Cyrene

Cyrene (/saɪˈriːni/ sy-REE-nee) jew Kyrene (/kaɪˈriːni/ ky-REE-nee; bil-Grieg Antik: Κυρήνη, b'ittri Rumani: Kyrḗnē, bl-Għarbi standard: شحات, b'ittri Rumani: Shaḥāt) jew Ċirene kienet belt Griega antika u iktar 'il quddiem belt Rumana qrib il-belt moderna ta' Shahhat, il-Libja. Kienet l-iżjed belt importanti mill-ħames bliet Griegi fir-reġjun, magħrufa bħala l-pentapoli. Tat l-isem klassiku lil-Lvant tal-Libja, iċ-Ċirenajka, isem li nżamm saż-żminijiet moderni.

Is-Santwarju ta' Apollo, Cyrene.

Cyrene tinsab f'irdum tal-artijiet għoljin ta' Jebel Akhdar. Il-belt ingħatat isem fawwara, Cyra, li l-Griegi kkonsagrawha lil Apollo. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jkopru diversi ettari u jinkludu diversi tempji monumentali, stoa, teatri, banjijiet, knejjes u residenzi f'palazzi. Il-belt hija mdawra min-Nekropoli ta' Cyrene. Mill-1982 Cyrene tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Il-port tal-belt kien Apollonja (Marsa Sousa), li jinsab madwar 16-il kilometru (10 mili) lejn it-Tramuntana.

Il-belt ġiet stabbilita minn kolonjalisti Grieg, x'aktarx minn Thera (illum il-ġurnata Santorini) fl-aħħar tas-seklu 7 Q.K. u inizjalment ġiet immexxija minn dinastija ta' monarki msejħa l-Battjadi, li stagħnaw u kattru l-poter bħala riżultat ta' mewġiet suċċessivi ta' immigrazzjoni u l-esportazzjoni taż-żwiemel u tas-silfju, pjanta mediċinali. Sas-seklu 5 Q.K., kienu wessgħu l-kontroll tagħhom fuq bliet oħra taċ-Ċirenajka. Saret is-sede taċ-Ċirenajċi, skola tal-filosofija fis-seklu 4 Q.K., stabbilita minn Aristippus, dixxiplu ta' Sokrate. Fl-era Ellenistika, il-belt alternat bejn perjodu meta kienet tagħmel parti mill-Eġittu Tolemajk u perjodu meta kienet il-belt kapitali ta' renju indipendenti. Saret ukoll ċentru Lhudi importanti. Fis-96 Q.K. għaddiet mar-Repubblika Rumana u saret parti mill-provinċja ta' Kreta u taċ-Ċirenajka. Il-belt inqerdet minn ġellieda Lhud fil-115 W.K. matul il-Gwerra ta' Kitos, u bil-mod il-mod ġiet rikostruwita matul is-seklu ta' wara. It-terremoti fil-262 u fit-365 W.K. qerdu l-belt, iżda xi abitazzjonijiet baqgħu jeżistu matul il-perjodu Biżantin bikri u l-konkwista Musulmana tal-Magreb fis-642, u mbagħad is-sit ġie abbandunat sal-istabbiliment ta' bażi militari Taljana fis-sit fl-1913. L-iskavi ilhom għaddejjin minn dak iż-żmien.

Storja

In-nies ilhom jgħixu fiċ-Ċirenajka mill-Paleolitiku. Hemm xi evidenza ta' insedjament fl-għerien taħt l-Akropoli li x'aktarx li jmorru lura għall-insedjament Grieg. X'aktarx li l-Minoani u l-Miċenej żaru Cyrene fi Żmien il-Bronż, peress li kienet l-iżjed rotta marittima faċli mill-Baħar Eġew għall-Eġittu, iżda l-unika evidenza arkeoloġika ta' dan huma sejbiet separati ta' artal Minoan żgħir u siġill Minoan, li x'aktarx inġabu f'data iktar tard.

Stabbiliment

Ġrajja Griega rreġistrata għall-ewwel darba minn Pindar fil-bidu tas-seklu 5 Q.K. tirrakkonta li d-divinità Apollo sar iħobb lill-kaċċatriċi Cyrene u ġabha miegħu l-Libja, fejn weldet lil binha Aristaeus. It-tradizzjonijiet storiċi Griegi rrapportati fl-Istorji ta' Erodotu u kitba mnaqqxa tas-seklu 4 Q.K. li nstabet f'Cyrene, jgħidu li grupp ta' ċittadini Griegi ta' Kreta, li kienu tkeċċew minn Sparta u insedjaw il-gżira ta' Thera, stabbilew lil Cyrene fis-631 Q.K., taħt it-tmexxija ta' Battus I, skont it-tqanqil tal-Oraklu ta' Delphi. Xi tradizzjonijiet isostnu li l-insedjaturi telqu minn Thera minħabba l-ġuħ, filwaqt li oħrajn isostnu li telqu minħabba gwerra ċivili. Il-biċċa l-kbira jsostnu li l-kolonjalisti l-ewwel insedjaw gżira ta' Aziris (fil-Lvant ta' Darna) qabel ma rrilokaw lejn Cyrene. L-istoriċità ta' dawn il-ġrajjiet mhijiex ċerta, b'mod partikolari l-idea li Thera kienet l-unika "belt omm" ta' Cyrene. Ir-relazzjonijiet ma' bliet oħra, bħal Sparta u Samos, imsemmija fil-ġrajjiet dwar l-istabbiliment, mhumiex ċerti.

L-evidenza arkeoloġika mis-sit, speċjalment is-sejbiet taċ-ċeramika, tikkonferma li l-insedjament Grieg bdew f'nofs is-seklu 7 Q.K. Dawn il-bċejjeċ tal-fuħħar minn Thera, Sparta u Samos, iżda wkoll minn Rodi. Iż-żona inizjali tal-abitazzjonijiet kienet irdum estiż lejn il-Lvant mill-Akropoli sal-Agora, iżda l-belt kibret b'mod rapidu lejn il-Lvant. Is-santwarju ta' Apollo lejn it-Tramuntana tal-Akropoli, ta' Demetru lejn in-Nofsinhar, u ta' Żeus lejn il-Lvant kollha jmorru lura għas-sekli 7 jew 6 Q.K. L-evidenza arkeoloġika turi li diversi siti oħra fiċ-Ċirenajka, bħall-Apollonja, Ewesperidi, u Taucheira (Benghazi moderna u Tocra) ġew insedjati fl-istess żmien ta' Cyrene.

Perjodu arkajku

Arcesilaus II jissorvelja l-użin tas-silfju għall-esportazzjoni, fuq kylix Lakonjan, għall-ħabta tal-565-560 Q.K.

Wara l-istabbiliment tagħha, il-belt kienet immexxija minn sensiela ta' monarki mnissla minn Battus I. Matul is-seklu 6 Q.K., Cyrene kibret u saret l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Fl-ewwel nofs tas-seklu 6 Q.K., Battus II ħeġġeġ iktar l-insedjament Grieg fil-belt, speċjalment mill-Peleponniżi u Kreta. Dan qanqal kunflitt mal-Libjani indiġeni, u r-re Adicran appellaw lill-Eġittu għall-għajnuna madwar 570 Q.K. Il-faragħun Apries nieda spedizzjoni militari kontra Cyrene, iżda ġarrab telfa deċiżiva fil-Battalja ta' Irasa.

Skont Erodotu, il-kunflitt mar-Re Arcesilaus II "il-Kiefer" (għall-ħabta tal-560-550 Q.K.) wassal biex l-aħwa tiegħu jitilqu mal-belt u stabbilew il-belt ta' Barca lejn il-Punent. L-evidenza arkeoloġika turi li l-preżenza tal-Griegi f'Barca tmur lura iktar mill-istabbiliment tagħha, saħansitra sas-seklu 7. Arcesilaus ġarrab telfa kontra ċ-ċittadini ta' Barca u l-Libjani fil-Battalja ta' Leuco, inqatel minn ħuh u ħadlu postu ibnu tarbija Battus III (għall-ħabta tal-550-530 Q.K.), li taħtu Cyrene baqgħet tbati minn kunflitt intern kontinwu. Dan ġie solvut permezz ta' riforma tal-liġijiet tal-belt minn Demonax ta' Mantinea. Dawn ir-riformi milli jidher illimitaw l-awtorità tar-re għal kwistjonijiet reliġjużi, qassam il-poter politiku lin-nies ta' Cyrene, u qasamhom fi tliet tribujiet. Jaf saħansitra għamilha ta' medjatur għall-paċi ma' Barca u introduċa proċess li jinqatgħu bl-eżitu tal-ġlied.

Iben Battus III, Arcesilaus III (għall-ħabta tal-530-515 Q.K.), ipprova jirrevoka l-kostituzzjoni ta' Demonax u kellu jmur għall-eżilju. Huwa rritorna flimkien ma' armata minn Samos u reġa' kiseb il-kontroll iżda ġie mġiegħel jitlaq għal darb'oħra u ġie maqtul f'Barca. Ommu Feretim appella għand il-gvernatur Akamenid tal-Eġittu, Aryandes, li assedja lil Barca u serqilha r-rikkezzi fil-515 Q.K. Skont Erodotu, Aryandes ressaq it-truppi tiegħu lejn Cyrene u mbagħad, wara li ddispjaċih li ma kienx ħataf l-opportunità li jaħkem lil Cyrene, reġa' pprova jidħol, iżda ma rnexxielux. Il-ġrajja hija waħda stramba; jaf li l-belt fil-fatt kienet inħakmet mill-Persjani. Barra minn hekk instabu l-fdalijiet ta' tempju 'l barra mill-ħitan tal-belt li kien nqered mill-Persjani f'dak iż-żmien.

Perjodu Klassiku

It-Tempju ta' Żeus, Cyrene.

Fis-seklu Q.K., x'aktarx bħala konsegwenza tal-intervent Persjan, l-influwenza ta' Cyrene fuq il-bliet Griegi l-oħra fiċ-Ċirenajka milli jidher issodat f'kontroll politiku istituzzjonalizzat. Il-belt stagħnat u l-kostruzzjoni tat-Tempju ta' Apollo, tat-Tempju ta' Żeus, tat-Tempju ta' Demetru u ta' strutturi fl-Agora tmur lura għal dak iż-żmien. L-esportazzjoni lokali ewlenija ta' Cyrene matul il-biċċa l-kbira tal-istorja bikrija tagħha kienet marbuta mal-pjanta mediċinali tas-silfju, li jaf kienet tintuża bħala mezz ta' abort; il-pjanta mediċinali kienet tidher fil-biċċa l-kbira tal-muniti ta' Cyrene. Is-silfju tant kien hemm domanda għalih li kien jiġi maħsud sa tmiem is-seklu 1 Q.K. Cyrene kienet tiġġenera l-flus ukoll mit-trobbija taż-żwiemel u mit-trażbord kummerċjali bejn l-Eġittu, l-Eġew u Kartaġni. Kienet punt ta' żbark għall-Griegi li kienu jkunu fi triqithom biex iżuru l-oraklu ta' Ammon f'Siwa.

Arcesilaus IV rebaħ it-tellieqa bil-karrijiet fil-Logħob Pitjan fl-462 Q.K. u fil-Logħob Olimpiku fl-460 Q.K., u biex jiċċelebrah Pindar kiteb ir-Raba' u l-Ħames Odi Pitjani. Wara din ir-rebħa, huwa organizza mewġa ġdida ta' insedjamenti Griegi f'Ewsperide. Madankollu, xi żmien wara dan, il-monarkija ta' Cyrene ġiet abolita f'ċirkostanzi mhux ċari u l-qabar tal-antenat tiegħu Battus I inqered. Fl-454 Q.K., Cyrene tat refuġju lill-kumplament tal-armata ta' Ateni li kienet ġarrbet telfa kontra l-Persjani fl-Eġittu. Fis-snin ta' wara, Barca milli jidher kienet saret il-belt dominanti fir-reġjun u Cyrene kienet regolarment f'kunflitt mal-bliet Griegi l-oħra taċ-Ċirenajka u mal-Libjani. Fl-414 Q.K., matul il-Gwerra Peleponniża, il-forzi Spartani li kienu qed jivvjaġġaw lejn Sqallija spiċċaw fiċ-Ċirenajka maħkum mir-riħ u Cyrene pprovditilhom żewġ triremi u bdoti biex iwassluhom lejn Sqallija.

Lejn l-aħħar tas-seklu 5 Q.K., Ariston ħa l-kontroll tal-belt f'idejh, qatel 500 persuna mit-tmexxija ta' Cyrene u eżilja lil oħrajn. Jista' jkun li pprova jistabbilixxi demokrazija radikali abbażi tal-mudell ta' Ateni. Grupp ta' 3,000 Messenjan li kienu tkeċċew minn Naupactus mill-Ispartani waslu f'Cyrene fl-404 Q.K. u ngħaqdu mal-forzi tal-eżiljati, iżda kważi nqatlu kollha f'battalja, u mbagħad l-eżiljati ta' Cyrene u s-segwaċi ta' Ariston irrikonċiljaw. Il-Messenjani li baqgħu ħajjin insedjaw Ewsperide. Hemm xi sinjali li l-kunflitt ċiviku x'aktarx li kompla għaddej fis-seklu ta' wara.

Matul is-seklu 4 Q.K., Cyrene daħlet f'diżgwid ma' Kartaġni rigward Syrtis u r-rotot kummerċjali trans-Saħarjani li kienu jintemmu hemmhekk. Il-fruntiera ġiet stabbilita fl-Artali tal-Fileni. Cyrene jaf kienet estendiet il-kontroll tagħha lejn il-Lvant sa Catabathmus Magnus. Cyrene bniet teżor f'Delphi bejn it-350 u t-325 Q.K. Meta Alessandru Manju ħakem l-Eġittu fit-331 Q.K. u mmarċja lejn il-Punent biex iżur l-oraklu f'Siwa, Cyrene bagħtet rappreżentanza ta' ambaxxata sabiex tiddikjara l-ħbiberija tagħha; u b'hekk ma sfatx taħt il-kontroll tal-Maċedonja. Kitba mnaqqxa tiddokumenta li meta kien hemm il-ġuħ fl-aħħar tas-snin 20 tas-seklu 4, Cyrene bagħtet iktar minn 800,000 medimni ta' qmuħ (madwar 40,000,000 litru) lill-bliet tal-Greċja u lill-familja rjali tal-Maċedonja.

Perjodu Ellenistiku

Ir-ras tal-bronż ta' Cyrene fil-Mużew Brittaniku (it-300 Q.K.).

Fit-324 Q.K., mexxej merċenarju Spartan, Thibron, ingħaqad mal-eżiljati ta' Cyrene u ta' Barca fi Kreta u invada ċ-Ċirenajka, u rnexxielu jaħtaf il-port ta' Cyrene u ġiegħel lil Cyrene jaċċetta t-tmexxija tiegħu. Madankollu, wieħed mill-uffiċjali tiegħu, Mnasicles, tradih u għen lil Cyrene jkeċċu t-truppi ta' Thibron u jerġgħu jaħtfu l-kontroll tal-port. Cyrene alleat ruħha mal-Libjani u mal-Kartaġiniżi, iżda Thibron irritorna fit-322 Q.K. u rebħilhom. F'Cyrene seħħet rivoluzzjoni demokratika u l-aristokratiċi eżiljati appellaw lil Tolomew I Soter biex jgħinhom. Tolomew bagħat lill-ġeneral tiegħu Ophellas biex jokkupa l-belt u stabbilixxa kostituzzjoni ġdida għall-belt, kif iddokumentat f'kitba mnaqqxa kbira, li kienet ferm oligarkika u rriżerva rwol permanenti għalih innifsu fl-amministrazzjoni tal-belt. Il-belt ġiet aċċettata mill-mexxejja Maċedoni l-oħra bħala parti mir-renju Tolemajk fit-Trattat ta' Triparadisus fit-321 Q.K. Ir-ribelli minn Cyrene ppruvaw ikeċċu l-gwarniġjon Tolemajk fit-313 Q.K., iżda Tolomew bagħat rinforzi li rażżnu r-rewwixta. Fit-308 Q.K., Ophellas mexxa t-truppi ta' Cyrene u ta' Ateni lejn il-Punent biex jingħaqdu ma' Agathocles fl-attakk ta' Siracusa kontra Kartaġni u nqatel immedjatament.

Munita ta' Magas bħala re ta' Cyrene, għall-ħabta tal-282/75 sal-261 Q.K.

Cyrene rribellat kontra Tolomew mill-ġdid għall-ħabta tat-305 Q.K. Il-kontroll reġa' ġie stabbilit fit-300 Q.K. mill-iben tar-rispett ta' Tolomew, Magas. Wara l-mewt ta' Tolomew fil-282 Q.K., Magas irrifjuta li jissottometti ruħu għal ħuh tar-rispett Tolomew II u għamel lilu nnifsu re sal-276 Q.K. Huwa żżewweġ lil Apama, bint ir-re tas-Selewċidi Antiochus I, li għenitu f'invażjoni tal-Eġittu mingħajr suċċess matul l-Ewwel Gwerra Sirjana. Rakkonti bil-miktub jindikaw li kien hemm inflazzjoni kbira tal-prezzijiet tal-ikel u kampanja kbira ta' ġbir ta' fondi, x'aktarx għat-tiswijiet tal-ħitan tal-belt. Wara mewtu, Apama stiednet prinċep Maċedonu, Demetriju l-Ġust, sabiex jiżżewweġ lil bintha Berenice u jieħu t-tron f'idejh, iżda nqatel wara kunflitt qasir ma' Berenice. Hija żżewġet lil Tolomew III fil-246 Q.K., u b'hekk Cyrene reġgħet sfat taħt il-kontroll Tolemajk. Fil-proċess, il-belt ta' Ewsperide nqerdet u reġgħet ġiet stabbilita bħala Berenice u l-bliet taċ-Ċirenajka ffurmaw federazzjoni, imsejħa l-pentapoli, li zzekkat il-muniti tagħha stess. Ir-riformi kostituzzjonali li saru mill-Arkadjani Ecdelus u Demofanu, jaf ukoll saru f'dan il-perjodu.

Gymnasium ta' Cyrene.

Cyrene ġiet irrelagata għal status ta' sudditu, ġie installat gwarniġjon, u nħatru suċċessjoni ta' membri tal-qorti Tolemajċi fost il-patrijiet ta' Apollo fil-belt. Cyrene ġiet stabbilita bħala renju separat għal darb'oħra taħt Tolomew VIII fil-163 Q.K. wara li l-aħwa tiegħu keċċewh mill-Eġittu. Il-belt irribellat kontrih iżda ġarrbet telfa. Jista' jkun li huwa kkonċeda l-indipendenza tal-port ta' Apollonja minn Cyrene dak iż-żmien, bħala premju tal-lealtà. Tolomew involva ruħu fi proġett tal-kostruzzjoni fuq skala kbira fil-belt, inkluż il-kostruzzjoni ta' gymnasium monumentali. Huwa ordna li jinkiteb testment, fejn wiegħed Cyrene lir-Repubblika Rumana f'każ li jmut mingħajr ma jħalli werrieta. Madankollu, huwa reġa' kiseb il-kontroll tal-Eġittu fil-145 Q.K. Fil-kunflitti dinastiċi li seħħew wara, Cyrene x'aktarx li baqgħet taħt il-kontroll ta' Tolomew VIII u mbagħad ta' Tolomew IX. Cyrene ingħatat lill-iben illeġittimu ta' Tolomew VIII, Tolomew Apion, bħala renju separat għall-ħabta tal-105-101 Q.K. Apion ħejja testment simili għal dak ta' missieru u t-territorju għadda għand Ruma meta miet mingħajr ma ħalla werrieta fis-96 Q.K.

Il-belt saret ċentru Lhudi importanti matul il-perjodu Ellenistiku. Il-ktieb Dewterokanoniku 2 tal-Makkabej, jingħad mill-awtur tiegħu li jiġbor fil-qosor ix-xogħol ta' ħames volumi tal-Lhudi Ellenizzat Jason ta' Cyrene li għex għall-ħabta tal-100 Q.K.

Perjodu Ruman

Bust tal-irħam tal-Imperatur Antoninus Pius (irrenja fil-138-161 W.K.), mid-dar ta' Jason Magnus f'Cyrene, li issa jinsab fil-Mużew Brittaniku.

Wara s-96 Q.K., ir-Rumani inizjalment injoraw it-territorju l-ġdid. Plutarka jsemmi tirann ta' Cyrene, Nicocrates, li ġie depost minn martu Aretafila ta' Cyrene u li ħadlu postu ħuh Learku, li mbagħad inqatel. Lucullus żar il-belt fis-87 Q.K., għakkes it-tirannija u ta kostituzzjoni ġdida lil Cyrene. Iżda r-Rumani bagħtu l-ewwel gvernatur, Publius Cornelius Lentulus Marcellinus, fl-74 Q.K. F'xi żmien bejn is-67 u t-30 Q.K., iċ-Ċirenajka saret parti mill-provinċja Rumana ta' Kreta u ċ-Ċirenajka. Il-kapitali provinċjali kienet tinsab fi Kreta, iżda Cyrene baqgħet il-belt ewlenija fiċ-Ċirenajka u gawdiet perjodu ta' prosperità kbira u l-biċċa l-kbira tal-kostruzzjoni tmur lura għas-seklu 1 W.K. F'nofs is-seklu 1 W.K., l-awtoritajiet Rumani nedew kampanja estensiva ta' stħarriġ biex jirkupraw l-art pubblika madwar Cyrene li kienet sfat taħt il-kontroll privat u fejn ma baqgħux jitħallsu d-dividendi lir-Rumani.

Minħabba l-popolazzjoni Lhudija kbira tagħha, Cyrene kienet ċentru bikri tal-Kristjaneżmu. Xmun minn Cyrene ġarr is-salib ta' Ġesù. Il-Ktieb tal-Atti jiddikjara li l-Lhud minn Cyrene semgħu lid-dixxipli jitkellmu bil-lingwa tagħhom stess f'Ġerusalemm fil-Pentekoste u jsemmi li l-Kristjani Lhud minn Cyrene u minn Ċipru kienu minn tal-ewwel li ppriedkaw il-Kristjaneżmu lill-Ġentili. Skont it-tradizzjoni tal-Knisja Ortodossa Koptika, il-fundatur tagħha San Mark twieled f'Cyrene u ġie ordnat bħala l-ewwel isqof ta' Cyrene.

Apollo Kitharoidos ta' Cyrene. Statwa Rumana tas-seklu 2 W.K. li issa tinsab fil-Mużew Brittaniku.

Fil-115 W.K. faqqgħet rewwixta Lhudija kbira fiċ-Ċirenajka, fl-Eġittu u fil-Ġudea, imsejħa l-Gwerra ta' Kitos. Cyrene nsterqulha r-rikkezzi kollha u kważi nqerdu l-binjiet kollha tal-belt. Skont sorsi letterarji nqatlu 220,000 ruħ qabel ma trażżnet ir-rewwixta minn Marcius Turbo. Skont Ewsebju taċ-Ċesarja, ir-rewwixta Lhudija tant wasslet għal tnaqqis fil-popolazzjoni tal-Libja li ftit snin wara kellhom jiġu stabbiliti kolonji ġodda hemmhekk mill-imperatur Adrijanu sabiex tinżamm il-vijabbiltà kontinwa tal-insedjament. Ix-xogħol ta' restawr huwa ddokumentat fil-kitbiet imnaqqxa u huma viżibbli arkeoloġikament; dan ma tlestiex qabel ir-renju ta' Commodus. Il-belt kienet membru bikri tal-Pan-Ellenju ta' Adrijanu u kitba twila mnaqqxa tiddokumenta t-tentattivi li saru biex timblokka s-sħubija ta' waħda mill-bliet ġirien tagħha. Cyrene reġa' kellha prosperità sat-tielet kwart tas-seklu 2 W.K. u diversi palazzi jmorru lura għal dan il-perjodu, inkluż id-Dar ta' Jason Magnus.

F'nofs is-seklu 3 W.K., l-ekonomija ta' Cyrene bdiet tbatti. Dan ġie mħaffef minn terremot fil-262, li qered il-biċċa l-kbira tal-belt. Wara d-diżastru, il-belt ġiet attakkata mill-Marmariti, nomadi Libjani, li ġarrbu telfa fil-269 kontra Tenagino Probus, il-prefett tal-Eġittu. L-imperatur Claudius Gothicus irrestawra l-belt ta' Cyrene, u semmiha Claudiopolis. Sussegwentement bosta binjiet ġew rikostruwiti, iżda ħajt difensiv li nbena f'qasir żmien kien jipproteġi biss in-nofs tal-Punent tal-belt. Iċ-ċentru ċiviku ġie ttrasferit lejn it-Tramuntana tal-belt mit-triq ta' Battus sat-triq tal-wied u bosta mill-ispazji pubbliċi antiki mtlew bl-abitazzjonijiet u bil-ħwienet. Fir-riformi ta' Dijoklezjanu, Cyrene saret parti mill-provinċja l-ġdida ta' Libya Superior (imsejħa wkoll il-Pentapoli). Il-martiroloġija Rumana ssemmi tradizzjoni tal-4 ta' Lulju li bħala persegwitazzjoni ta' Dijoklezjanu, l-isqof Teodoru ta' Cyrene ġie fflaġellat u qatgħulu lsienu barra. Verżjonijiet iktar bikrin tal-martiroloġija jsemmu l-istess tradizzjoni iżda jindikaw is-26 ta' Marzu bħala jum.

Perjodu Biżantin

Terremot ieħor qered il-belt fil-21 ta' Lulju 365. Instabu skeletri mgħafġin bil-ġebel li waqa' u kitba mnaqqxa fuq qabar saħansitra ssemmi t-terremot. Storiku kontemporanju, Ammianus Marcellinus, jiddeskrivi lil Cyrene bħala "belt antika iżda abbandunata". Madankollu, il-ħsara jaf ġiet enfasizzata żżejjed. L-arkeoloġija turi li l-biċċa l-kbira tal-binjiet ġarrbu xi ħsarat, iżda wkoll li bosta binjiet reġgħu nbnew, inkluż bosta tempji pagani, li ngħalqu biss permezz tad-digrieti ta' Teodoru fit-395. L-insedjament milli jidher kiber lejn il-Lvant lil hinn mill-ħajt ta' fortifikazzjoni ta' Gothicus u ġenerazzjoni sħiħa wara t-terremot, Cyrene kienet ċentru sinifikanti. Sinesju, raġel għani li sar l-isqof ta' Ptolemais u li ġew ippreservati l-ittri tiegħu, trabba f'Cyrene fil-ġenerazzjoni ta' wara t-terremot. L-Ittra 67 ta' Sinesju ssemmi ordinament episkopali irregolari mwettaq mill-isqof Filo ta' Cyrene, li ngħata maħfra mingħand Athanasius. L-istess ittra ssemmi li neputi ta' Filo, li kellu l-istess isem, sar ukoll isqof ta' Cyrene.

Il-Knejjes Ċentrali u tal-Lvant inbnew fis-seklu 5 jew 6 W.K. u ġew rinnovati diversi drabi. Isqof ta' Cyrene jismu Rufus attenda il-Kunsill ta' Efesu fl-449 u kien għad hemm isqof ta' Cyrene, jismu Leontius, fi żmien il-Patriarka Eulogius ta' Lixandra (580-607). Il-belt inħakmet mill-Għarab fis-643. Xi żmien wara l-belt ġiet abbandunata, iżda l-isem antik ta' "Grennah" inżamm sas-seklu 19.

Storja moderna

Is-sit ġie abbandunat għalkollox fil-perjodu modern bikri. Frederick u Richard Beechey żaruh u pproduċew l-ewwel pjanti tas-sit fl-1821-1822. Il-konslu Franċiż f'Benghazi seraq parti mir-rikkezzi ta' qabar iktar 'il quddiem matul l-istess seklu għal-Louvre. L-ewwel skavi sistematiċi saru minn Robert Murdoch Smith u E. A. Porcher bejn l-1860 u l-1861; il-biċċa l-kbira tas-sejbiet tagħhom spiċċaw fil-Mużew Brittaniku ta' Londra. Dawn jinkludu l-Apollo ta' Cyrene u ras unika tal-bronż ta' raġel Afrikan. L-Amerikan Richard Norton beda skavi iktar xjentifiċi fl-1910, li ġew interrotti mill-invażjoni Taljana tal-Libja fl-1911. Il-qabar tal-epigrafu tal-iskavi, Herbert de Cou, li ntlaqat minn tir f'ċirkostanzi misterjużi, jinsab fis-sit.

Il-gvern kolonjali Taljan stabbilixxa bażi militari fis-sit fl-1913. Waqt il-kostruzzjoni tal-bażi, is-suldati Taljani sabu l-"Venere ta' Cyrene", statwa tal-irħam bla ras li tirrappreżenta d-divinità Venere, kopja Rumana tal-oriġinal Grieg, u b'hekk iddeċidew li jirrestrinġu l-bażi tagħhom sal-Akropoli. L-istatwa ġiet ittrasportata lejn Ruma, u baqgħet hemm sal-2008, meta mbagħad ġiet irritornata lil-Libja. Il-villaġġ ta' Shahat kiber madwar is-sit bħala riżultat tal-preżenza Taljana.

It-Taljani ħolqu servizz tal-antikitajiet u, wara l-iskoperta tal-Venere ta' Cyrene, wettqu skavi f'Cyrene fuq skala kbira ħafna, li kienu marbuta mill-qrib mal-propaganda tar-reġim. L-arkeologi Taljani tkeċċew fl-1943 meta l-Alleati ħatfu ċ-Ċirenajka. Richard Goodchild, il-kontrollur tal-antikitajiet mill-1955 sal-1966 ittrasferixxa l-villaġġ ta' Shahat lil hinn mis-sit u reġa' stabbilih lejn in-Nofsinhar; minn dak iż-żmien il-villaġġ kiber madwar il-biċċa l-kbira tan-nekropoli tan-Nofsinhar. Huwa reġa' kiseb ukoll il-kontroll tal-iskavi fis-sit u għaddih lit-Taljani, taħt Sandro Stucchi. Goodchild semma wkoll li l-missjoni Taljana kienet skavat il-biċċa l-kbira tas-sit u rrestawrat diversi binjiet permezz tal-proċess ta' anastilożi.

Sit ta' Wirt Dinji

Cyrene ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982. Diġà fl-2006, il-Fond tal-Wirt Globali, fi sħubija mat-Tieni Università ta' Napli (SUN, l-Italja), id-Dipartiment Libjan tal-Antikitajiet, u l-Ministeru Libjan għall-Kultura, ħadmu sabiex jippreservaw is-sit tal-qedem permezz ta' taħlita ta' prattiki olistiċi ta' konservazzjoni u t-taħriġ tal-ħaddiema lokali bil-ħiliet u mhux. It-tim immexxi mill-Fond tal-Wirt Globali wettaq konservazzjoni kontinwa ta' emerġenza fuq it-teatru fi ħdan is-Santwarju ta' Apollo. Fl-2017 l-UNESCO żiedet lil Cyrene fil-lista tas-siti fil-periklu.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Sit arkeoloġiku

Cyrene issa hija sit arkeoloġiku fit-Tramuntana tal-villaġġ ta' Shahhat u fil-Lvant ta' Bayda, fuq irdum ta' Jabal Akhdar, madwar 600 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. It-tarf tan-Nofsinhar tal-irdum u l-belt huwa ffurmat minn Wadi Bil Ghadir u t-tarf tat-Tramuntana huwa ffurmat minn Wadi Bu Turqiyah. L-Akropoli, fit-tarf tal-Punent tal-irdum, kienet iċ-ċentru oriġinali tal-okkupazzjoni Griega. Minn hemmhekk, triq magħrufa mill-istudjużi moderni bħala t-"Triq ta' Battus" jew "Skyrotà" tibqa' sejra tul l-irdum lejn ix-Xlokk għal madwar kilometru, taqbeż l-Agora, id-Dar ta' Jason Magnus u għadd ta' palazzi residenzjali oħra, l-Istoa ta' Hermes u ta' Erakle, iċ-Caesareum, żewġ teatri, żona sagra, u l-karavanseraj, sa ma tilħaq id-daħla tal-belt. Taħt l-Akropoli lejn it-Tramuntana, il-Fawwariet ta' Apollo u ta' Cyra jfeġġu minn wiċċ l-irdum għal fuq promontorju triangolari fil-bażi ta' Wadi Bu Turqiyah. Dan il-promontorju fih it-Teatru Grieg, is-Santwarju ta' Apollo, u l-Banjijiet ta' Trajanu. Mis-santwarju, triq magħrufa bħala "Triq il-Wied" tagħti 'l fuq lejn ix-Xlokk sa Wadi Bu Turqiyah, u hija kważi parallela mat-"Triq ta' Battus", b'portiku mtarraġ u l-Aqua Augusta, li tibqa' sejra lil hinn mill-Banjijiet ta' Paride, it-Teatru tas-Suq u l-Kwartier Ċentrali, li fih diversi binjiet pubbliċi u palazzi residenzjali. Lejn il-Grigal, fuq irdum ieħor, iżda xorta waħda fi ħdan il-ħitan tal-belt, hemm il-kwartier tal-Grigal li għadu pjuttost mhux skavat, u li fih it-Tempju ta' Żeus, l-ippodrom, u l-Knisja tal-Lvant. 'Il barra mill-ħitan tal-belt lejn in-Nofsinhar hemm is-Santwarju ta' Demetru u ta' Persefone. In-nekropoli ta' Cyrene tkopri madwar 20 km² lejn in-Nofsinhar u t-Tramuntana tal-belt.

Is-sejbiet arkeoloġiċi huma maħżuna u jinsabu għall-wiri f'mużew temporanju fin-naħa tal-Lvant tas-sit. Fl-2005, l-arkeologi Taljani mill-Università ta' Urbino skoprew 76 statwa Rumana intatta f'Cyrene tas-seklu 2 W.K. L-istatwi baqgħu mhux skoperti għal daqstant żmien minħabba li "matul it-terremot tat-375 W.K., ħajt ta' sostenn tat-tempju waqa' fuq ġenbu u difen l-istatwi kollha. Dawn baqgħu moħbija taħt il-ġebel, ir-radam u l-ħamrija għal 1,630 sena. Il-ħitan ta' barra pproteġew l-istatwi, u b'hekk setgħu jiġu rkuprati l-biċċiet kollha, anke tal-istatwi li kienu tkissru".

Komponenti

• Akropoli
• Agora
• Dar ta' Jason Magnus
• Caesareum u Stoa ta' Hermes u ta' Erakle
• Karavanseraj
• Santwarju ta' Apollo

Waħda mill-iżjed karatteristiċi sinifikanti tas-santwarju huwa t-tempju ddedikat lil Apollo, li oriġinarjament inbena diġà fis-seklu 7 Q.K. Strutturi oħra tal-qedem jinkludu tempju ddedikat lil Demetru. Hemm nekropoli kbira bejn wieħed u ieħor 10 kilometri bejn Cyrene u l-port antik tiegħu ta' Apollonja.

• Kwartier Ċentrali
• Tempju ta' Żeus

It-tempju rikostruwit ta' Żeus min-naħa tal-Lbiċ.

It-Tempju ta' Żeus kien l-ikbar tempju Grieg antik f'Cyrene, u wieħed mill-ikbar tempji Griegi li qatt inbena. It-tempju peripterali Doriku oriġinali b'oktastil inbena għall-ħabta tal-500-480 Q.K. Kien iħares lejn il-Lvant u kien jinsab fuq krepidoma bi tliet livelli, b'tul ta' 68.3 metru u b'wisa' ta' 30.4 metru, u b'hekk kellu l-istess daqs bejn wieħed u ieħor tat-Tempju ta' Żeus f'Olimpja u l-Akropoli ta' Ateni. Il-pronaos kien mirfud minn żewġ kolonni f'antis; l-opisthodomos kien mirfud minn tliet kolonni f'antis. Iċ-ċella kienet għolja żewġ sulari u żewġ ringieli kienu jaqsmuha fi tliet korsiji. Il-peripteros huwa magħmul minn tmien kolonni fuq quddiem u fuq wara u minn sbatax-il kolonna fuq kull waħda min-naħat it-twal. Inqered fil-115 W.K. matul is-serq tar-rikkezzi tal-belt mil-Lhud. Għall-ħabta tal-172-175 W.K. ġie parzjalment rikostruwit bħala tempju mhux peripterali. Bejn il-185 u l-192 W.K., ġiet installata statwa kolossali mmudellata fuq l-Istatwa ta' Żeus f'Olimpja. It-tempju nqered għal darb'oħra fit-365 W.K. minn terremot u mbagħad ingħata n-nar mill-Kristjani.

• Knisja tal-Lvant

• Santwarju ta' Demetru u Persefonu

Is-santwarju ta' Demetru u ta' Persefone, li jinkludi tempju u kumpless ta' teatru, jinsab fin-Nofsinhar tal-fondoq ta' Wadi Bil Ghadir, 'il barra mill-ħitan tal-belt. Is-santwarju jinkludi l-istrutturi mifruxa fuq medda ta' għoxrin mil u huwa maqsum fi tliet livelli mtarrġa: is-santwarji t'isfel, tan-nofs u ta' fuq. Il-fdalijiet arkeoloġiċi jmorru lura għall-aħħar tas-seklu 7 Q.K. sa nofs is-seklu 3 W.K. Matul dan iż-żmien ta' attività sagra fis-santwarju, ammont kbir ta' materjali mogħtija bħala voti akkumulaw fuq ġewwa: bċejjeċ tal-fuħħar, lampi, muniti, skulturi tal-ġebel, ġojjellerija, kitbiet imnaqqxa, ħġieġ, kif ukoll figurini tal-bronż u tat-terrakotta. Il-bċejjeċ tal-fuħħar skavati fis-santwarju jipprovdu evidenza utli rigward l-istabbiliment tiegħu kif ukoll it-tip ta' attività reliġjuża li kienet issir fih.

• Nekropoli

L-oqbra mħaffra fil-blat fin-Nekropoli ta' Cyrene.

In-nekropoli jikkonsisti minn oqbra, oqbra mħaffra fil-blat, tempji-oqbra, u sarkofagi, li jmorru lura għas-seklu 6 Q.K. sas-seklu 5 W.K. Ikopri madwar 20 km² lejn in-Nofsinhar u t-Tramuntana tal-belt, u b'hekk huwa wieħed mill-ikbar nekropoli Griegi magħrufa. Is-sezzjoni tan-Nofsinhar ġiet mittiefsa mit-tkabbir tal-belt moderna ta' Shahat, speċjalment wara l-2013, meta bosta oqbra nqerdu. Is-sezzjoni tat-Tramuntana hija ppreservata aħjar. Diversi oqbra tal-perjodu Ruman fihom niċeċ li kienu għall-busti tal-mejtin. Sejba komuni huma statwi tal-hekk imsejħa "Divinità tal-Mewt", bust femminili - spiss mingħajr wiċċ - li tidher qisha se tiżvela lilha nnifisha.

Filosofija

Cyrene tat kontribut għall-ħajja intellettwali tal-Griegi, permezz ta' filosfi u matematiċi rinomati. L-Iskola ta' Cyrene, magħrufa bħala l-Iskola taċ-Ċirenajka, żviluppat hawnhekk bħala skola minuri ta' Sokrate u ġiet stabbilita minn Aristippus (x'aktarx ħabib ta' Sokrate, għalkemm skont xi wħud kien neputi ta' Aristippus bl-istess isem). Il-filosfu Neo-Epikurjan Franċiż Michel Onfray lil Cyrene sejħilha "Atlantide filosofika" grazzi għall-importanza enormi li kellha fit-twelid u l-iżvilupp inizjali tal-etika tal-pjaċir.

Residenti notevoli

• Aretafila ta' Cyrene, mara nobbli;
• Arete ta' Cyrene, filosfu;
• Aristippus (għall-ħabta tal-435 – għall-ħabta tat-356 Q.K.), filosfu u fundatur tal-Iskola taċ-Ċirenajka;
• Carneades, filosfu, akkademiku u xettiku;
• Callicratidas, ġeneral;
• Callimachus (310/305 – 240 Q.K.), poeta, kritiku u studjuż fil-Librerija ta' Lixandra;
• Cratisthenes ta' Cyrene, rebbieħ Olimpiku tat-tlielaq tal-karrijiet. Kien hemm statwa tiegħu f'Olimpja li nħolqot minn Pitagora;
• Eratosthenes (276 – 194 Q.K.), matematiku, ġeografu, astronomu u librar fil-Librerija ta' Lixandra; l-ewwel li kkalkula ċ-ċirkonferenza tad-Dinja;
• Eugammon (is-seklu 6 Q.K.), poeta epiku;
• Idaeus ta' Cyrene, rebbieħ Olimpiku tal-qedem tal-ġiri li rebaħ fil-275 Q.K.;
• Lacydes (is-seklu 3 Q.K.), filosfu;
• Philostephanus, kittieb Ellenistiku;
• Ptolemais, filosfu tal-mużika;
• Xmun ta' Cyrene, ir-raġel li għen lil Ġesù jerfa' s-salib fil-Passjoni;
• Sinsesju (għall-ħabta tat-373 – għall-ħabta tal-414 W.K.), awtur u isqof ta' Ptolemais;
• Teodoru (għall-ħabta tas-seklu 5 Q.K.), matematiku;
• Theaetetus ta' Cyrene, poeta.

Lista ta' isqfijiet

Fost l-isqfijiet magħrufa tar-raħal jinkludu:

• San Luqa (skont it-tradizzjoni);
• Teodoro (302);
• Filo I (għall-ħabta tat-370);
• Filo II (għall-ħabta tat-370);
• Rufo (449);
• Leontius (għall-ħabta tas-600).

Cyrene ma għadhiex veskovat residenzjali u attwalment hija elenkata mill-Knisja Kattolika bħala sede titolari. Il-Knisja Ortodossa Griega ttrattata wkoll bħala sede titolari.

Gallerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
•