Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus

It-Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus, magħruf ukoll bħala s-Santwarju ta' Asklepju ta' Epidaurus, kien santwarju f'Epidaurus iddedikat lil Asklepju. Kien is-sit imqaddes prinċipali ta' Asklepju. Is-santwarju f'Epidaurus kien ir-rivali ta' siti maġġuri oħra tal-qima bħas-Santwarju ta' Żeus f'Olimpja u ta' Apollo f'Delphi. It-tempju nbena fil-bidu tas-seklu 4 Q.K. Jekk kien għadu jintuża sas-seklu 4 W.K., it-tempju ċertament ingħalaq waqt il-persegwitazzjoni tal-pagani fl-aħħar tal-Imperu Ruman, meta l-Imperaturi Kristjani ħarġu editti li kienu jipprojbixxu l-qima mhux Kristjana.

Il-fdalijiet tat-tempju f'Epidaurus

Is-Santwarju ta' Asklepju ta' Epidaurus ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.

Mit u storja

Pausanias iddeskriva l-mit madwar l-istabbiliment tat-tempju, kif ukoll l-importanza reliġjuża tal-qima ta' Asklepju fis-seklu 2:

Qabel ma tasal f'Epidauros stess [f'Argos], tgħaddi biswit is-santwarju ta' Asklepju ... Dik l-art hija speċjalment imqaddsa għal Asklepju għar-raġuni li ġejja. Iċ-ċittadini ta' Epidaurus isostnu li Phlegyas ġie fil-Peloponnesos . . . akkumpanjat minn bintu [Koronis, omm Asklepju], li tul il-mawra kollha ma għarrfitx lil missierha li kellha wild minn Apollon. F'Epidaurus weldet iben [Asklepju], u dakinhar esponietu fuq il-muntanja msejħa Titthion (Beżżula), li mbagħad ġiet imsejħa Myrtion... Hemm evidenza ulterjuri li l-alla kien twieled f'Epidaurus; għaliex jien insostni li l-iżjed santwarji famużi ta' Asklepju oriġinaw f'Epidaurus. L-ewwel nett, iċ-ċittadini ta' Ateni, li jsostnu li taw sehem tar-riti mistiċi tagħhom lil Asklepju, isejħu dan il-jum tal-festival Epidauria, u jallegaw li l-qima tagħhom ta' Asklepju tmur lura għal dak iż-żmien. Mill-ġdid, meta Arkhias, iben Aristaikhmos, ġie mfejjaq f'Epidauria wara li weġġa' hu u jikkaċċja madwar Pindasos, u miegħu ħa din il-qima lejn Pergamon [fl-Asja Minuri]. Hemmhekk inbena wkoll santwarju ieħor ta' Asklepju mal-baħar ta' Smyrna. Barra minn hekk, f'Balagrai tal-Kirenej hemm Asklepju msejjaħ Iatros (Fejjieq), li bħall-oħrajn ġie minn Epidaurus. Minnu ġie stabbilit is-santwarju ta' Asklepju f'Lebene, fi Kreta. Hemm din id-differenza bejn il-Kirenej u ċ-ċittadini ta' Epidaurus, li filwaqt li l-Kirenej jissagrifikaw il-mogħoż, f'Epidaurus dan imur kontra d-drawwiet taċ-ċittadini lokali. Mill-bidu nett, Asklepju tqies bħala alla u ngħata dak it-titlu maż-żmien. Dan nisiltu minn diversi sinjali, inkluż l-evidenza ta' Omeru, li permezz tiegħu Agamemnon jgħid dwar Makhaon: "Talthybios, bil-ħeffa kollha sejjaħli lejn Makhaon, iben mortali ta' Asklepju". U dan għandu jgħid, "iben uman ta' alla".

Struttura

Statwa ta' Asklepju ta' Epidaurus

It-tempju kien Doriku, sitt kolonni bi ħdax-il kolonna, b'tul ta' madwar 80 pied. Ħdejn it-tempju ġiet skavata kitba mnaqqxa (Inscriptiones Graecae IV, it-tieni edizzjoni, nru. 102) li tagħti rendikont pubbliku ta' meta nbena t-tempju. Il-kitba mnaqqxa ssemmi lil Teodotu bħala l-arkitett. Il-proġett ħa kważi ħames snin biex tlesta. It-tempju kellu skultura pedimentali, fuq quddiem u fuq wara, u acroteria bil-figuri. Dawn, li kienu l-frott tal-aqwa skulturi ta' dak iż-żmien, issa jokkupaw kamra prominenti fil-Mużew Arkeoloġiku Nazzjonali f'Ateni.

L-istatwa meqjuma tad-deheb u tal-avorju tal-alla ġiet deskritta minn Pausanias, li ddeskriva wkoll is-santwarju fis-seklu 2:

L-ort sagru ta' Asklepju huwa mdawwar b'marki ta' konfini. Fi ħdan dawn il-konfini ma jseħħ l-ebda twelid jew mewt; l-istess drawwa hija prevalenti wkoll fil-gżira ta' Delos. L-offerti kollha, kemm jekk l-offerent ikun ċittadin ta' Epidaurus jew barrani, jiġu kkonsmati kollha fi ħdan dawn il-konfini. F'Titane wkoll naf li hemm din l-istess regola. Ix-xbieha ta' Asklepju, bħala daqs, fiha daqs nofs dik ta' Żeus ta' Olimpja f'Ateni, u hija magħmula mill-avorju u mid-deheb. Kitba mnaqqxa tgħidilna li l-artist kien Thrasymedes, Parjan, iben Arignotos. L-alla qiegħed bilqiegħda b'ħatar f'idu; b'idu l-oħra qed iżomm 'il fuq ras ta' serp; hemm ukoll figura ta' kelb mixħut maġenbu. Fejn qiegħed bilqiegħda Asklepju hemm riljiev tal-ferrobattut dwar il-kisbiet tal-eroj ta' Argive..." [...] "Meta staqsejt f'Epidaurus għalfejn ma jferrgħux l-ilma u lanqas iż-żejt taż-żebbuġa fuq ix-xbieha ta' Asklepju [biex l-avorju jibqa' f'kundizzjoni tajba], dawk li kienu jieħdu ħsieb is-santwarju infurmawni li kemm ix-xbieha tal-alla kif ukoll it-tron kienu nbnew fuq ġibjun.

Mis-santwarju ġew ippreservati biss il-pedamenti. Xi frammenti mill-istruttura ta' fuq, li ġew irkuprati fl-iskavi, jinsabu fil-Mużew Arkeoloġiku fis-sit, u minflok inbniet rikostruzzjoni parzjali tal-frammenti li nstabu.

Madankollu, it-Tempju ta' Asklepju ma kienx l-unika binja f'Epidaurus. Pausanias iddokumenta diversi binjiet iżgħar oħra fiż-żona sagra u l-ort tal-kumpless tat-tempju, fosthom teatru, Tempju ta' Artemis, xbieha ta' Epione, Santwarju ta' Afrodite u Themis, "korsa tat-tiġrijiet... u funtana li ta' min jaraha għas-saqaf tagħha u għall-ġmiel inġenerali".

Fi żmien iż-żjara ta' Pausanias fis-seklu 2, żdiedu wkoll diversi donazzjonijiet minn senatur Ruman Antoninos, fosthom: "banju ta' Asklepju u santwarju tal-allat imsejħa tal-ġenerożità. Bena wkoll tempju ddedikat lil Hygeia, Asklepju, u Apollon, bl-aħħar tnejn imsejħa Aigyptios (Eġizzjani). Barra minn hekk, irrestawra l-portiku msejjaħ il-Portiku ta' Kotys, li minħabba li l-brikks li bihom inbena ma kinux maħruqin, iġġarraf wara li ċeda s-saqaf tiegħu. Peress li ċ-ċittadini ta' Epidaurus qrib is-santwarju kienu mħassbin ferm, billi n-nisa u l-morda ma kellhomx fejn jistkennu u kellhom joqogħdu fil-beraħ, huwa pprovda binja, sabiex jindirizza dak it-tħassib. Hemmhekk, fl-aħħar, kien post fejn mingħajr dnub bniedem seta' jmut u mara setgħet twelled...".

Qima

It-tempju kellu importanza reliġjuża kbira fil-qima ta' Asklepju. Kien sit ta' pellegrinaġġ sagru mid-dinja antika kollha, u influwenza l-qima ta' Asklepju f'bosta santwarji oħra ddedikati lilu. Pausanias iddeskriva kif is-sriep kienu meqjusa sagri għall-alla tas-sit: "Is-sriep, inkluż tipi strambi ta' lewn fl-isfar, jitqiesu sagri għal Asklepju, u huma mansi mal-irġiel".

Pausanias iddeskriva l-qima u l-importanza tas-sit bħala post ta' pellegrinaġġ fis-seklu 2:

Faċċata tat-tempju hemm il-post fejn il-qaddejja tal-alla jorqdu. Fil-qrib inbniet binja ċirkolari bl-irħam abjad, imsejħa Tholos (Dar Tonda) . . . Fi ħdan il-konfini tas-sit kien hemm ħaġriet; fi żmieni kien fadal sitta, iżda fl-imgħoddi kien hemm iktar. Fuqhom tnaqqxu l-ismijiet tal-irġiel u tan-nisa li ġew imfejqa minn Asklepju, il-marda li kellhom, u l-mezz ta' fejqan. Id-djalett huwa Doriku. Imbiegħda mill-oħrajn hemm ħaġra antika, li tiddikjara li Hippolytos iddedika għoxrin żiemel lill-alla. L-Arikjani jirrakkontaw ġrajja li taqbel mal-kitbiet imnaqqxa fuq din il-ħaġra, li meta Hippolytos inqatel, minħabba s-seħta ta' Theseus, Asklepju qajmu mill-mewt. Malli rxoxta mill-ġdid irrifjuta li jaħfer lil missieru; irrifjuta t-talb tiegħu, u mar lejn l-Arikjani fl-Italja...

Kien hemm bosta leġġendi, ġrajjiet u mirakli li ntqal li seħħew fit-tempju matul is-sekli ta' pellegrinaġġ lejn is-sit. Ċiċerun alluda għan-natura tal-ħniena ta' Asklepju meta rrakkonta kif Dijoniżju ta' Siracusa allegatament wettaq sagrileġġ fis-santwarju mingħajr ma ngħata kastig divin: "Huwa ordna t-tneħħija tad-daqna tad-deheb ta' Asklepju f'Epidaurus, għaliex sostna li ma kienx sew li l-iben ikollu d-daqna meta missieru [Apollo] fit-tempji kollha kien jidher bla daqna... U Asklepju ma kkastigahx billi xeħtu f'xi post imbiegħed biex imut bil-ġuħ jew b'xi marda kiefra u dejjiema".

Fis-seklu 3, Aelian jiddeskrivi miraklu leġġendarju li skontu seħħ fis-santwarju:

Mara kienet qed tbati minn dudu intestinali, u l-iżjed tobba bravi ma kinux jafu kif se jfejquha. Għalhekk, marret lejn Epidaurus u talbet lill-alla [Asklepju] biex jeħlisha mill-uġigħ ikkawżat minn ġo fiha. L-alla ma kienx dispost għall-ewwel. Madankollu, il-qaddejja tat-tempju qalulha timtedd fil-post fejn l-alla normalment kien ifejjaq lill-fidili tiegħu. Il-mara mteddet fis-skiet biex tinħeles mill-uġigħ; u l-ministri ta' Asklepju daru magħha biex ifejquha: qatgħulha rasha minn għonqha, u wieħed minnhom daħħal idu u neħħa d-dudu, li kien ħlejqa monstruża. Iżda meta ġew biex ipoġġulha rasha fejn kienet, ma rnexxielhomx. Asklepju wasal fit-tempju u wera l-għadab tiegħu mal-ministri talli ppruvaw iwettqu kompitu li kien ferm iktar mill-ħila tagħhom, u bis-setgħa irreżistibbli ta' alla reġa' poġġa rasha kif kienet f'ġisimha u qajjimha mill-ġdid. Min-naħa tiegħi, O Re Asklepju, l-iżjed ħanin mal-bniedem mill-allat, ma ngħidx li m'għandekx ħila ssib fejqan mid-dud intestinali (allaħares nasal insostni xi ħaġa tant bla sens!), iżda bejni u bejn ruħi ftakart fl-azzjoni benefika tiegħek u fis-setgħat tal-għaġeb ta' fejqan tiegħek. U m'hemmx għalfejn wieħed jiddubita li din il-ħaxixa aromatika hija don mingħandek ukoll.

It-tempju ma setax kien qed jiffunzjona iktar tard mis-seklu 4 jew 5, meta s-santwarji pagani kollha ngħalqu waqt il-persegwitazzjoni tal-pagani fl-aħħar tal-Imperu Ruman.

Sit ta' Wirt Dinji

It-teatru ta' Epidaurus

Is-Santwarju ta' Asklepju ta' Epidaurus ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Biblijografija

• Helmut Berve, Gottfried Gruben and Max Hirmer. Greek Temples, Theatres, and Shrines. New York 1963.
• Alison Burford, Greek Temple Builders at Epidauros: A Social and Economic Study of Building in the Asklepian Sanctuary During the Fourth and Early Third Centuries B.C. Liverpool 1969.
• William Bell Dinsmoor. The Architecture of Ancient Greece. 3rd ed. rev. London 1950.
• Arnold W. Lawrence. Greek Architecture. 4th ed. rev. with additions by R.A. Tomlinson. (Pelican History of Art) New Haven 1996.
• Bronwen L. Wickkiser. Asklepios, Medicine, and the Politics of Healing in Fifth-Century Greece: Between Craft and Cult. Baltimore 2008.