrodimostrazzjoni ġibdet 200,000 sa 400,000 parteċipant, il-moviment kien influwenti fuq ir-Re Mohammed, u huwa ppromulga Mudawwana ġdida, jew liġi tal-familja, fil-bidu tal-2004, li laħaq xi wħud mit-talbiet tal-attivisti tad-drittijiet tan-nisa.

Al Boraq, l-ewwel servizz ferrovjarju b'veloċità għolja fil-kontinent Afrikan.

F'Lulju 2002, faqqgħet kriżi ma' Spanja fuq gżira żgħira u diżabitata li tinsab ftit inqas minn 200 metru mill-kosta Marokkina, bl-isem ta' Toura jew Leila mill-Marokkini u Perejil minn Spanja. Wara medjazzjoni mill-Istati Uniti, kemm il-Marokk kif ukoll Spanja qablu li jirritornaw għall-istatus quo, li taħtu l-gżira tibqa’ mitluqa.

F'Mejju 2003, attakki suwiċida Iżlamiżi fl-istess ħin laqtu sensiela ta' siti f'Casablanca, qatlu 45 u ndarbu aktar minn 100 oħra. Il-gvern Marokkin wieġeb b’ripressjoni kontra estremisti Iżlamiżi, u fl-aħħar mill-aħħar arresta diversi eluf, ipproċessa 1,200, u kkundanna madwar 900. Segwew arresti addizzjonali f'Ġunju 2004. F'dak l-istess xahar, l-Istati Uniti ħatru lill-Marokk bħala alleat ewlieni mhux tal-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku tat-Tramuntana, u stqarret li kienet bħala rikonoxximent tal-isforzi tagħha biex tfixkel it-terroriżmu internazzjonali. F'Mejju 2005, saret it-Tieni Intifada Saħrawija. Fl-1 ta' Jannar 2006, daħal fis-seħħ ftehim bilaterali komprensiv ta' kummerċ ħieles bejn l-Istati Uniti u l-Marokk. Il-ftehim kien ġie ffirmat fl-2004 flimkien ma' ftehim simili mal-Unjoni Ewropea, is-sieħba kummerċjali ewlenija tal-Marokk.

Fi Frar 2011, eluf ta’ nies inġabru f'Rabat u fi bliet oħra talbu għal riforma politika u kostituzzjoni ġdida li trażżan il-poteri tar-re. Xahrejn wara, seħħ bumbardament f’Marrakexx, li qatel 17-il persuna – l-aktar barranin. Kien l-aktar attakk fatali fil-Marokk fi tmien snin. Il-fergħa Magħribija tal-Qaeda ċaħdet l-involviment. F'Lulju 2011, ir-Re Mohammed VI introduċa referendum kostituzzjonali propost sabiex jikkalma l-protesti tar-"Rebbiegħa Għarbija". Fl-artikolu 5 tal-kostituzzjoni tal-2011, Tamażigħt ġie rikonoxxut bħala lingwa uffiċjali.

Hirak Rif protesti.

F’Ottubru tal-2016, faqqgħu protesti fuq skala kbira wara li bejjiegħ tal-ħut f’Al Hoceima inqatel fi trakk taż-żibel waqt li pprova jirkupra ħut ikkonfiskat mill-pulizija. Il-protesti saru magħrufa bħala l-Ħrik ir-Rif. L-elezzjoni tal-2016 rat ir-rebħa tal-Partit tal-Ġustizzja u l-Iżvilupp (PJD), li kiseb pluralità ta’ siġġijiet għat-tieni darba konsekuttiva. Fit-30 ta’ Jannar 2017, il-Marokk reġa’ ngħaqad mal-Unjoni Afrikana bħala stat membru, 33 sena wara li telaq. Il-bojkott tal-konsumatur tal-2018 immira lejn il-marki tal-fjuwil, l-ilma bbottiljat u l-prodotti tal-ħalib li jiddominaw is-suq.

Il-pandemija tal-COVID-19 fil-Marokk ġiet ikkonfermata għall-ewwel darba fit-2 ta' Marzu 2020. Tmint ijiem wara, fl-10 ta’ Marzu 2020, il-Marokk irreġistra l-ewwel mewt tiegħu relatata mal-COVID-19. Fl-10 ta' Diċembru 2020, il-President Donald Trump ħabbar li l-Istati Uniti se jirrikonoxxu uffiċjalment it-talbiet tal-Marokk fuq is-Saħara tal-Punent bħala parti mill-ftehim ta' normalizzazzjoni bejn l-Iżrael u l-Marokk, li ra lill-Marokk jerġa' jistabbilixxi relazzjonijiet diplomatiċi ma' Iżrael. Dikjarazzjoni konġunta bejn it-tliet pajjiżi ġiet iffirmata fit-22 ta' Diċembru 2020.

Fis-17 ta' Mejju 2021, seħħ inċident bejn il-fruntieri ta' Spanja u l-Marokk, parti minn kriżi diplomatika bejn iż-żewġ nazzjonijiet. Fl-24 ta' Awwissu 2021, l-Alġerija ġirien qatgħet ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Marokk, u akkuża lill-Marokk li jappoġġja grupp separatista u "azzjonijiet ostili kontra l-Alġerija". Il-Marokk sejjaħ id-deċiżjoni bħala "mhux ġustifikata".

L-elezzjoni tal-2021 saret fit-8 ta’ Settembru 2021, li rat tneħħija elettorali tal-PJD, wara li tilfet aktar minn 90% tas-siġġijiet tagħha u spiċċat fit-tmien post. Ir-Rally Nazzjonali tal-Independenti rebaħ pluralità ta' siġġijiet fl-elezzjonijiet, u Aziz Akhannouch aktar tard ġie msejjaħ is-17-il Prim Ministru tal-Marokk. Fl-24 ta' Ġunju 2022, seħħ inċident ta' migrazzjoni lejn Melilla li rriżulta fl-imwiet ta' 23 migranti.

Fit-3 ta' Mejju 2023, ir-Re Mohammed VI ddikjara Yennayer (Sena l-Ewwel Amaziġhi) bħala festa nazzjonali uffiċjali li għandha tiġi ċċelebrata kull sena.

Fit-8 ta’ Settembru 2023, terremot b’qawwa ta’ 6.8 laqat lill-Marokk qatel aktar minn 2,800 ruħ u weġġa’ eluf. L-epiċentru tat-terremot kien madwar 70 km fil-lbiċ tal-belt ta' Marrakexx.

Fit-18 ta' Frar 2024, Il-Marokk afferma mill-ġdid l-appoġġ tiegħu għas-soluzzjoni ta' żewġ stati li tikkonċerna l-kawża Palestinjana, filwaqt li enfasizza impenn biex tinkiseb paċi ġusta u dejjiema fil-Lvant Nofsani. Waqt is-37 Samit tal-Unjoni Afrikana f’Addis Ababa, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Marokkin Nasser Biourita tenna l-pożizzjoni tal-pajjiż, filwaqt li saħaq fuq id-dedikazzjoni tar-Re Mohammed VI għall-kawża Palestinjana u ddenunzja l-azzjonijiet tal-forzi tal-okkupazzjoni Iżraeljani f’Gaża. Il-gvern Marokkin, filwaqt li jiffaċċja pressjoni domestika biex jaqta’ r-rabtiet ma’ Iżrael wara l-kunflitt reċenti ta’ Gaża, ħabbar l-intenzjoni tiegħu li jirrevedi tali sejħiet skont l-oqfsa kostituzzjonali u legali. Għexieren ta’ eluf ta’ Marokkini pprotestaw, u ħeġġew għal waqfien mill-ġlied u t-tmiem tar-rabtiet bilaterali ma’ Iżrael, stabbiliti fl-2020 taħt il-Ftehim ta’ Abraham ikkomunikati mill-Istati Uniti.

Biblijografija

• Abun-Nasr, Jamil M. A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge University Press, 1987.ISBN 9780521337670ISBN 9780521337670 .
• Chandler, James A. "Spanja u l-Protettorat Marokkin tagħha, 1898–1927," Ġurnal tal-Istorja Kontemporanja 10 (April 1975): 301–22.
• Pennell, CR Marocco Mill-1830: Storja, New York University Press, 2000.ISBN 9780814766774ISBN 9780814766774
• Pennell, CR Il-Marokk: Mill-Imperu għall-Indipendenza, Oneworld Publications, 2013.ISBN 9781780744551ISBN 9781780744551 (previżjoni)
• Stenner, David. Il-Globalizzazzjoni tal-Marokk: Attiviżmu Transnazzjonali u l-Istat Postkolonjali (Stanford UP, 2019). reviżjoni onlajn
• Terrasse, Henri. Storja tal-Marokk, Éd. Atlantides, 1952.
• Woolman, David. Ir-Ribelli fir-Rif: Abd-el-Krim u r-Ribelljoni tar-Rif (Stanford UP, 1967)
• Yolanda Aixelà-Cabré. Il-legati kolonjali Afrikani ta' Spanja: il-Marokk u l-Ginea Ekwatorjali Mqabbla (Brill, 2022) reviżjoni onlajn

Bil-franċiż

• David Bensoussan, Il était une fois le Maroc : témoignages du passé judéo-marocain, Éd. du Lys, 2010.ISBN 2-922505-14-6ISBN 2-922505-14-6 .
• Bernard Lugan, Histoire du Maroc, Éd. Perrin, 2000.ISBN 2-262-01644-5ISBN 2-262-01644-5
• Michel Abitbol, Histoire du Maroc, Éd. Perrin, 2009.ISBN 9782262023881ISBN 9782262023881

Links esterni

• Storja qasira tal-Marokk
• [1] kronoloġija minn Worldstatesmen
• Kmieni tal-Kmieni tas-Seklu Għoxrin: Il-kriżijiet Marokkini, 1903–1914
• L-Istorja tal-Marokk
• Mappa storika tal-Marokk – c. 1600
• Z. Brakez et al. "Varjazzjoni tas-sekwenza tad-DNA mitokondrijali tal-bniedem fil-popolazzjoni Marokkina taż-żona ta' Souss"