Rumanija

Rumanija
*România*
Rumanija România
Bandiera	Emblema
	Innu nazzjonali: "Deșteaptă-te române!"; Qum Minn Hemm, Rumen!; ;
Belt kapitali; (u l-ikbar belt)	Bukarest; 44°25′N 26°06′E / 44.417°N 26.1°E
Lingwi uffiċjali	Rumen
Gvern	Repubblika semi-presidenzjali unitarja
Formazzjoni
Sħubija fl-UE	1 ta' Jannar 2007
Erja
Popolazzjoni
PGD (PSX)	stima tal-2012
PGD (nominali)	stima tal-2012
IŻU (2013)	0.786 (għoli) (56)
Valuta	leu Rumen (RON)
Żona tal-ħin	EET (UTC+2)
Kodiċi telefoniku	+40
TLD tal-internet	.ro1
1	Id-dominju .eu hija wkoll użata u maqsuma mal-istati membri oħrajn tal-Unjoni Ewropeja.

Ir-Rumanija (Rumen:România) hi pajjiż li tinsab fl-intersezzjoni tal-Ewropa Ċentrali u l-Ewropa tax-Xlokk, bi fruntiera mal-Baħar l-Iswed.^[5] Ir-Rumanija għandha fruntiera komuni mal-Ungerija u s-Serbja fil-Punent, l-Ukrajna u l-Moldova fil-Grigal u l-Lvant, u l-Bulgarija fin-Nofsinhar. B'238,391 kilometru kwadru (92,043 mi kw), ir-Rumanija hija t-tmien l-akbar pajjiż tal-Unjoni Ewropea mill-erja, u għandha s-seba' l-akbar popolazzjoni tal-Unjoni Ewropea b'20,121,641 persuna (Ottubru 2011). Il-belt kapitali u l-ikbar belt hija Bukarest, li hija s-sitt l-akbar belt fl-Ewropa.

Moldoveanu Peak (Rumen: Vârful Moldoveanu), b'altitudni ta' 2544 m, hija l-ogħla muntanja fir-Rumanija. Hija tinsab fid-distrett ta 'Argeş, fil-Muntanji Făgăraș tal-Karpazji tan-Nofsinhar.

Il-Prinċipalitajiet Uniti ħarġu meta t-territorji tal-Moldavja u Wallachia kienu magħquda taħt il-Prinċep Alexander Ioan Cuza fl-1859. Fl-1866, il-Prinċep Karl tal-Hohenzollern-Sigmaringen kien imsejjaħ għat-tron bħala l-prinċep renjanti tal-Prinċipat Rumen u fl-1881 kien finalment inkurunat bħala Re Carol I l-ewwel monarka tar-Renju tar-Rumanija. L-indipendenza mill-Imperu Ottoman kienet iddikjarata fid-9 ta' Mejju 1877, u kienet internazzjonalment rikonoxxuta fis-sena ta' wara. Fl-aħħar tal-Ewwel Gwerra Dinjija, it-Transilvanja, Bukovina u Bessarabja ngħaqdu mar-Renju tar-Rumanija.

Tmiss mal-Ukrajna fit-tramuntana u l-lvant, l-Ungerija fil-punent, is-Serbja fil-Lbiċ, il-Bulgarija fin-nofsinhar, il-Moldova fil-lvant, u l-Baħar l-Iswed fix-Xlokk. Għandha klima prinċipalment kontinentali u erja ta '238,397 km² (92,046 sq mi) b'popolazzjoni ta' 19-il miljun ruħ (2023). Ir-Rumanija hija t-tnax-il l-akbar pajjiż fl-Ewropa u s-sitt stat membru l-aktar popolat tal-Unjoni Ewropea. Il-kapitali u l-akbar belt tagħha hija Bukarest, segwita minn Cluj-Napoca, Iași, Timișoara, Constanta, Craiova, Brașov u Galați. It-tieni l-itwal xmara tal-Ewropa, id-Danubju, tgħaddi fid-Delta tad-Danubju fil-Lbiċ tal-pajjiż. Il-Muntanji Karpazji jgħaddu mir-Rumanija mit-Tramuntana għal-Lbiċ u jinkludu l-Moldoveanu Peak, f'altitudni ta' 2,544 m (8,346 pied).

Issedjament fit-territorju tal-lum tar-Rumanija beda fil-Paleolitiku t'isfel, segwit minn rekords bil-miktub li jixhdu r-renju tad-Dacia, il-konkwista tagħha u r-Rumanizzazzjoni sussegwenti mill-Imperu Ruman matul l-Antikità Tard. L-istat Rumen modern ġie ffurmat fl-1859 permezz ta 'unjoni personali tal-prinċipalitajiet Danubjani tal-Moldova u l-Valakija. L-istat il-ġdid, imsejjaħ uffiċjalment Rumanija mill-1866, kiseb l-indipendenza mill-Imperu Ottoman fl-1877. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, wara li ddikjarat in-newtralità tiegħu fl-1914, ir-Rumanija ġġieled flimkien mal-qawwiet Alleati mill-1916. Wara l-gwerra, Bucovina, Bessarabia, Transilvanja u partijiet tal-Banat, Crișana u Maramureș saru parti mir-Renju tar-Rumanija. F'Ġunju-Awissu 1940, bħala konsegwenza tal-Patt Molotov-Ribbentrop u t-Tieni Premju ta' Vjenna, ir-Rumanija kienet imġiegħla tagħti l-Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina lill-Unjoni Sovjetika u t-Tramuntana tat-Transilvanja lill-Ungerija. F’Novembru tal-1940, ir-Rumanija ffirmat il-Patt Tripartitiku u konsegwentement f’Ġunju tal-1941 daħlet fit-Tieni Gwerra Dinjija fuq in-naħa tal-Assi, tiġġieled mal-Unjoni Sovjetika sa Awwissu tal-1944, meta ngħaqdet mal-Alleati u reġgħet kisbet it-tramuntana mit-Transilvania. Wara l-gwerra u l-okkupazzjoni mill-Armata l-Ħamra, ir-Rumanija saret repubblika soċjalista u membru tal-Patt ta’ Varsavja. Wara r-Rivoluzzjoni tal-1989, ir-Rumanija bdiet tranżizzjoni lejn id-demokrazija u ekonomija tas-suq.

Ir-Rumanija hija pajjiż bi dħul għoli, b'ekonomija kumplessa ħafna, li qed tibda tkun qawwa medja fl-affarijiet internazzjonali. Ir-Rumanija kienet ikklassifikata fis-47 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-ekonomija tagħha hija fost l-aktar li qed jikbru malajr fl-Unjoni Ewropea, billi hija l-41 l-akbar fid-dinja bil-PGD nominali u l-35 l-akbar skont il-PPP, ibbażata prinċipalment fuq is-servizzi. Iċ-ċittadini Rumeni jgawdu waħda mill-iktar veloċitajiet tal-Internet mgħaġġla u irħas fid-dinja. Hija produttur nett u esportatur ta' karozzi u enerġija elettrika permezz ta' kumpaniji bħal Automobile Dacia u OMV Petrom. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tar-Rumanija huma etniċi Rumeni u jidentifikaw reliġjużi bħala Kristjani Ortodossi tal-Lvant, li jitkellmu r-Ruman, lingwa Rumana (aktar speċifikament Rumanz tal-Lvant). Ir-Rumanija hija membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Unjoni Ewropea, iż-Żona Schengen, in-NATO, il-Kunsill tal-Ewropa, il-BSEC u d-WTO.

Total tal-fruntieri tar-Rumanija: 2,844 km, pajjiżi tal-fruntiera (5): Bulgarija 605 km; Ungerija 424 km; Moldova 683 km; Serbja 531 km; Ukraina 601 km.

Etimoloġija

"Rumanija" ġejja mill-isem lokali għar-Rumen (Rumen: român), li mbagħad ġej mil-Latin romanus, li jfisser "Ruman" jew "ta' Ruma." Dan l-etnonimu għar-Rumeni huwa attestat għall-ewwel darba fis-seklu 16 minn umanisti Taljani li jivvjaġġaw lejn it-Transilvanja, il-Moldova u l-Valakija. L-eqdem dokument magħruf li baqa' ħaj miktub bir-Rumen li jista' jiġi datat b'mod preċiż, ittra tal-1521 magħrufa bħala l-"Ittra ta' Neacșu de Câmpulung", hija notevoli għall-inklużjoni tal-ewwel dehra dokumentata mir-Rumen. f'isem pajjiż: il-Valachia tissemma bħala Țara Rumânească.

Storja

Preistorja

Fuħħar mill-perjodu kulturali Cucuteni-Trypillia (c. 5500 sa 2750 QK)

Il-fdalijiet umani misjuba f'Peștera cu Oase ("Għar bl-għadam"), radjukarbon datat għal madwar 40,000 sena ilu, jirrappreżentaw l-eqdem Homo sapiens magħruf fl-Ewropa. L-agrikoltura Neolitika nfirxet wara l-wasla ta' grupp imħallat ta' nies mit-Tessalja fis-6 millennju QK Tħaffir ħdejn nixxiegħa tal-melħ f'Lunca taw l-ewwel evidenza ta' sfruttament tal-melħ fl-Ewropa; hawn il-produzzjoni tal-melħ bdiet bejn il-5 u r-4 millennju QK L-ewwel insedjamenti permanenti żviluppaw fi "proto-bliet", li kienu aktar minn 320 ettaru (800 acres).

Il-kultura Cucuteni-Trypillia—l-aktar kultura arkeoloġika magħrufa tal-Ewropa l-Qadima—fjorixxiet fil-Muntenia, fix-Xlokk ta' Transilvanja, u fil-Grigal tal-Moldova bejn c. 5500 sa 2750 QK. Matul il-fażi tan-nofs tagħha (c. 4000 sa 3500 QK), popolazzjonijiet li jappartjenu għall-kultura Cucuteni-Trypillia bnew l-akbar insedjamenti fl-Ewropa Neolitika, li wħud minnhom kien fihom sa tlett elef struttura u possibbilment kienu abitati minn bejn 20,000 u 46,000 ruħ.

L-ewwel insedjamenti fortifikati dehru madwar l-1800 QK, li juri l-karattru militanti tas-soċjetajiet taż-Żmien tal-Bronż.

Antikitajiet

Brazzuletti tad-deheb Dacian minn Sarmizegetusa Regia, ir-Rumanija, li jmorru għall-1 seklu QK jew mis-seklu 1 AD

Il-kolonji Griegi stabbiliti fuq il-kosta tal-Baħar l-Iswed fis-seklu 7 QK saru ċentri importanti ta' kummerċ ma' tribujiet lokali. Fost il-popli indiġeni, Erodotu elenka l-Getae tar-reġjun t’Isfel tad-Danubju, l-Agathyrs tat-Transilvanja, u s-Siginnas tal-pjanuri tul ix-Xmara Tisza fil-bidu tas-seklu 5. QK Sekli wara, Strabon assoċa lill-Getae mad-Dacians li ddominaw l-artijiet tul il-Muntanji Karpazji tan-Nofsinhar fl-1 seklu QK.

Fdalijiet tas-santwarji tar-Reġia ta' Sarmizegetusa (kapitali tad-Dacia matul ir-renji ta' Burebista u Decebalus)

Estensjoni territorjali massima tar-Renju tad-Dacia matul ir-renju ta' Burebista (bidu tas-snin 40 QK)

Burebista kien l-ewwel ħakkiem Dacian li għaqqad it-tribujiet lokali. Huwa rebaħ ukoll il-kolonji Griegi fid-Dobruja u l-ibliet ġirien sal-Nofsani Danubju u l-Balkani bejn madwar 55 u 44 QK Wara li Burebista kien maqtul fl-44 QK. C., is-saltna tiegħu waqgħet.

Fdalijiet tas-santwarji tar-Reġia ta' Sarmizegetusa (kapitali tad-Dacia matul ir-renji ta' Burebista u Decebalus)

Estensjoni territorjali massima tar-Renju tad-Dacia matul ir-renju ta' Burebista (bidu tas-snin 40 QK)

Ir-Rumani waslu fid-Dacia matul ir-renju ta’ Burebista u rebħu d-Dobruja fis-sena 46 wara Kristu Dacia reġgħet ġiet magħquda taħt Decebalus madwar is-sena 85 AD. C. Huwa rreżista lir-Rumani għal għexieren ta' snin, iżda l-armata Rumana għelbet lit-truppi tiegħu fis-sena 106 AD. L-Imperatur Trajan ttrasforma l-Banat, l-Oltenja, u l-biċċa l-kbira tat-Transilvanja fi provinċja ġdida msejħa Dacia Rumana, iżda t-tribujiet Daċjan u Sarmatian komplew jiddominaw l-artijiet tul il-fruntieri Rumani.

Ir-Rumani segwew politika ta’ kolonizzazzjoni organizzata u l-provinċjali gawdew minn perjodu twil ta' paċi u prosperità fit-2 seklu. L-istudjużi li jaċċettaw it-teorija tal-kontinwità Dako-Rumana (waħda mit-teoriji ewlenin dwar l-oriġini tar-Rumeni) jgħidu li l-koabitazzjoni ta 'Dacians indiġeni u settlers Rumani fid-Dacia Rumana kienet l-ewwel fażi tal-etnoġenesi tar-Rumeni. Il-Karpanjani, il-Goti, u tribujiet ġirien oħra għamlu rejds regolari kontra Dacia li bdew fis-snin 210.

Ir-Rumani ma setgħux jirreżistu, u l-Imperatur Aurelian ordna l-evakwazzjoni tal-provinċja ta 'Trajan ta' Dacia fis-snin 270 L-istudjużi li jappoġġaw it-teorija tal-kontinwità huma konvinti li l-maġġoranza tal-plebji li jitkellmu bil-Latin baqgħu lura meta rtiraw l-armata u l-amministrazzjoni ċivili. . Ir-Rumani ma abbandunawx is-swar tagħhom tul ix-xtut tat-tramuntana tad-Danubju t'Isfel għal għexieren ta' snin, u Dobruja (magħrufa bħala Scythia Minor) baqgħet parti integrali mill-Imperu Ruman sal-bidu tas-seklu 7.

Medju Evu

Gutthiuda, jew l-art tat-Tervingi li jitkellmu bil-Gotiku u tribujiet ġirien (370s AD)

Il-Goti espandew fid-Danubju t'isfel mis-sena 230, u ġiegħlu lill-popli indiġeni jaħarbu lejn l-Imperu Ruman jew jaċċettaw is-sovranità tagħhom. Il-ħakma tal-Goti spiċċat f'daqqa meta l-Huni invadew it-territorju tagħhom fl-376, u kkawżaw mewġiet ġodda ta' migrazzjoni. Il-Huni ġiegħlu lill-fdalijiet tal-popolazzjoni lokali jissottomettu, iżda l-imperu tagħhom waqa 'fl-454. Il-Gepids ħadu pussess tal-provinċja antika ta' Dacia. L-ismijiet tal-postijiet ta 'oriġini Slavi ħafna fir-Rumanija, li jindikaw li popolazzjoni sinifikanti li titkellem Slava għexet fit-territorju. L-ewwel gruppi Slavi stabbilixxew fil-Moldavia u l-Valachia fis-6 seklu, fit-Transilvanja madwar 600. L-Avari nomadi għelbu lill-Ġepidi u stabbilixxew imperu qawwi madwar 570. Il-Bulgari, li kienu wkoll ġejjin mill-isteppa Pontika Ewropea, okkupaw ir-reġjun ta' t'isfel tad-Danubju. fis-sena 680.

L-Ewwel Imperu Bulgaru (681-1018) madwar 850

Wara li l-Avar Khanate waqa' fis-snin 790, l-Ewwel Imperu Bulgaru sar il-qawwa dominanti fir-reġjun, u okkupa artijiet sax-Xmara Tisa. L-Ewwel Imperu Bulgaru kellu popolazzjoni mħallta li kienet tikkonsisti minn konkwistaturi Bulgari, Slavi u Vlaċi (jew Rumeni), iżda l-Islavizzazzjoni tal-elite Bulgara kienet diġà bdiet fis-seklu 9. Wara l-konkwista tan-Nofsinhar tat-Transilvanja madwar l-830, in-nies tal-Imperu Bulgaru ħadu l-melħ fil-minjieri tal-melħ lokali. Il-Konċilju ta' Preslav iddikjara s-Slavona tal-Knisja l-Qadima bħala l-lingwa tal-liturġija fil-pajjiż fl-893. Il-Vlaċi adottaw ukoll is-Slavona tal-Knisja l-Qadima bħala l-lingwa liturġika tagħhom.

Il-Magyars (jew Ungeriżi) ħadu l-kontroll tal-isteppi fit-tramuntana tad-Danubju t’Isfel fis-snin 830, iżda ġew sfurzati b'mod konġunt minn dan ir-reġjun mill-Bulgari u l-Pechenegs għall-artijiet baxxi tul id-Danubju Nofsani madwar 894. Sekli wara, il-Gesta Hungarorum kitbet dwar il-gwerer tal-Magyars li jinvaduh kontra tliet duki—Glad, Menumorut, u l-Valakija Gelou—minn Banat, Crișana, u Transilvanja. Il-Gesta telenka wkoll ħafna popli—Slavi, Bulgari, Vlachs, Khazars, u Scekelians—li abitaw l-istess reġjuni. L-affidabbiltà tal-Gesta hija s-suġġett ta 'dibattitu. Xi studjużi jqisuh bħala rakkont bażikament preċiż, oħrajn jiddeskrivuh bħala xogħol letterarju mimli dettalji ivvintati. Il-Pechenegs ħatfu l-artijiet baxxi abbandunati mill-Ungeriżi fil-Lvant tal-Karpazji.

Il-missjunarji Biżantini għamlu proseliti fl-artijiet fil-Lvant tat-Tisa mis-snin 940 u t-truppi Biżantini okkupaw id-Dobruja fis-snin sebgħin L-ewwel re tal-Ungerija, Stiefnu I, li appoġġja lill-missjunarji tal-Ewropa tal-Punent, għeleb lill-kapijiet lokali u stabbilixxa l-isqof Kattoliċi Rumani (l-uffiċċju tal-isqof). ) fit-Transilvanja u l-Banat fil-bidu tas-seklu 11. Gruppi sinifikanti Pecheneg ħarbu lejn l-Imperu Biżantin fl-1040; segwew it-Torok Oghuz, u l-Cumani nomadi saru l-qawwa dominanti tal-steppi fl-1060s Il-kooperazzjoni bejn il-Cumani u l-Vlachs kontra l-Imperu Biżantin hija dokumentata sew mill-aħħar tas-seklu 11. L-istudjużi li jirrifjutaw it-teorija tal-kontinwità Dako-Rumana jgħidu li l-ewwel gruppi Vlach ħallew art twelidhom Balkani għall-mergħat tal-muntanji tal-Lvant u tan-Nofsinhar tal-Karpazji fis-seklu 11, u stabbilixxew il-preżenza tar-Rumeni fl-artijiet fit-tramuntana ta' Taħt Danubju.

Qtugħ fuq l-injam kontemporanju li juri lil Vlad III ta' Wallachia (magħruf ukoll bħala Vlad the Impaler), ħakkiem medjevali ta' Wallachia, ippubblikat f'Nuremberg fl-1488. L-iktar ħakkiem Rumen famuż fl-istorja tad-dinja.

Rappreżentazzjoni kontemporanja ta' Stiefnu l-Kbir, voivode tal-Moldova, 1488, Monasteru ta' Voroneţ. L-itwal ħakkiem fl-istorja medjevali Rumena, mill-1457 sal-1504, għal 47 sena.

Esposta għal rejds nomadiċi, it-Transilvanja saret provinċja importanti tal-fruntiera tar-Renju tal-Ungerija. Is-Székelys, komunità ta' ġellieda ħielsa, stabbilixxew fiċ-ċentru ta' Transilvania madwar 1100 u marru lejn ir-reġjuni l-aktar tal-Lvant madwar 1200. Il-settlers tal-Imperu Ruman Imqaddes, l-antenati tas-Sassoni Transilvanjani, waslu fil-provinċja fl-1150s -uffiċjal rjali tal-grad, imsejjaħ voivode, ħakem il-kontej tat-Transilvanja mill-1170, iżda s-sede (jew id-distretti) Székely u Sassoni ma' kinux suġġetti għall-awtorità tal-voivodes. Il-karti rjali kitbu dwar l-"art tal-Vlachs" fin-Nofsinhar tat-Transilvanja fil-bidu tat-13-il seklu, u jindikaw l-eżistenza ta 'komunitajiet awtonomi Rumeni. Il-korrispondenza Papali ssemmi l-attivitajiet tal-prelati Ortodossi fost ir-Rumeni fil-Muntenia fis-snin 1230 Ukoll fis-seklu 13, ir-Repubblika ta 'Ġenova bdiet tistabbilixxi kolonji fuq il-Baħar l-Iswed, inklużi Calafat u Constance.

Il-Mongols qerdu territorji kbar matul l-invażjoni tagħhom ta 'l-Ewropa ċentrali u tal-Lvant fl-1241 u l-1242. Il-Mongol Golden Horde ħareġ bħala l-qawwa dominanti fl-Ewropa tal-Lvant, iżda Béla IV ta' l-art ta' l-Ungerija għotja lill-Kavallieri Hospitaller f'Oltenia u Muntenia turi li l-lokali Il-mexxejja tal-Vlach kienu suġġetti għall-awtorità tar-re fl-1247. Basarab I ta' Wallachia għaqqad il-politiki Rumeni bejn il-Karpazji tan-Nofsinhar u d-Danubju t'Isfel fl-1310s Huwa għeleb lill-armata rjali Ungeriża fil-Battalja ta 'Inn u assigura l-indipendenza ta' Wallachia fl-1330. It-tieni principat Rumen, il-Moldova, kiseb awtonomija sħiħa matul ir-renju ta' Bogdan I madwar l-1360. Dinastija lokali ħakmet id-Despotat ta' Dobruja fit-tieni nofs tas-seklu 14, iżda l-Imperu Ottoman ħa l-pussess tat-territorju wara l-1388.

Il-Prinċpijiet Mircea I u Vlad III ta' Valachia u Stiefnu III tal-Moldavia ddefendew l-indipendenza ta' pajjiżi tagħhom kontra l-Ottomani. Il-biċċa l-kbira tal-prinċpijiet Vlaċi u Moldavia taw ġieħ regolari lis-sultani Ottomani mill-1417 u l-1456, rispettivament. Kmandant militari ta' oriġini Rumena, John Hunyadi, organizza d-difiża tar-Renju tal-Ungerija sal-mewt tiegħu fl-1456. Iż-żieda fit-taxxi rrabjat lill-bdiewa tat-Transilvanja, u qamu f’ribelljoni miftuħa fl-1437, iżda nobbli Ungeriżi u Il-mexxejja tal- Il-komunitajiet Sassoni u Scelic flimkien irażżnu r-rewwixta tagħhom. L-alleanza formali tal-mexxejja Ungeriżi, Sassoni u Scelic, magħrufa bħala l-Unjoni tat-Tliet Nazzjonijiet, saret element importanti tal-awtonomija tat-Transilvanja. Il-knezes Ortodossi Rumeni ("kapijiet") ġew esklużi mill-Unjoni.

L-era moderna bikrija u l-qawmien nazzjonali

Ir-Renju tal-Ungerija waqa' u l-Ottomani okkupaw partijiet tal-Banat u Crișana fl-1541. Transilvanja u Maramureș, flimkien mal-bqija tal-Banat u Crișana saru stat ġdid taħt is-suzeranità Ottomana, il-Prinċipat tat-Transilvanja. Ir-Riforma nfirxet u erba' denominazzjonijiet (Kalviniżmu, Luteraniżmu, Unitariżmu u Kattoliċiżmu Ruman) ġew rikonoxxuti uffiċjalment fl-1568. Il-fidi Ortodossa tar-Rumeni baqgħet biss ittollerata, għalkemm kienu jikkostitwixxu aktar minn terz tal-popolazzjoni, skont stimi tas-seklu 17.

Matul il-Gwerra Twila Torka, il-Prinċep tal-Valakija Mikiel il-Brave (mpinġi fuq il-lemin) issaltan fil-qosor fuq it-tliet prinċipalitajiet medjevali ta' Wallachia, Moldavia u Transilvanja, li jkopru l-biċċa l-kbira tat-territorju tal-lum tar-Rumanija (1600).

Il-prinċpijiet ta' Transilvania, Wallachia, u Moldavia ssieħbu fil-Lega Mqaddsa kontra l-Imperu Ottoman fl-1594. Il-prinċep Wallachian, Michael the Brave, għaqqad it-tliet prinċipati taħt il-ħakma tiegħu f'Mejju 1600. Is-setgħat ġirien ġiegħlu jabdika f'Settembru sar simbolu tal-unifikazzjoni tal-artijiet Rumeni fis-seklu 19. Għalkemm il-ħakkiema tat-tliet prinċipalitajiet komplew jagħtu ġieħ lill-Ottomani, l-aktar prinċpijiet ta' talent (Gabriel Bethlen tat-Transilvanja, Matei Basarab ta' Wallachia, u Vasile Lupu tal-Moldavia) saħħew l-awtonomija tagħhom.

L-armati magħquda tal-Lega Mqaddsa keċċew it-truppi Ottomani mill-Ewropa Ċentrali bejn l-1684 u l-1699, u l-Prinċipat tat-Transilvanja ġie integrat fil-monarkija tal-Habsburg. Il-Habsburgs appoġġaw lill-kleru Kattoliku u pperswadew lill-prelati Ortodossi Rumeni biex jaċċettaw l-għaqda mal-Knisja Kattolika Rumana fl-1699. L-Unjoni tal-Knejjes saħħet id-devozzjoni tal-intellettwali Rumeni lejn il-wirt Ruman tagħhom. Il-Knisja Ortodossa ġiet restawrata fit-Transilvania biss wara li l-patrijiet Ortodossi qanqlu rewwixti fl-1744 u fl-1759. L-organizzazzjoni tal-Fruntieri Militari Transilvanjani ħolqot aktar inkwiet, speċjalment fost is-Székelys fl-1764.

Il-Prinċpijiet Dimitrie Cantemir tal-Moldavia u Constantin Brâncoveanu ta' Wallachia kkonkludew alleanzi mal-Monarkija tal-Habsburg u r-Russja kontra l-Ottomani, iżda tneħħew it-tron fl-1711 u fl-1714, rispettivament. Is-sultani tilfu l-fiduċja fil-prinċpijiet indiġeni u ħatru negozjanti Ortodossi mid-distrett ta' Phanar ta' Istanbul biex jaħkmu l-Moldova u l-Valakija. Il-prinċpijiet Fanariot segwew politiki fiskali oppressivi u xolqu l-armata. Il-qawwiet ġirien ħadu vantaġġ mis-sitwazzjoni: il-Monarkija tal-Habsburg annesset il-parti tal-Majjistral tal-Moldova, jew Bukovina, fl-1775, u l-Imperu Russu ħataf in-nofs tal-lvant tal-Moldova, jew Bessarabia, fl-1812.

Ċensiment żvela li r-Rumeni kienu aktar numerużi minn kwalunkwe grupp etniku ieħor fit-Transilvanja fl-1733, iżda l-leġiżlazzjoni kompliet tuża aġġettivi dispreġġattivi (bħal "tollerati" u "ammessi") meta jirreferu għalihom. L-isqof Uniate, Inocențiu Micu-Klein, li talab rikonoxximent tar-Rumeni bħala r-raba' nazzjon privileġġjat, ġie mġiegħel fl-eżilju. Il-kleru u l-lajċi Uniati u Ortodossi ffirmaw flimkien petizzjoni għall-emanċipazzjoni tar-Rumeni tat-Transilvanja fl-1791, iżda l-monarka u l-awtoritajiet lokali rrifjutaw li laqgħu t-talbiet tagħhom.

Mappa animata li turi l-bidliet territorjali tar-Rumanija mill-1859 sal-2010

It-Trattat ta' Küçük Kaynarca awtorizza lill-ambaxxatur Russu f’Istanbul biex jiddefendi l-awtonomija tal-Moldavia u l-Valachia (magħrufa bħala l-Prinċipalitajiet tad-Danubju) fl-1774. Filwaqt li ħa vantaġġ mill-Gwerra tal-Indipendenza Griega, nobbli minuri tal-Valakija, Tudor Vladimirescu, qanqal rewwixta kontra l-Ottomani f’Jannar 1821, iżda kien maqtul f'Ġunju mill-Griegi Fanarioti. Wara Gwerra ġdida Russo-Torka, it-Trattat ta' Adrianopli saħħaħ l-awtonomija tal-Prinċipalitajiet tad-Danubju fl-1829, għalkemm irrikonoxxa wkoll id-dritt tas-sultan li jikkonferma l-elezzjoni tal-prinċpijiet.

Mihail Kogălniceanu, Nicolae Bălcescu u mexxejja oħra tar-rivoluzzjonijiet tal-1848 fil-Moldova u l-Valachia talbu l-emanċipazzjoni tal-bdiewa u l-għaqda taż-żewġ prinċipalitajiet, iżda t-truppi Russi u Ottomani għaffeġ ir-rewwixta tagħhom. Ir-rivoluzzjonarji Vlach kienu l-ewwel li adottaw il-bandiera tricolor blu, isfar u ħamra bħala l-bandiera nazzjonali. Fit-Transilvanja, il-maġġoranza tar-Rumeni appoġġaw il-gvern imperjali kontra r-rivoluzzjonarji Ungeriżi wara li d-Dieta għaddiet liġi dwar l-unjoni tat-Transilvanja u l-Ungerija. L-Isqof Andrei Şaguna ppropona l-unifikazzjoni tar-Rumeni mill-Monarkija tal-Habsburg f'dukat separat, iżda l-gvern ċentrali rrifjuta li jibdel il-fruntieri interni.

Indipendenza u monarkija

Stampa:Alexander Johann Cuza Kriehuber (recortado).jpg

Alexandru Ioan Cuza, l-ewwel Domnitor (jiġifieri Prinċep) tar-Rumanija (imbagħad il-Prinċipalitajiet Magħquda ta’ Valachia u Moldavia) bejn l-1862 u l-1866

It-Trattat ta' Pariġi poġġa l-prinċipalitajiet tad-Danubju taħt it-tutela kollettiva tal-Poteri l-Kbar fl-1856. Wara li assemblaġġi speċjali mlaqqgħin fil-Moldavia u l-Valachia ħeġġew l-unifikazzjoni taż-żewġ prinċipalitajiet, il-Poteri l-Kbar ma żammewx l-elezzjoni ta' Alexandru Ioan Cuza bħala kollettiva tagħhom. domnitor (jew prinċep li jmexxi) f'Jannar 1859. Il-prinċipalitajiet magħquda adottaw uffiċjalment l-isem Rumanija fil-21 ta' Frar, 1862. Il-gvern ta' Cuza wettaq sensiela ta' riformi, inkluż is-sekularizzazzjoni tal-proprjetà tal-monasteri u r-riforma agrarja, iżda koalizzjoni ta' konservattivi. u l-politiċi radikali ġegħluh jabdika fi Frar tal-1866.

Is-suċċessur ta' Cuza, prinċep Ġermaniż, Karl ta' Hohenzollern-Sigmaringen (jew Carol I), ġie elett f'Mejju. Il-parlament adotta l-ewwel kostituzzjoni tar-Rumanija fl-istess sena. Il-Poteri l-Kbar irrikonoxxew l-indipendenza sħiħa tar-Rumanija fil-Kungress ta’ Berlin u Carol I ġie inkurunat re fl-1881. Il-Kungress ta wkoll id-Delta tad-Danubju u d-Dobruja lir-Rumanija. Għalkemm l-istudjużi Rumeni ġġieldu għall-unifikazzjoni tar-Rumeni kollha f'Rumanija l-Kbira, il-gvern ma appoġġax bil-miftuħ il-proġetti irredentisti tagħhom.

Ir-Rumeni u s-Sassoni Transilvanjani riedu jżommu l-istatus separat tat-Transilvanja fil-Monarkija tal-Habsburg, iżda l-Kompromess Awstro-Ungeriż ġab l-unjoni tal-provinċja mal-Ungerija fl-1867. Il-politiċi etniċi Rumeni opponew bil-qawwa t-tentattivi tal-gvern Ungeriż li jittrasforma l-Ungerija fi stat nazzjonali. , speċjalment il-liġijiet li jippreskrivu t-tagħlim obbligatorju tal-Ungeriż. Il-mexxejja tal-Partit Nazzjonali Rumen ipproponew il-federalizzazzjoni tal-Awstrija-Ungerija u l-intellettwali Rumeni waqqfu assoċjazzjoni kulturali biex jippromwovu l-użu tar-Rumen.

Il-gwerer dinjija u r-Rumanija l-Kbir

Mappa etnika tal-Ewropa ċentrali mill-aħħar tas-seklu 19 li turi territorji abitati fil-biċċa l-kbira mir-Rumeni bil-blu. L-Ungeriżi huma mmarkati bl-isfar u l-Ġermaniżi bir-roża.

Billi tibża' mill-espansjoniżmu Russu, ir-Rumanija ngħaqdet bil-moħbi mat-Tripla Alleanza tal-Ġermanja, l-Awstrija-Ungerija u l-Italja fl-1883, iżda l-opinjoni pubblika baqgħet ostili għall-Awstrija-Ungerija. Ir-Rumanija ħatfet Dobruja min-Nofsinhar tal-Bulgarija fit-Tieni Gwerra Balkani fl-1913. Id-diplomazija Ġermaniża u Awstro-Ungeriża appoġġat lill-Bulgarija matul il-gwerra, u ġabet tqarrib bejn ir-Rumanija u t-Tripla Entente ta' Franza, ir-Russja u r-Renju Unit. Il-pajjiż baqa' newtrali meta faqqgħet l-Ewwel Gwerra Dinjija fl-1914, iżda l-Prim Ministru Ion IC Brătianu beda negozjati mal-poteri tal-Entente. Wara li territorji Awstro-Ungeriżi b'popolazzjoni ta' maġġoranza etnika Rumena ġew imwiegħda lir-Rumanija fit-Trattat ta' Bukarest, ir-Rumanija daħlet fil-gwerra kontra l-Poteri Ċentrali fl-1916. Truppi Ġermaniżi u Awstro-Ungeriżi għelbu lill-armata Rumena u okkupaw tliet kwarti tal-pajjiż. sal-bidu tal-1917. Wara li r-Rivoluzzjoni ta' Ottubru bidlet lir-Russja minn alleata għal ghadu, ir-Rumanija kienet imġiegħla tiffirma trattat ta' paċi ħarxa mal-Poteri Ċentrali f’Mejju 1918, iżda l-kollass tar-Russja ppermetta wkoll l-unjoni ta' Bessarabia mar-Rumanija. Ir-Re Ferdinand reġa’ mmobilizza l-armata Rumena f’isem il-Poteri ta' l-Entente ġurnata qabel ma l-Ġermanja kapitulati fil-11 ta' Novembru, 1918.

Ir-Re Karlu I tar-Rumanija man-neputi tiegħu Ferdinandu I tar-Rumanija u n-neputi tiegħu Karlu II tar-Rumanija

L-Awstrija-Ungerija malajr iddiżintegrat wara l-gwerra. Il-Kungress Ġenerali ta' Bucovina ipproklama l-għaqda tal-provinċja mar-Rumanija fit-28 ta' Novembru 1918, u l-Gran Assemblea Nazzjonali pproklamat l-għaqda ta' Transilvanja, Banat, Crișana u Maramureș mar-renju fl-1 ta' Diċembru. Trattati ta' paċi mal-Awstrija, il-Bulgarija u l-Ungerija ddeskrivew fruntieri ġodda fl-1919 u fl-1920, iżda l-Unjoni Sovjetika ma rrikonoxxietx it-telf tal-Bessarabia. Ir-Rumanija laħqet l-akbar żona territorjali tagħha, u kibret minn 137,000 għal 295,000 km2 qabel il-gwerra. Sistema elettorali ġdida tat id-dritt tal-vot liċ-ċittadini maskili adulti kollha, u sensiela ta' riformi radikali tal-art biddlu l-pajjiż f'“nazzjon ta' sidien ta' artijiet żgħar” bejn l-1918 u l-1921. L-ugwaljanza bejn is-sessi ġiet promulgata bħala prinċipju, iżda n-Nisa ma setgħux. jivvotaw jew ikunu kandidati. Calypso Botez stabbilixxa l-Kunsill Nazzjonali tan-Nisa Rumeni biex jippromwovi ideat femministi. Ir-Rumanija kienet pajjiż multi-etniku, b’minoranzi etniċi jagħmlu madwar 30% tal-popolazzjoni, iżda l-kostituzzjoni l-ġdida ddikjaratha stat nazzjonali unitarju fl-1923. Għalkemm il-minoranzi setgħu jistabbilixxu l-iskejjel tagħhom stess, il-lingwa Rumena, l-istorja u l-ġeografija setgħu jiġu mgħallma biss bir-Rumen.

L-agrikoltura baqgħet is-settur ewlieni tal-ekonomija, iżda diversi fergħat tal-industrija, speċjalment il-produzzjoni tal-faħam, żejt, metalli, gomma sintetika, splussivi u kożmetiċi, żviluppaw matul il-perjodu ta 'bejn il-gwerra. Bi produzzjoni taż-żejt ta' 5.8 miljun tunnellata fl-1930, ir-Rumanija kklassifikati fis-sitt post fid-dinja. Żewġ partiti, il-Partit Liberali Nazzjonali u l-Partit Peasant Nazzjonali, iddominaw il-ħajja politika, iżda d-Depressjoni l-Kbira fir-Rumanija ġabet bidliet sinifikanti fis-snin tletin Il-partiti demokratiċi nqabdu bejn il-kunflitti mal-Gwardja tal-Ħadid faxxista u anti-Semitiku tendenzi awtoritarji tar-Re Carol II. Ir-re ppromulga kostituzzjoni ġdida u xolt il-partiti politiċi fl-1938, u ssostitwixxa s-sistema parlamentari b'dittatorjat rjali.

It-telf territorjali tar-Rumanija fis-sajf tal-1940. Minn dawn it-territorji, it-Tramuntana ta' Transilvanja biss ġiet irkuprata wara t-tmiem tat-Tieni Gwerra Dinjija.

Il-Ftehim ta’ Munich tal-1938 kkonvinċiet lir-Re Carol II li Franza u r-Renju Unit ma setgħux jiddefendu l-interessi Rumeni. Il-preparazzjonijiet Ġermaniżi għal gwerra ġdida kienu jeħtieġu provvisti regolari ta 'żejt Rumen u prodotti agrikoli. Iż-żewġ pajjiżi kkonkludew trattat dwar il-koordinazzjoni tal-politika ekonomika tagħhom fl-1939, iżda r-re ma setax jipperswadi lil Adolf Hitler biex jiggarantixxi l-fruntieri tar-Rumanija. Ir-Rumanija kienet sfurzata li ċċedi Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina lill-Unjoni Sovjetika fis-26 ta' Ġunju, 1940, it-Tramuntana ta' Transilvanja lill-Ungerija fit-30 ta' Awwissu, u n-Nofsinhar ta' Dobruja lill-Bulgarija f’Settembru. Wara telf territorjali, is-sultan ġie mġiegħel jabdika favur ibnu l-iżgħar, Mikiel I, fis-6 ta' Settembru, u r-Rumanija nbidlet fi stat nazzjonali-leġjunarju taħt it-tmexxija tal-Ġeneral Ion Antonescu. Antonescu ffirma l-Patt Tripartitiku tal-Ġermanja, l-Italja u l-Ġappun fit-23 ta' Novembru. Il-Gwardja tal-Ħadid għamlet kolp ta' stat kontra Antonescu, iżda hu għeffet l-ammutinament bl-appoġġ Ġermaniż u introduċa dittatorjat militari kmieni fl-1941.

Il-B-24 Liberator Amerikan itir fuq raffinerija taż-żejt li qed tinħaraq fi Ploiești, bħala parti mill-Operazzjoni Tidal Wave fl-1 ta' Awwissu, 1943. Minħabba r-rwol tiegħu bħala fornitur ewlieni taż-żejt għall-Assi, ir-Rumanija kienet mira ewlenija tal-bumbardamenti strateġiċi tal-Alleati f'1943 u 1944.

Ir-Rumanija daħlet fit-Tieni Gwerra Dinjija ftit wara l-invażjoni Ġermaniża tal-Unjoni Sovjetika f'Ġunju 1941. Il-pajjiż reġa' ħataf il-Bessarabia u t-Tramuntana tal-Bukovina, u l-Ġermaniżi poġġew it-Transnistria (it-territorju bejn ix-xmajjar Dniester u Dnieper) taħt l-amministrazzjoni Rumena. Truppi Rumeni u Ġermaniżi mmassakraw mill-inqas 160,000 Lhudi lokali f’dawn it-territorji; Iktar minn 105,000 Lhudi u madwar 11,000 Żingar mietu waqt id-deportazzjoni tagħhom minn Bessarabia għat-Transnistria. Il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni Lhudija tal-Moldavia, il-Valakija, il-Banat u n-Nofsinhar tat-Transilvanja baqgħu ħajjin, iżda d-drittijiet fundamentali tagħhom kienu limitati. Wara l-armistizju tal-Alleati ta' Settembru 1943 mal-Italja, ir-Rumanija saret it-tieni qawwa tal-Assi fl-Ewropa fl-1943-1944. Wara l-okkupazzjoni Ġermaniża tal-Ungerija f'Marzu 1944, madwar 132,000 Lhudi l-aktar li jitkellmu bl-Ungeriż ġew deportati lejn kampijiet ta' sterminazzjoni mit-Tramuntana tat-Transilvanja bl-appoġġ tal-awtoritajiet Ungeriżi.

Wara r-rebħa Sovjetika fil-Battalja ta' Stalingrad fl-1943, Iuliu Maniu, mexxej tal-oppożizzjoni għal Antonescu, daħal f'negozjati sigrieti ma' diplomatiċi Brittaniċi li għamluha ċara li r-Rumanija kellha tfittex rikonċiljazzjoni mal-Unjoni Sovjetika. Biex jiffaċilitaw il-koordinazzjoni tal-attivitajiet tagħhom kontra r-reġim Antonescu, il-partiti Nazzjonali Liberali u Nazzjonali Peasant stabbilixxew il-Blokk Nazzjonali Demokratiku, li kien jinkludi wkoll il-partiti Soċjali Demokratiċi u Komunisti. Wara offensiva Sovjetika ta' suċċess, ir-Re żagħżugħ Mikiel I ordna l-arrest ta' Antonescu u ħatar politiċi mill-Blokk Demokratiku Nazzjonali biex jiffurmaw gvern ġdid fit-23 ta' Awwissu, 1944. Ir-Rumanija bidlet naħat matul il-gwerra, u kważi 250,000 truppi Rumeni ingħaqdu mal- Kampanja militari tal-Armata l-Ħamra kontra l-Ungerija u l-Ġermanja, iżda Joseph Stalin qies il-pajjiż bħala territorju okkupat fi ħdan l-isfera ta' influwenza Sovjetika. Id-deputat ta' Stalin ordna lir-Re biex jaħtar lill-kandidat komunista, Petru Groza, prim ministru f'Marzu 1945. L-amministrazzjoni Rumena fit-Tramuntana ta' Transilvanja malajr ġiet restawrata, u l-gvern ta' Groza wettaq riforma agrarja. Fi Frar 1947, it-Trattati ta' Paċi ta' Pariġi kkonfermaw ir-ritorn tat-Tramuntana tat-Transilvanja lejn ir-Rumanija, iżda wkoll illegalizzaw il-preżenza ta' unitajiet tal-Armata l-Ħamra fil-pajjiż.

Dittatorjat Komunista

Ir-Re Mikiel I tar-Rumanija kien imġiegħel jabdika mill-komunisti lejn l-aħħar ta' Diċembru 1947, fl-istess ħin mal-okkupazzjoni Sovjetika tal-pajjiż.

Matul l-okkupazzjoni Sovjetika tar-Rumanija, il-gvern iddominat mill-komunisti sejjaħ elezzjonijiet ġodda fl-1946, li rebaħ b'mod frodulenti, b'maġġoranza ivvintata ta' 70% tal-voti. B'dan il-mod, malajr stabbilixxew lilhom infushom bħala l-forza politika dominanti. Gheorghe Gheorghiu-Dej, mexxej tal-partit komunista ħabs fl-1933, ħarab fl-1944 biex isir l-ewwel mexxej komunista tar-Rumanija. Fi Frar tal-1947, hu u oħrajn ġiegħlu lir-Re Mikiel I jabdika u jħalli l-pajjiż u pproklamaw lir-Rumanija repubblika tal-poplu. Ir-Rumanija baqgħet taħt okkupazzjoni militari diretta u kontroll ekonomiku tal-USSR sa l-aħħar tas-snin ħamsin. Matul dan il-perjodu, ir-riżorsi naturali vasti tar-Rumanija kienu kontinwament imsaffi minn kumpaniji konġunti Sovjetiċi-Rumeni (SovRoms) maħluqa għal skopijiet ta' sfruttament unilaterali.

Fl-1948, l-Istat beda jinnazzjonalizza kumpaniji privati u jiġbor l-agrikoltura. Il-gvern illimita severament il-libertajiet politiċi u irażżan bil-qawwa kull dissens bl-għajnuna tas-Securitate, il-pulizija sigrieta Rumena. Matul dan il-perjodu, ir-reġim nieda diversi kampanji ta' tindif li matulhom bosta “għedewwa tal-istat” u “elementi parassiti” ġew soġġetti għal forom differenti ta' kastig, fosthom: deportazzjoni, eżilju intern, internament f'kampijiet ta' xogħol furzat u ħabsijiet, xi kultant għal ħajja, kif ukoll eżekuzzjoni extraġudizzjarja. Madankollu, ir-reżistenza anti-komunista kienet waħda mill-itwal u l-aktar b'saħħithom fil-Blokk tal-Lvant. Kummissjoni tal-2006 stmat li n-numru ta' vittmi diretti tar-repressjoni komunista kien ta’ żewġ miljun ruħ.

Fl-1965, Nicolae Ceauşescu tela' fil-poter u beda jmexxi l-politika barranija tal-pajjiż b'mod aktar indipendenti mill-Unjoni Sovjetika. Għalhekk, ir-Rumanija komunista kienet l-uniku pajjiż tal-Patt ta' Varsavja li rrifjuta li jipparteċipa fl-invażjoni taċ-Ċekoslovakkja mmexxija mis-Sovjetiċi fl-1968. Ceauşescu saħansitra kkundanna pubblikament l-azzjoni bħala “żball kbir, [u] periklu serju għall-paċi fl-Ewropa u għall- id-destin tal-komuniżmu fid-dinja”. Kien l-uniku stat komunista li żamm relazzjonijiet diplomatiċi mal-Iżrael wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem tal-1967 u stabbilixxa relazzjonijiet diplomatiċi mal-Ġermanja tal-Punent fl-istess sena. Fl-istess ħin, rabtiet mill-qrib mal-pajjiżi Għarab u l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO) ippermettew lir-Rumanija jkollha rwol ewlieni fit-taħdidiet ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Eġittu u l-Iżrael u l-PLO.

Ir-Rivoluzzjoni Rumena tal-1989 kienet waħda mill-ftit rivoluzzjonijiet vjolenti fil-Purtiera tal-Ħadid li temmew ir-reġim komunista.

Hekk kif id-dejn barrani tar-Rumanija żdied drastikament bejn l-1977 u l-1981 (minn $ 3 biljun għal $ 10 biljun), l-influwenza tal-organizzazzjonijiet finanzjarji internazzjonali—bħall-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) u l-Bank Dinji—kibret, u gradwalment daħlet f'kunflitt mal-gvern awtokratiku. ta' Ceauşescu. Fl-aħħar nett, beda politika ta' ħlas lura sħiħ tad-dejn barrani, billi impona miżuri ta' awsterità li faqqru l-popolazzjoni u eżawrew l-ekonomija. Il-proċess irnexxielu jħallas id-dejn kollu tal-gvern barrani tar-Rumanija sa l-1989. Fl-istess ħin, Ceauşescu kabbar ħafna l-awtorità tal-pulizija sigrieta tas-Securitate u impona kult sever tal-personalità, li wassal għal tnaqqis drammatiku fil-popolarità tad-dittatur u laħaq il-qofol tiegħu fit-twaqqigħ tiegħu fir-Rivoluzzjoni vjolenti Rumena ta' Diċembru 1989 li fiha nqatlu jew ndarbu eluf ta' nies.

Wara proċess, Ceaușescu u martu ġew eżegwiti minn skwadra tal-isparar f’bażi militari barra Bukarest fil-25 ta' Diċembru, 1989. L-akkużi li fuqhom ġew eżegwiti kienu, fost oħrajn, ġenoċidju bil-ġuħ.

Perjodu kontemporanju

Dimostrazzjoni anti-komunista u kontra l-Front tas-Salvazzjoni Nazzjonali (FSN) f'Bukarest (1990)

Wara r-rivoluzzjoni tal-1989, il-Front tas-Salvazzjoni Nazzjonali (FSN), immexxi minn Ion Iliescu, ħa miżuri parzjali u superfiċjali ta' suq ħieles u demokrazija multipartitika wara li ħa l-poter bħala korp governattiv interim. F’Marzu tal-1990, faqqgħet vjolenza f'Târgu Mureș bħala riżultat tal-oppressjoni Ungeriża fir-reġjun. F'April 1990, protesta sit-in li tikkontesta r-riżultati tal-elezzjonijiet leġiżlattivi ta' dik is-sena u li akkuża lill-FSN, inkluż lil Iliescu, li kien magħmul minn eks-komunisti u membri tas-Securitate, malajr kiber f'dak li kien jissejjaħ il-Golaniand. Id-dimostrazzjonijiet paċifiċi ddeġeneraw fi vjolenza, u qanqlu l-intervent tal-minaturi tal-faħam mħarrka minn Iliescu. Dan l-episodju ġie dokumentat ħafna mill-midja lokali u barranija, u huwa mfakkar bħala l-Mineriad ta' Ġunju 1990.

Id-diżintegrazzjoni sussegwenti tal-Front ta lok għal diversi partiti politiċi, fosthom il-Partit Soċjali Demokratiku (PDSR, wara PSD) u l-Partit Demokratiku (PD u wara PDL). Tal-ewwel ggverna r-Rumanija mill-1990 sal-1996 permezz ta’ diversi koalizzjonijiet u gvernijiet, b’Ion Iliescu bħala kap ta' stat. Minn dakinhar, kien hemm bidliet demokratiċi oħra fil-gvern: fl-1996 Emil Constantinescu ġie elett president, fl-2000 Iliescu reġa' lura fil-poter, filwaqt li Traian Băsescu ġie elett fl-2004 u reġa' ġie elett b’mod dejjaq fl-2009.

Fl-2009, il-pajjiż ġie salvat mill-Fond Monetarju Internazzjonali bħala riżultat tar-Riċessjoni l-Kbira fl-Ewropa. F'Novembru 2014, l-eks Sindku tal-FDGR/DFDR ta' Sibiu Klaus Iohannis ġie elett president, u bla mistenni għeleb lill-eks Prim Ministru Victor Ponta, li qabel kien imexxi stħarriġ tal-opinjoni. Bosta analisti attribwixxu din ir-rebħa sorpriża għall-involviment tad-dijaspora Rumena fil-proċess tal-votazzjoni, bi kważi 50% tefgħu l-voti tagħhom għal Klaus Iohannis fl-ewwel rawnd, meta mqabbla ma' 16% biss għal Ponta. Fl-2019, Iohannis ġie elett mill-ġdid president b'rebħa kbira fuq l-eks Prim Ministru Viorica Dăncilă.

F'Novembru 2015, protesti massivi kontra l-korruzzjoni li segwew in-nirien tal-nightclub tal-Colectiv wasslu għar-riżenja tal-Prim Ministru tar-Rumanija Victor Ponta. Matul l-2017-2018, bi tweġiba għall-miżuri li kienu pperċepiti bħala li jdgħajfu l-ġlieda kontra l-korruzzjoni, xi wħud mill-akbar protesti mill-1989 seħħew fir-Rumanija, b'aktar minn 500,000 ruħ jipprotestaw madwar il-pajjiż. Madankollu, kien hemm riformi sinifikanti mmirati biex jindirizzaw il-korruzzjoni. Fl-2002, ġie ffurmat Direttorat Nazzjonali Kontra l-Korruzzjoni fil-pajjiż, ispirat minn istituzzjonijiet simili fil-Belġju, in-Norveġja u Spanja. Mill-2014, ir-Rumanija nediet inizjattiva kontra l-korruzzjoni li wasslet għall-prosekuzzjoni ta' reati politiċi, ġudizzjarji u amministrattivi ta' livell medju u għoli mid-Direttorat Nazzjonali Kontra l-Korruzzjoni.

Integrazzjoni tan-NATO u l-UE

Ir-Rumanija ssieħbet fl-Unjoni Ewropea fl-2007 u ffirmat it-Trattat ta' Lisbona.

Wara t-tmiem tal-Gwerra Bierda, ir-Rumanija żviluppat rabtiet eqreb mal-Ewropa tal-Punent u l-Istati Uniti, eventwalment ingħaqdet man-NATO fl-2004, u ospitat is-summit tal-2008 f'Bukarest. Il-pajjiż talab l-adeżjoni tiegħu fl-Unjoni Ewropea f'Ġunju 1993 u sar stat assoċjat tal-UE fl-1995, pajjiż li se jissieħeb fl-2004, u membru sħiħ fl-1 ta' Jannar, 2007.

Matul is-snin 2000, ir-Rumanija kellha waħda mill-ogħla rati ta' tkabbir ekonomiku fl-Ewropa u ġieli ġiet imsejħa "it-tigra tal-Ewropa tal-Lvant." Dan kien akkumpanjat minn titjib sinifikanti fl-istandards tal-għajxien hekk kif il-pajjiż b'suċċess naqqas il-faqar domestiku u stabbilixxa stat demokratiku funzjonali. Madankollu, l-iżvilupp tar-Rumanija sofra daqqa ta' ħarta kbira matul ir-riċessjoni tal-aħħar tas-snin 2000, li wassal għal tnaqqis kbir tal-prodott domestiku gross u defiċit tal-baġit fl-2009. Dan wassal lir-Rumanija titlob self mill-Fond Monetarju Internazzjonali. Kundizzjonijiet ekonomiċi li segwew għall-agħar ikkawża inkwiet u wassal għal kriżi politika fl-2012.

Ir-Rumanija ngħaqdet man-NATO fl-2004 u ospitat is-summit tagħha fl-2008 f'Bukarest.

Fl-aħħar tal-2013, The Economist irrapporta li r-Rumanija reġgħet gawdiet minn tkabbir ekonomiku "booming" ta' 4.1% dik is-sena, b'pagi li qed jogħlew malajr u qgħad aktar baxx milli fil-Gran Brittanja. It-tkabbir ekonomiku aċċellera fost il-liberalizzazzjoni tal-gvern hekk kif fetaħ setturi ġodda għall-kompetizzjoni u l-investiment, partikolarment l-enerġija u t-telekomunikazzjoni. Fl-2016, l-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem ikklassifika lir-Rumanija bħala nazzjon ta' "Żvilupp Uman Għoli ħafna".

Ġeografija u klima

Mappa topografika tar-Rumanija

Ir-Rumanija hija l-akbar pajjiż fix-Xlokk tal-Ewropa u t-tnax-il l-akbar fl-Ewropa, b'erja ta' 238,397 kilometru kwadru (92,046 sq mi). Hija tinsab bejn latitudnijiet 43° u 49° N u lonġitudnijiet 20° u 30° E. It-terren huwa mqassam bejn wieħed u ieħor b'mod ugwali bejn muntanji, għoljiet u pjanuri. Il-Muntanji Karpazji jiddominaw ir-Rumanija ċentrali, b'14-il medda muntanjuża li jilħqu aktar minn 2,000 m jew 6,600 pied; l-ogħla hija Moldoveanu Peak f'2,544 m jew 8,346 pied. Huma mdawra mill-Plateaus tal-Moldova u Transilvanja, il-Pjanura Pannonjana, u l-Pjanuri tal-Valakija.

Ir-Rumanija hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Balkani, foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali, foresti tal-Ewropa tal-Lvant, foresti mħallta Pannoniċi, foresti tal-koniferi tal-muntanji tal-Karpazji, u steppa Pontika. L-ekosistemi naturali u semi-naturali jkopru madwar 47% tal-art tal-pajjiż. Hemm kważi 10,000 km2 (3,900 sq mi) (madwar 5% tal-erja totali) ta' żoni protetti fir-Rumanija li jkopru 13-il park nazzjonali u tliet riżervi tal-bijosfera. Ix-Xmara Danubju tifforma parti kbira mill-fruntiera mas-Serbja u l-Bulgarija, u tgħaddi fil-Baħar l-Iswed, u tifforma d-Delta tad-Danubju, li hija t-tieni l-akbar u l-aħjar delta ippreservata fl-Ewropa, u riżerva tal-bijosfera u sit ta' Wirt Dinji bijodiversità. F'5,800 km2 (2,200 sq mi), id-Delta tad-Danubju hija l-akbar żona ta' art mistagħdra kontinwa fl-Ewropa, li tappoġġja biss 1,688 speċi ta' pjanti differenti.

Muntanji

Il-Muntanji Baraolt
Irdum xokkanti bħal dan jiddefinixxi l-firxa tal-muntanji
Il-Muntanji Hășmaș
Mappa tal-Karpazji tal-Lvant

Idrografija

Xmajjar

Ix-xmara Cibin
Ix-xmara Olt
L-Xmara Olt
Ix-xmara Bistrița
Ix-xmara Bicaz

Lagi

Lag Red, Kontea ta' Harghita
Lag u Diga Vidraru fit-Tramuntana tal-Kontea ta' Argeș

Klima

Mappa tar-Rumanija mill-klassifikazzjoni tal-klima Köppen, skont Clima României tal-Administrația Națională de Meteorologie, Bukarest 2008

Minħabba d-distanza tagħha mill-baħar miftuħ u l-pożizzjoni tagħha fil-parti tax-Xlokk tal-kontinent Ewropew, ir-Rumanija għandha klima kontinentali, b'erba' staġuni distinti. It-temperatura medja annwali hija 11 °C (52 °F) fin-nofsinhar u 8 °C (46 °F) fit-tramuntana. Fis-sajf, it-temperaturi massimi medji f'Bukarest jogħlew għal 28 °C (82 °F), u temperaturi 'l fuq minn 35 °C (95 °F) huma pjuttost komuni f'żoni aktar baxxi tal-pajjiż. Fix-xitwa, it-temperatura massima medja hija taħt iż-2 °C (36 °F). Ix-xita hija medja, b'aktar minn 750 mm (30 pulzieri) fis-sena biss fl-ogħla muntanji tal-punent, filwaqt li madwar Bukarest tinżel għal madwar 570 mm (22 pulzieri). Hemm xi differenzi reġjonali: fiż-żoni tal-punent, bħall-Banat, il-klima hija aktar ħafifa u għandha xi influwenzi Mediterranji; Fil-parti tal-Lvant tal-pajjiż, il-klima hija kontinentali aktar evidenti. Fid-Dobruja, il-Baħar l-Iswed għandu wkoll influwenza fuq il-klima tar-reġjun.

Governanza

Klaus Iohannis, President

Marcel Ciolacu, Prim Ministru

Il-Kostituzzjoni tar-Rumanija hija bbażata fuq il-Kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża u ġiet approvata f'referendum nazzjonali fit-8 ta' Diċembru 1991 u emendata f'Ottubru 2003 biex iġġibha konformi mal-liġi tal-UE. Freedom House tqis ukoll li r-Rumanija hija ħielsa.

Il-pajjiż huwa rregolat fuq il-bażi ta' sistema demokratika b’ħafna partiti u s-separazzjoni tas-setgħat bejn il-fergħat leġiżlattivi, eżekuttivi u ġudizzjarji. Hija repubblika semi-presidenzjali fejn il-funzjonijiet eżekuttivi huma eżerċitati kemm mill-gvern kif ukoll mill-president. Dan tal-aħħar jiġi elett b’vot popolari għal massimu ta' żewġ mandati ta' ħames snin u jaħtar il-prim ministru li min-naħa tiegħu jaħtar il-Kunsill tal-Ministri. Il-fergħa leġiżlattiva tal-gvern, magħrufa kollettivament bħala l-Parlament (li għandha l-kwartieri ġenerali fil-Palazz tal-Parlament), tikkonsisti f’żewġ kmamar (Senat u Kamra tad-Deputati) li l-membri tagħhom jiġu eletti kull erba’ snin permezz ta' pluralità sempliċi.

Is-sistema ġudizzjarja hija indipendenti mill-fergħat l-oħra tal-gvern u hija magħmula minn sistema ġerarkika ta' qrati, bil-Qorti Għolja tal-Kassazzjoni u l-Ġustizzja tkun il-qorti suprema tar-Rumanija. Hemm ukoll qrati tal-appell, qrati tal-kontea u qrati lokali. Is-sistema ġudizzjarja Rumena hija influwenzata ħafna mill-mudell Franċiż, hija bbażata fuq il-liġi ċivili u hija ta' natura inkwiżitorjali. Il-Qorti Kostituzzjonali (Curtea Constituțională) hija responsabbli biex tiġġudika l-konformità tal-liġijiet u regolamenti oħra tal-istat mal-kostituzzjoni, li hija l-liġi fundamentali tal-pajjiż u tista’ tinbidel biss b'referendum pubbliku. Id-dħul tar-Rumanija fl-UE fl-2007 kellu influwenza sinifikanti fuq il-politika domestika tagħha, inklużi riformi ġudizzjarji, żieda fil-kooperazzjoni ġudizzjarja ma' stati membri oħra, u miżuri għall-ġlieda kontra l-korruzzjoni.

Is-sistema politika

Ir-Rumanija hija repubblika semipresidenzjali b’kap tal-gvern - il-Prim Ministru - u kap tal-istat - il-President. Il-funzjonijiet eżekuttivi huma miżmuma kemm mill-gvern kif ukoll mill-President. Il-pajjiż huwa maqsum f’41 kontea u l-muniċipalità ta’ Bukarest. Kull kontea hija amministrata minn kunsill tal-kontea, responsabbli għall-affarijiet lokali, u minn prefett responsabbli għall-amministrazzjoni tal-affarijiet nazzjonali fil-livell tal-kontea.^[6]

Relazzjonijiet barranin

Missjonijiet diplomatiċi Rumeni

Ir-Rumanija hija alleata prominenti tal-Istati Uniti, u hija l-ewwel stat membru tan-NATO li qablet li tappoġġja li żżid l-infiq tad-difiża tagħha wara li Trump u Iohannis iltaqgħu fil-White House fl-2017.

Minn Diċembru 1989, ir-Rumanija segwiet politika ta’ tisħiħ tar-relazzjonijiet mal-Punent inġenerali, b’mod aktar speċifiku mal-Istati Uniti u l-Unjoni Ewropea. Issieħeb man-NATO fid-29 ta 'Marzu 2004, fl-Unjoni Ewropea (UE) fl-1 ta' Jannar 2007, filwaqt li ngħaqad mal-Fond Monetarju Internazzjonali u l-Bank Dinji fl-1972, u huwa membru fundatur tal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ.

Fil-passat, gvernijiet riċenti ddikjaraw li wieħed mill-għanijiet tagħhom huwa li jsaħħu r-rabtiet ma' pajjiżi oħra (partikolarment il-Moldova, l-Ukrajna u l-Ġeorġja) u jgħinuhom fil-proċess ta' integrazzjoni tagħhom mal-bqija tal-Punent. Ir-Rumanija għamlitha ċara wkoll mill-aħħar tad-disgħinijiet li tappoġġja s-sħubija tan-NATO u tal-UE għal repubbliki ta' qabel Sovjetiċi fl-Ewropa tal-Lvant u l-Kawkasu. Ir-Rumanija ddikjarat ukoll l-appoġġ pubbliku tagħha għall-adeżjoni tat-Türkiye u l-Kroazja fl-Unjoni Ewropea.

Fl-1 ta' Jannar, 2007, ir-Rumanija għażlet li tingħaqad maż-Żona Schengen, u l-applikazzjoni tagħha għas-sħubija ġiet approvata mill-Parlament Ewropew f'Ġunju 2011, iżda ġiet miċħuda mill-Kunsill tal-UE f'Settembru 2011. Minn Awwissu 2019, l-aċċettazzjoni tagħha fiż-Żona Schengen hija mfixkla minħabba li l-Kunsill Ewropew għandu dubji dwar l-adeżjoni tar-Rumanija għall-istat tad-dritt, prinċipju fundamentali tas-sħubija fl-UE.

F'Diċembru 2005, il-President Traian Băsescu u s-Segretarju tal-Istat Amerikan Condoleezza Rice ffirmaw ftehim li jippermetti preżenza militari tal-Istati Uniti f'diversi installazzjonijiet Rumeni, prinċipalment fil-parti tal-Lvant tal-pajjiż. F'Mejju 2009, Hillary Clinton, Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti, iddikjarat li "ir-Rumanija hija waħda mill-imsieħba l-aktar affidabbli u rispettabbli tal-Istati Uniti."

Ir-relazzjonijiet mal-Moldova huma każ speċjali peress li ż-żewġ pajjiżi għandhom l-istess lingwa u storja komuni. Moviment għall-unifikazzjoni tal-Moldova u r-Rumanija deher fil-bidu tad-disgħinijiet wara li ż-żewġ pajjiżi rnexxielhom jemanċipaw ruħhom mill-ħakma komunista iżda tilfu l-art f’nofs is-snin disgħin meta gvern ġdid tal-Moldova segwa aġenda biex jippreserva repubblika tal-Moldova indipendenti mir-Rumanija. Wara l-protesti tal-2009 fil-Moldova u t-tneħħija sussegwenti tal-komunisti mill-poter, ir-relazzjonijiet bejn iż-żewġ pajjiżi tjiebu konsiderevolment.

Ir-Rumanija fl-UE

Hemm 32 membru tal-Parlament Ewropew mir-Rumanija.^[6]

Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Rumen, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat.^[6]

Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur.^[6]

Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Rumena:Jan-Ġun 2019^[6]

Il-Kummissarju nominat mir-Rumanija għall-Kummissjoni Ewropea hi Adina-Ioana Vălean, li hi responsabbli għat-Trasport.^[6]

Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”.^[6]

Ir-Rumanija għandha 15-il rappreżentant fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri.^[6]

Ir-Rumanija għandha 14-il rappreżentant fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE ta' rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE.^[6]

Ir-Rumanija tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-"ambaxxata għall-UE" tar-Rumanija, il-kompitu ewlieni tagħha hu li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti bl-aktar mod effettiv possibbli fl-UE.^[6]

L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. ^[6]

Ċifri tal-2018 għar-Rumanija:^[6]

Nefqa totali tal-UE fir-Rumanija – € 4.865 biljun (ekwivalenti għal 2.45 % tal-ekonomija Rumena)
Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 1.655 biljun (ekwivalenti għal 0.83 % tal-ekonomija Rumena)

Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mir-Rumanija jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE - bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.^[6]

Militari

Suldati Rumeni fiċ-ċerimonja tal-ftuħ tal-eżerċizzju Sabre Guardian 23 fi Smârdan, Galați

Il-Forzi Armati Rumeni huma komposti minn forzi tal-art, tal-ajru u navali mmexxija minn kap kmandant taħt is-superviżjoni tal-Ministeru tad-Difiża Nazzjonali u mill-president bħala kmandant suprem matul il-gwerra. Il-Forzi Armati huma magħmula minn madwar 55,000 riservist u 71,500 persunal militari attiv: 35,800 għall-art, 10,700 għall-ajru, 6,600 għall-forzi navali u 16,500 f'oqsma oħra. L-infiq totali tad-difiża fl-2023 irrappreżenta 2.44% tal-PGD nazzjonali totali, jew madwar 8.48 biljun dollaru Amerikan, b'total ta' 9 biljun dollaru Amerikan allokati biex jintefqu sal-2026 għall-immodernizzar u l-akkwist ta' tagħmir ġdid. Ir-reklutaġġ waqaf fl-2007, meta r-Rumanija qalbet għal armata volontarja.

L-Air Force topera ġellieda F-16AM/BM MLU, ajruplani tat-trasport C-27J Spartan u C-130 Hercules, kif ukoll ħelikopters IAR 330 u IAR 316 Bħalissa għaddej ukoll programm ta 'akkwist ta' ġlied tal-ħames ġenerazzjoni. Il-Forzi Navali jħaddmu tliet frejgati, li minnhom żewġ frejgati tat-Tip 22 akkwistati mir-Royal Navy Brittanika, kif ukoll erba’ corvettes. Il-Flottilla tax-Xmara tħaddem monitors tax-xmara tal-klassi Mihail Kogălniceanu u Smârdan.

Ir-Rumanija kkontribwiet truppi għall-koalizzjoni internazzjonali fl-Afganistan li bdiet fl-2002, bl-ogħla skjerament ta' 1,600 suldat fl-2010 (li kienet ir-raba' l-akbar kontribuzzjoni skont l-Istati Uniti). Il-missjoni ta' ġlieda tagħhom fil-pajjiż ikkonkludiet fl-2014. It-truppi Rumeni pparteċipaw fl-okkupazzjoni tal-Iraq, u laħqu quċċata ta' 730 suldat qabel ma tnaqqsu bil-mod għal 350 suldat. Ir-Rumanija temmet il-missjoni tagħha fl-Iraq u rtirat l-aħħar truppi tagħha fl-24 ta' Lulju, 2009, fost l-aħħar pajjiżi li għamlu dan. Il-frejgata Regele Ferdinand ipparteċipat fl-intervent militari tal-2011 fil-Libja.

F'Diċembru 2011, is-Senat Rumen adotta unanimament l-abbozz ta' liġi li jirratifika l-ftehim bejn ir-Rumanija u l-Istati Uniti ffirmat f'Settembru tal-istess sena li jippermetti t-twaqqif u t-tħaddim ta' sistema ta' difiża tal-missili ballistiċi tal-Istati Uniti fuq l-art fir-Rumanija bħala parti min-NATO. sforzi biex tinbena tarka kontinentali kontra l-missili. Is-sistema tal-missili Aegis Ashore bbażata fuq Deveslu bdiet topera fl-2016.

Fl-2024, beda x-xogħol fuq l-espansjoni tal-Bażi tal-Ajru Mihail Kogălniceanu (57th RoAF Air Base). Il-bażi tal-ajru mistennija ssir l-akbar bażi tan-NATO fl-Ewropa wara l-implimentazzjoni ta' proġett li se jdum 20 sena.

Organizzazzjoni territorjali

Ir-Rumanija hija maqsuma f'41 kontea (județe, ippronunzjata judetse) u l-muniċipalità ta' Bukarest. Kull kontea hija amministrata minn kunsill tal-kontea, responsabbli għall-affarijiet lokali, kif ukoll minn prefett responsabbli għall-amministrazzjoni tal-affarijiet nazzjonali fil-livell tal-kontea. Il-prefett jinħatar mill-gvern ċentrali, iżda ma jistax ikun membru ta' ebda partit politiku. Kull kontea hija suddiviża fi bliet u komuni, li għandhom is-sindku u l-kunsill lokali tagħhom stess. Hemm total ta' 320 belt u 2,861 komun fir-Rumanija. Total ta' 103 mill-akbar bliet għandhom status ta' muniċipalità, li jagħtihom setgħa amministrattiva akbar fuq l-affarijiet lokali. Il-muniċipalità ta' Bukarest hija każ speċjali, peress li tgawdi minn status ekwivalenti għal dak ta' kontea. Hija wkoll maqsuma f’sitt setturi u għandha prefett, sindku ġenerali (primar) u kunsill muniċipali ġenerali.

Id-diviżjonijiet tal-livell NUTS-3 (Nomenklatura tal-Unitajiet tal-Istatistika Territorjali) tal-Unjoni Ewropea jirriflettu l-istruttura amministrattiva-territorjali tar-Rumanija u jikkorrispondu mal-41 kontea flimkien ma' Bukarest. Il-bliet u l-komuni jikkorrispondu għal diviżjonijiet tal-livell NUTS-5, iżda bħalissa m'hemm l-ebda diviżjonijiet tal-livell NUTS-4. Id-diviżjonijiet NUTS-1 (erba' makroreġjuni) u NUTS-2 (tmien reġjuni ta' żvilupp) jeżistu iżda m’għandhomx kapaċità amministrattiva u minflok jintużaw biex jikkoordinaw proġetti ta' żvilupp reġjonali u skopijiet ta' statistika.

Ekonomija

Fl-2022, ir-Rumanija għandha PGD (PPP) ta' madwar $737 biljun u PGD per capita (PPP) ta' $38,721. Skont il-Bank Dinji, ir-Rumanija hija ekonomija bi dħul għoli. Skont l-Eurostat, il-PGD per capita (PPP) tar-Rumanija kien 77% tal-medja tal-UE (100%) fl-2022, żieda minn 44% fl-2007 (is-sena tal-adeżjoni tar-Rumanija mal-UE), li tagħmel lir-Rumanija waħda mill- ekonomiji li qed jikbru malajr fl-UE.

Wara l-1989, il-pajjiż ġarrab għaxar snin ta' instabbiltà u tnaqqis ekonomiku, parzjalment minħabba bażi industrijali skaduta u nuqqas ta’ riformi strutturali. Madankollu, mill-2000, l-ekonomija Rumena ttrasformat f'ekonomija ta' stabbiltà makroekonomika relattiva, ikkaratterizzata minn tkabbir għoli, qgħad baxx u inflazzjoni li qed tonqos. Fl-2006, skont l-Uffiċċju tal-Istatistika Rumen, it-tkabbir tal-PGD f'termini reali kien irreġistrat għal 7.7%, waħda mill-ogħla rati fl-Ewropa. Madankollu, ir-Riċessjoni l-Kbira sfurzat lill-gvern f'dejn estern, inkluż programm ta' salvataġġ tal-FMI ta' €20 biljun. Skont il-Bank Dinji, il-PGD per capita fil-parità tas-saħħa tal-akkwist kiber minn $13,687 fl-2007 għal $28,206 fl-2018. Is-salarju nett fix-xahar medju tar-Rumanija żdied għal 913 ewro fl-2023, u rata tal-inflazzjoni ta' -1.1% fl-2016. Il-qgħad fir-Rumanija kien 4.3% f’Awwissu 2018, li huwa baxx meta mqabbel ma' pajjiżi oħra tal-UE.

Il-Palazz CEC, li jinsab fi Vjal il-Vitorja f'Bukarest

L-ex Palazz tal-Borża ta' Bukarest (issa l-Kamra tal-Kummerċ u l-Industrija ta' Bukarest), li jinsab fiċ-ċentru storiku tal-kapitali.

It-tkabbir tal-produzzjoni industrijali laħaq 6.5% sena wara sena fi Frar 2013, l-ogħla fl-Ewropa. Kumpaniji lokali akbar jinkludu l-manifattur tal-karozzi Automobile Dacia, Petrom, Rompetrol, Ford Romania, Electrica, Romgaz, RCS & RDS u Banca Transilvania. Mill-2020, hemm madwar 6000 esportazzjoni fix-xahar. L-esportazzjonijiet ewlenin tar-Rumanija huma: karozzi, softwer, ħwejjeġ u tessuti, makkinarju industrijali, tagħmir elettriku u elettroniku, prodotti metallurġiċi, materja prima, tagħmir militari, prodotti farmaċewtiċi, kimiċi fini u prodotti agrikoli (frott, ħaxix u fjuri). Il-kummerċ huwa ffukat prinċipalment fuq l-istati membri tal-Unjoni Ewropea, bil-Ġermanja u l-Italja jkunu l-imsieħba kummerċjali ewlenin tal-pajjiż. Il-bilanċ tal-kont fl-2012 kien stmat għal 4.52 % tal-PDG.

Wara sensiela ta' privatizzazzjonijiet u riformi fl-aħħar tad-disgħinijiet u tas-snin 2000, l-intervent tal-gvern fl-ekonomija Rumena huwa kemmxejn inqas minn f'ekonomiji Ewropej oħra. Fl-2005, il-gvern issostitwixxa s-sistema tat-taxxa progressiva tar-Rumanija b'taxxa fissa ta' 16% kemm fuq id-dħul personali kif ukoll fuq il-profitti korporattivi, waħda mill-inqas rati fl-Unjoni Ewropea. L-ekonomija hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, li tammonta għal 56.2 % tal-PDG totali tal-pajjiż fl-2017, bl-industrija u l-agrikoltura jammontaw għal 30 % u 4.4 % rispettivament. Madwar 25.8% tal-forza tax-xogħol Rumena hija impjegata fl-agrikoltura, waħda mill-ogħla rati fl-Ewropa.

Ir-Rumanija ġibdet ammonti dejjem akbar ta' investiment barrani wara t-tmiem tal-komuniżmu, u l-istokk ta' investiment dirett barrani (FDI) fir-Rumanija żdied għal €83.8 biljun f'Ġunju 2019. L-istokk tar-Rumanija ta' FDI barrani (kumpanija esterna jew barranija li jinvesti fi jew jixtri l-ishma ta' ekonomija lokali) ammontaw għal 745 miljun dollaru f’Diċembru 2018, l-inqas valur fost it-28 stat membru tal-UE. Xi wħud mill-kumpaniji li investew fir-Rumanija jinkludu Coca-Cola, McDonald's, Pizza Hut, Procter & Gamble, Citibank u IBM.

Il-prototip tad-Dacia Duster fil-Motor Show ta' Ġinevra (2009)

Skont rapport tal-Bank Dinji tal-2019, ir-Rumanija tikklassifika fit-52 post minn 190 ekonomija fil-faċilità li tagħmel in-negozju, rank ogħla mill-ġar tagħha l-Ungerija u rank inqas mill-Italja. Ir-rapport faħħar l-infurzar konsistenti tal-kuntratti u l-aċċess għall-kreditu tal-pajjiż, filwaqt li nnota diffikultajiet fl-aċċess għall-elettriku u l-ipproċessar tal-permessi tal-kostruzzjoni.

Mill-1867 il-munita uffiċjali kienet il-leu Rumen ("iljun") u mill-2005 ġiet miżjuda denominazzjoni ġdida. Wara li ssieħbet fl-UE fl-2007, ir-Rumanija qed tippjana li tadotta l-euro fl-2029.

F'Jannar 2020, id-dejn estern tar-Rumanija kien stmat għal 122 biljun dollaru Amerikan, skont id-dejta tas-CEIC.

Il-kummerċ u l-ekonomija

L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tar-Rumanija fl-2018 kienu l-industrija (26.1 %), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (20.2 %), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (14.5 %).^[6]

Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 77 % tal-esportazzjonijiet tar-Rumanija (il-Ġermanja 23 %, l-Italja 11 % u Franza 7 %), filwaqt li barra mill-UE 3 % jmorru fit-Turkija u 2 % fl-Istati Uniti.^[6]

F’termini ta’ importazzjonijiet, 75 % jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 20 %, l-Italja 9 % u l-Ungerija 7 %), filwaqt li barra mill-UE 5 % jiġu miċ-Ċina u 4 % mit-Turkija.^[6]

Infrastruttura

Netwerk tat-toroq Rumen

[[Stampa::Graph Romania electricity supply mix 2015.svg|thumb|Ċart li turi t-taħlita tal-provvista tal-elettriku tar-Rumanija fl-2015]] Skont l-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika tar-Rumanija (INSSE), in-netwerk totali tat-toroq tar-Rumanija kien stmat fl-2015 li kien 86,080 kilometru (53,488 mi). Il-Bank Dinji jistma n-netwerk ferrovjarju għal 22,298 kilometru (13,855 mi) ta' binarji, ir-raba' l-akbar netwerk ferrovjarju fl-Ewropa. It-trasport ferrovjarju tar-Rumanija esperjenza tnaqqis drammatiku wara l-1989 u kien stmat għal 99 miljun vjaġġ tal-passiġġieri fl-2004, iżda ra rkupru reċenti (2013) minħabba titjib fl-infrastruttura u privatizzazzjoni parzjali tal-linji, li jammontaw għal 45 % tal-movimenti kollha tal-passiġġieri u tal-merkanzija fl-2004. il-pajjiż. Il-Metro ta' Bukarest, l-unika sistema ferrovjarja taħt l-art, infetħet fl-1979 u tkejjel 80.01 km (49.72 mi) b'medja ta' rikkieb fl-2021 ta' 720,000 passiġġier matul il-ġimgħa tax-xogħol fil-pajjiż. Bħalissa hemm sittax-il ajruport kummerċjali internazzjonali fis-servizz. Aktar minn 12.8 miljun passiġġier itiru mill-Ajruport Internazzjonali Henri Coandă ta' Bukarest fl-2017.

Ir-Rumanija hija esportatur nett ta' enerġija elettrika u tikklassifika fit-52 post madwar id-dinja f'termini ta' konsum ta' enerġija elettrika. Madwar terz tal-enerġija prodotta ġejja minn sorsi rinnovabbli, prinċipalment bħala enerġija idroelettrika. Fl-2015, is-sorsi ewlenin kienu faħam (28 %), idroelettriku (30 %), nukleari (18 %) u idrokarburi (14 %). Għandha waħda mill-akbar kapaċitajiet ta' raffinar fl-Ewropa tal-Lvant, minkejja li l-produzzjoni taż-żejt u l-gass naturali ilha tonqos għal aktar minn għaxar snin. B'waħda mill-akbar riżervi ta' żejt mhux raffinat u gass tax-shale fl-Ewropa, hija fost l-aktar pajjiżi indipendenti mill-enerġija fl-Unjoni Ewropea, u qed tfittex li tkompli tespandi l-impjant nukleari tagħha f'Cernavodă.

F'Ġunju 2014, kien hemm kważi 18.3 miljun konnessjoni tal-Internet. Skont Bloomberg, fl-2013, ir-Rumanija kklassifikat fil-ħames post fid-dinja, u skont The Independent, tinsab fl-ewwel post fl-Ewropa għall-veloċitajiet tal-Internet, b’Timișoara kklassifikata fost l-ogħla fid-dinja.

Turiżmu

Monasteru Putna f'Bucovina, waħda mill-knejjes medjevali tal-Moldova

Id-Delta tad-Danubju u l-fawna selvaġġa tagħha

Kastell tal-Bran

Mamaia resort mal-baħar fuq il-Baħar l-Iswed

It-turiżmu huwa kontributur ewlieni għall-ekonomija Rumena, u jiġġenera madwar 5 % tal-PGD. In-numru ta' turisti żdied b'mod kostanti, laħaq id-9.33 miljun turist barrani fl-2016, skont il-Bank Dinji. It-turiżmu fir-Rumanija attira 400 miljun ewro f'investimenti fl-2005. Aktar minn 60% tal-viżitaturi barranin fl-2007 kienu minn pajjiżi oħra tal-UE. L-attrazzjonijiet popolari tas-sajf ta' Mamaia u resorts oħra tal-Baħar l-Iswed ġibdu 1.3 miljun turist fl-2009.

L-aktar ski resorts popolari jinsabu tul Valea Prahovei u f'Poiana Braşov. Il-kastelli, il-fortifikazzjonijiet jew il-fortizzi, kif ukoll il-bliet jew l-irħula medjevali preservati tat-Transilvanja, bħal Cluj-Napoca, Sibiu, Braşov, Alba Iulia, Baia Mare, Bistriţa, Mediaş, Cisnădie, Sebeş jew Sighişoara, jattiraw ukoll għadd kbir ta' nies. turisti. Il-Kastell Bran, ħdejn Braşov, huwa wieħed mill-aktar attrazzjonijiet famużi tar-Rumanija, li jattira mijiet ta' eluf ta' turisti kull sena peress li spiss jiġi reklamat bħala l-Kastell ta' Dracula. Attrazzjonijiet oħra jinkludu d-Delta tad-Danubju jew il-kumpless tal-iskultura ta' Constantin Brâncuşi f'Târgu Jiu.

It-turiżmu rurali, iffukat fuq il-familjarizzazzjoni tal-viżitaturi mal-folklor u d-drawwiet lokali, sar alternattiva importanti, u huwa maħsub biex jippromwovi siti bħal Bran u l-Kastell Dracula tiegħu, il-knejjes miżbugħa tat-Tramuntana tal-Moldova, u l-knejjes ta' Maramureș, jew l-irħula b’ knejjes fortifikati fit-Transilvanja. Ir-rotta tal-mixi u ċ-ċikliżmu fuq distanzi twal ta' Via Transilvanica, li taqsam 10 kontej fir-reġjuni ta' Transilvania, Banat u Bucovina tal-pajjiż, tkompli tippromwovi turiżmu rurali bil-mod.

Fl-2014, ir-Rumanija kellha 32,500 kumpanija attiva fis-settur tal-ospitalità u r-ristoranti, b'fatturat totali ta' 2.6 biljun ewro. Aktar minn 1.9 miljun turist barrani żaru r-Rumanija fl-2014, 12% aktar milli fl-2013. Skont l-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika tal-pajjiż, madwar 77% ġew mill-Ewropa (b’mod partikolari l-Ġermanja, l-Italja u Franza), it-12% mill-Asja u inqas minn 7% mill-Amerika ta' Fuq.

Xjenza u teknoloġija

Storikament, ir-riċerkaturi u l-inventuri Rumeni għamlu kontributi notevoli f'diversi oqsma. Fl-istorja tal-avjazzjoni, Traian Vuia bena l-ewwel ajruplan li telaq bil-qawwa tiegħu stess u Aurel Vlaicu bena u ttajjar uħud mill-ewwel ajruplani ta' suċċess, filwaqt li Henri Coandă skopra l-effett Coandă tal-fluwidi. Victor Babeș skopra aktar minn 50 tip ta' batterja; il-bijologu Nicolae Paulescu żviluppa estratt tal-frixa u wera li jnaqqas iz-zokkor fid-demm fi klieb dijabetiċi, u b'hekk ikun sinifikanti fl-istorja tal-insulina; filwaqt li Emil Palade irċieva l-Premju Nobel għall-kontribuzzjonijiet tiegħu għall-bijoloġija taċ-ċelluli. Lazăr Edeleanu kien l-ewwel kimiku li sintetizza l-amfetamina, u vvinta wkoll il-proċedura ta' separazzjoni ta' komponenti ta' valur mill-pitrolju b'solventi selettivi.

Matul is-snin 90 u 2000, l-iżvilupp tar-riċerka kien imxekkel minn diversi fatturi, fosthom: korruzzjoni, finanzjament baxx, u telf ta' mħuħ konsiderevoli. F’dawn l-aħħar snin, ir-Rumanija kklassifikat fit-tieni post jew fl-inqas livell fl-Unjoni Ewropea fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PDG, li kienet ta' madwar 0.5 % fl-2016 u l-2017, sostanzjalment taħt il-medja tal-UE ta' ftit aktar minn 2 %. Il-pajjiż ingħaqad mal-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA) fl-2011, u s-CERN fl-2016. Fl-2018, madankollu, ir-Rumanija tilfet id-drittijiet tal-vot tagħha fl-ESA minħabba nuqqas ta' ħlas ta' 56.8 miljun ewro f'kontribuzzjonijiet ta' sħubija lill-aġenzija.

Fil-bidu tas-snin 2010, is-sitwazzjoni fix-xjenza fir-Rumanija intqal li kienet qed "titjieb malajr", għalkemm bdiet minn bażi baxxa. F'Jannar 2011, il-Parlament għadda liġi li timponi "kontroll strett tal-kwalità fuq l-universitajiet u li tintroduċi regoli stretti għall-valutazzjoni tal-finanzjament u r-reviżjoni bejn il-pari." Ir-Rumanija kklassifikat fis-47 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, 'il fuq mill-50 post fl-2019.

Il-faċilità tal-fiżika nukleari tal-lejżer proposta mill-Unjoni Ewropea għall-Infrastruttura Dawl Estrem (ELI) se tinbena fir-Rumanija. Fil-bidu tal-2012, ir-Rumanija nediet l-ewwel satellita tagħha miċ-Ċentru Spazjali tal-Guyana fil-Gujana Franċiża. Minn Diċembru 2014, ir-Rumanija saret koproprjetarja tal-Istazzjon Spazjali Internazzjonali.

Demografija

Stampa:Românii pe județe (Rumânia, 1930-2021).jpg

Rumeni skont il-kontej (mapep etniċi 1930-2021)

Mappa etnika tar-Renju tar-Rumanija bbażata fuq dejta taċ-ċensiment tal-1930

Skont iċ-ċensiment Rumen tal-2021, il-popolazzjoni tar-Rumanija kienet 19,053,815. Bħal pajjiżi oħra fir-reġjun, il-popolazzjoni tagħha hija mistennija li tonqos gradwalment bħala riżultat ta 'rati ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni u rata ta 'migrazzjoni netta negattiva. Skont iċ-ċensiment Rumen tal-2021, ir-Rumeni kienu jammontaw għal 89.33% tal-popolazzjoni, l-Ungeriżi 6.05% u r-Roma 3.44% tal-popolazzjoni, iżda ħafna etnitajiet mhumiex irreġistrati, peress li m'għandhomx dokumenti ta' identità. Sorsi internazzjonali jagħtu ċifri ogħla għar-Roma miċ-ċensiment uffiċjali. Skont il-Kunsill tal-Ewropa, ir-Roma jirrappreżentaw 8.32% tal-popolazzjoni. L-Ungeriżi jiffurmaw il-maġġoranza fil-kontej ta' Harghita u Covasna. Minoranzi oħra jinkludu Ukraini, Ġermaniżi, Torok, Lipovani, Aromani, Tatari u Serbi. Fl-1930, kien hemm 745,421 Ġermaniż li jgħixu fir-Rumanija, iżda madwar 36,000 biss baqgħu fil-pajjiż sal-lum. Fl-2009, kien hemm ukoll madwar 133,000 immigrant li jgħixu fir-Rumanija, l-aktar mill-Moldova u ċ-Ċina.

Ir-rata ta' fertilità totali (TFR) fl-2018 kienet stmata għal 1.36 tifel u tifla mwielda għal kull mara, li hija taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u hija waħda mill-inqas fid-dinja, tibqa' konsiderevolment inqas minn massimu ta' 5.82 tifel u tifla mwielda għal kull mara f' 1912. Fl-2014, 31.2% tat-twelid kienu nisa waħedhom. Ir-rata tat-twelid (9.49‰, 2012) hija ħafna inqas mir-rata tal-mortalità (11.84‰, 2012), li tirriżulta fi tnaqqis (−0.26% fis-sena, 2012) u tixjiħ tal-popolazzjoni (età medjana: 41.6 snin, 2018) , waħda mill-eqdem popolazzjonijiet fid-dinja, b'madwar 16.8% tal-popolazzjoni totali ta' 65 sena jew aktar. L-istennija tal-ħajja fl-2015 kienet stmata għal 74.92 snin (71.46 snin għall-irġiel, 78.59 snin għan-nisa). In-numru ta' Rumeni u nies b'antenati mwielda fir-Rumanija li jgħixu barra huwa stmat għal 12-il miljun. Fl-1990, 96,919 Rumen stabbilixxew b'mod permanenti barra.

Fl-2016, id-dijaspora Rumena kienet stmata li taqbeż it-3.6 miljun ruħ, il-ħames l-ogħla popolazzjoni emigranta fid-dinja.

Etniċitajiet (2018)

Rumeni 88.9%
Moldovani 1.02%
Ungeriżi 6.6%
Żingari 2.5%

Lingwi

Mappa li tenfasizza l-użu tal-lingwa Rumena madwar id-dinja, kemm bħala lingwa materna kif ukoll bħala lingwa barranija

Il-lingwa uffiċjali hija r-Rumen, lingwa Rumana (l-aktar mitkellma tal-fergħa Rumana tal-Lvant), li tippreżenta grad konsistenti ta' xebh ma' l-Aromanjan, il-Megleno-Rumen u l-Istro-Rumen, iżda taqsam ħafna karatteristiċi bl-istess mod mar-Rumen Lingwi Rumanzi tal-Punent, speċifikament Taljan, Franċiż, Spanjol, Portugiż u Katalan. L-alfabett Rumen fih l-istess 26 ittra tal-alfabett Latin standard, kif ukoll ħames oħrajn addizzjonali (jiġifieri ă, â, î, ț u ș), li jagħmlu total ta' 31.

Ir-Rumen huwa mitkellem bħala l-ewwel lingwa minn 91.55% tal-popolazzjoni kollha, filwaqt li l-Ungeriż u l-Vlax Romani huma mitkellma minn 6.28% u 1.20% tal-popolazzjoni, rispettivament. Hemm ukoll 40,861 kelliema nattivi Ukrajn (ikkonċentrati fi ftit reġjuni kompatti ħdejn il-fruntiera, fejn jiffurmaw maġġoranzi lokali), 17,101 kelliema nattivi Tork, 15,943 kelliema nattivi Ġermaniż, u 14,414 kelliema nattivi Russu li jgħixu fir-Rumanija.

Skont il-Kostituzzjoni, il-kunsilli lokali jiggarantixxu drittijiet lingwistiċi lill-minoranzi kollha. F'lokalitajiet b'minoranzi etniċi ta' aktar minn 20%, il-lingwa ta' dik il-minoranza tista' tintuża fl-amministrazzjoni pubblika, fis-sistema ġudizzjarja u fl-edukazzjoni. Iċ-ċittadini barranin u l-persuni mingħajr stat li jgħixu fir-Rumanija għandhom aċċess għall-ġustizzja u l-edukazzjoni fil-lingwa tagħhom stess. L-Ingliż u l-Franċiż huma l-lingwi barranin ewlenin mgħallma fl-iskejjel. Fl-2010, l-Organizzazzjoni Internazzjonali ta' La Francophonie identifikat 4,756,100 kelliema Franċiżi fil-pajjiż. Skont l-Ewrobarometru tal-2012, l-Ingliż huwa mitkellem minn 31% tar-Rumeni, il-Franċiż bi 17%, u t-Taljan u l-Ġermaniż b'7% kull wieħed.

Frekwenza tal-lingwi mitkellma fir-Rumanija (ċensiment tal-2021)

Rumen 91.55%
Ungeriż 6.28%
Roma 1.20%
Ukrain 0.25%
Tork 0.10%
Ġermaniż 0.10%
Russu 0.09%
Oħrajn 0.43%

Reliġjon

Stampa:Catedrala Mitropolitana, Timisoara.jpg

Katidral tat-Tliet Ġerarki Mqaddsa f'Timișoara.

Ir-Rumanija hija stat sekulari u m'għandha l-ebda reliġjon statali. Maġġoranza kbira tal-popolazzjoni tidentifika bħala Kristjana. Fiċ-ċensiment tal-2021 tal-pajjiż, 73.86% tar-rispondenti identifikaw lilhom infushom bħala Insara Ortodossi, u 73.42% kienu jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Rumena. Denominazzjonijiet oħra jinkludu Protestantiżmu (6.22%), Kattoliċiżmu Ruman (3.89%), u Kattoliċiżmu Grieg (0.61%). Mill-bqija tal-popolazzjoni, 128,291 persuna jappartjenu għal denominazzjonijiet Kristjani oħra jew għandhom reliġjon oħra, li tinkludi 58,335 Musulmani (l-aktar Torok u Tatari etniċi) u 2,707 Lhud (il-Lhud darba kienu jiffurmaw 4% tal-popolazzjoni Rumena: 728,115 ruħ fl-1930). ċensiment). Barra minn hekk, 71,417 persuna huma irreliġjużi, 57,205 huma atei, 25,485 huma agnostiċi, u 2,895,539 persuna għażlu li ma' jiddikjarawx ir-reliġjon tagħhom.

Il-Knisja Ortodossa Rumena hija Knisja Ortodossa tal-Lvant awtoċefali f’komunjoni sħiħa ma' knejjes Ortodosssi oħra, b'Patrijarka bħala l-mexxej tagħha. Hija t-tielet l-akbar Knisja Ortodossa tal-Lvant fid-dinja, u kuntrarjament għal knejjes Ortodossi oħra, tiffunzjona fi ħdan kultura Latina u tuża lingwa liturġika Rumanz. Il-ġurisdizzjoni kanonika tagħha tkopri t-territorji tar-Rumanija u l-Moldova. Ir-Rumanija għandha t-tielet l-akbar popolazzjoni Ortodossa tal-Lvant fid-dinja.

Urbanizzazzjoni

Għalkemm 54.0% tal-popolazzjoni kienet tgħix f'żoni urbani fl-2011, dan il-perċentwal ilu jonqos mill-1996. Kontej b'aktar minn 2⁄3 tal-popolazzjoni urbana huma Hunedoara, Brașov u Constanta, filwaqt li dawk b'inqas minn terz huma Dâmbovița (30.06%). u Giurgiu u Teleorman. Bukarest hija l-kapitali u l-akbar belt tar-Rumanija, b'popolazzjoni ta 'aktar minn 1.7 miljun fl-2021. L-akbar żona urbana tagħha għandha popolazzjoni ta' kważi 2.2 miljun, li hija ppjanata li tkun inkluża f'żona metropolitana sa 20 darba aktar żona tal-belt proprja.

17-il belt oħra għandhom popolazzjoni ta' aktar minn 100,000 abitant: Cluj-Napoca, Iași, Constanta u Timișoara għandhom aktar minn 250,000 abitant, u Craiova, Brașov u Galați għandhom aktar minn 200,000 abitant. Żoni metropolitani nħolqu għal ħafna minn dawn l-ibliet.

Edukazzjoni

L-Università ta' Bukarest ġiet inawgurata fl-1864.

Stampa:Bucuresti, Rumania. SPITALUL COLTEA (B-II-mA-18220.02).jpg

L-Isptar Colțea f’Bukarest ġie rinnovat fl-2011 bi spiża ta' 90 miljun dollaru.

Sa mir-Rivoluzzjoni Rumena tal-1989, is-sistema edukattiva Rumena kienet fi proċess kontinwu ta' riforma. Fl-2004, madwar 4.4 miljun ruħ kienu rreġistrati fl-iskola. Minnhom, 650,000 kienu fil-kindergarten (etajiet minn tlieta sa sitt snin), 3.11 miljun fil-livell primarju u sekondarju, u 650,000 fil-livell terzjarju (universitajiet). Fl-2018, ir-rata tal-litteriżmu tal-adulti kienet 98.8%. Il-kindergarten hija fakultattiva bejn it-tlieta u l-ħames snin. Mill-2020, l-iskola obbligatorja tibda fl-età ta' 5 mal-aħħar sena tal-kindergarten (grupa mare) u hija obbligatorja sat-tnax-il grad. L-edukazzjoni primarja u sekondarja hija maqsuma fi 12 jew 13-il grad. Hemm ukoll sistema ta' tagħlim privat informali u semi-legali użata primarjament matul l-edukazzjoni sekondarja, li ffjorixxiet matul ir-reġim komunista.

L-Università Alexandru Ioan Cuza ta' Iași, l-Università Babeș-Bolyai ta' Cluj-Napoca, l-Università ta’ Bukarest u l-Università tal-Punent ta’ Timișoara ġew inklużi fl-aqwa 800 tal-Klassifikazzjonijiet Dinjija tal-Università QS.

Ir-Rumanija tinsab fil-ħames post fit-tabella tal-medalji ta' kull żmien fl-Olimpjadi Internazzjonali tal-Matematika b’316-il midalja b’kollox, mill-1959. Ciprian Manolescu irnexxielu jikteb esej perfett (42 punt) għal midalja tad-deheb aktar drabi minn ħaddieħor fl-istorja tal- kompetizzjoni, fl-1995, 1996 u 1997. Ir-Rumanija kisbet l-ogħla punteġġ tat-tim fil-kompetizzjoni, wara ċ-Ċina, ir-Russja, l-Istati Uniti u l-Ungerija. Ir-Rumanija tinsab ukoll fis-sitt post fit-tabella tal-midalji ta’ kull żmien fl-Olimpjadi Internazzjonali tal-Informatika b’107 midalja b’kollox, mill-1989.

Kura tas-saħħa

Ir-Rumanija għandha sistema tal-kura tas-saħħa universali; In-nefqa totali tal-gvern għas-saħħa hija madwar 5% tal-PGD. Ikopri eżamijiet mediċi, kwalunkwe operazzjoni kirurġika u kwalunkwe kura medika ta' wara l-operazzjoni, u tipprovdi mediċini b'xejn jew sussidjati għal varjetà ta' mard. L-istat huwa obbligat li jiffinanzja sptarijiet u kliniċi pubbliċi. L-aktar kawżi komuni tal-mewt huma l-mard kardjovaskulari u l-kanċer. Il-mard li jittieħed huwa pjuttost komuni mill-istandards Ewropej. Fl-2010, ir-Rumanija kellha 428 sptar statali u 25 sptar privat, b'6.2 sodda fl-isptar għal kull 1,000 ruħ, u aktar minn 200,000 persunal mediku, inklużi aktar minn 52,000 tabib. Fl-2013, ir-rata ta' emigrazzjoni għat-tobba kienet ta' 9%, ogħla mill-medja Ewropea ta' 2.5%.

Kultura

Arti u monumenti

Sibiu kienet il-Kapitali Ewropea tal-Kultura fl-2007 u Reġjun Ewropew tal-Gastronomija fl-2019.

[[Stampa: Timișoara ġiet innominata Kapitali Ewropea tal-Kultura fl-2021 u żammet dan it-titlu fl-2023 minħabba posponiment minħabba COVID-19.|thumb|Timișoara ġiet innominata Kapitali Ewropea tal-Kultura fl-2021 u żammet dan it-titlu fl-2023 minħabba posponiment minħabba COVID-19.]] Is-suġġett tal-oriġini tal-kultura Rumena beda jiġi diskuss fl-aħħar tas-seklu 18 fost l-istudjużi tal-Iskola Transilvanja. Diversi kittieba telgħu għall-prominenza fis-seklu 19, fosthom: George Coșbuc, Ioan Slavici, Mihail Kogălniceanu, Vasile Alecsandri, Nicolae Bălcescu, Ion Luca Caragiale, Ion Creangă u Mihai Eminescu, dan tal-aħħar meqjus bħala l-akbar u l-aktar poeta Rumen influwenti, b'mod partikolari għall-poeżija Luceafărul.

Fis-seklu 20, diversi artisti u kittieba Rumeni kisbu rikonoxximent internazzjonali, fosthom: Tristan Tzara, Marcel Janco, Mircea Eliade, Nicolae Grigorescu, Marin Preda, Liviu Rebreanu, Eugène Ionesco, Emil Cioran u Constantin Brâncuși. Brâncuși għandu kumpless ta' skultura f’Târgu Jiu, filwaqt li l-iskultura tiegħu Bird in Space ġiet irkantata fl-2005 għal $27.5 miljun. Is-superstiti tal-Olokawst li twieled ir-Rumanija Elie Wiesel irċieva l-Premju Nobel għall-Paċi fl-1986, filwaqt li l-kittieba Swabian Herta Müller irċieva l-Premju Nobel għal-Letteratura fl-2009.

Pitturi Rumeni notevoli jinkludu: Nicolae Grigorescu, Ștefan Luchian, Ion Andreescu, Nicolae Tonitza u Theodor Aman. Kompożituri klassiċi Rumeni notevoli tas-sekli 19 u 20 jinkludu: Ciprian Porumbescu, Anton Pann, Eduard Caudella, Mihail Jora, Dinu Lipatti, u speċjalment George Enescu. Il-Festival George Enescu annwali jsir f'Bukarest f'ġieħ il-kompożitur tas-seklu 20.

Mużiċisti kontemporanji bħal Angela Gheorghiu, Gheorghe Zamfir, Inna, Alexandra Stan, u ħafna oħrajn kisbu diversi livelli ta' rikonoxximent internazzjonali. Mill-aħħar tas-snin 2000 sal-bidu tas-snin 2010, l-istil mużikali tal-popcorn Rumen kien stabbilixxa ruħu fil-mainstream internazzjonali. Fil-Eurovision Song Contest, il-kantanti Rumeni kisbu t-tielet post fl-2005 u l-2010.

Fiċ-ċinema, bosta films Rumeni tal-mewġ ġdid kisbu rikonoxximent internazzjonali. Fil-Festival tal-Films ta' Cannes, The Death of Mr. Lazarescu ta' Cristi Puiu rebaħ il-Premju Un Certain Regard fl-2005, filwaqt li 4 Months, 3 Weeks and 2 Days ta' Cristian Mungiu rebaħ l-aqwa premju tal-festival, il-Palma d’Or fl-2007 il-Festival Internazzjonali tal-Films ta' Berlin, Child’s Pose ta' Călin Peter Netzer rebaħ l-Ors tad-Deheb fl-2013.

Il-lista tas-siti tal-Wirt Dinji tinkludi sitt siti kulturali li jinsabu fir-Rumanija, inklużi tmien knejjes miżbugħa tat-Tramuntana tal-Moldova, tmien knejjes tal-injam ta 'Maramureş, seba' rħula bi knejjes fortifikati fit-Transilvania, il-Monasteru Horezu u ċ-Ċentru Storiku ta' Sighişoara. Il-belt ta' Sibiu, bil-Mużew Nazzjonali tagħha ta' Brukenthal, intgħażlet bħala l-Kapitali Ewropea tal-Kultura 2007 u r-Reġjun Ewropew tal-Gastronomija 2019. Hemm bosta kastelli fir-Rumanija, inklużi l-attrazzjonijiet turistiċi popolari tal-Kastell Peleş, il-Kastell Corvin u l-Kastell Bran jew " Il-Kastell ta' Drakula”.

Festivals, tradizzjonijiet u gastronomija

Is-suq tal-Milied ta' Sibiu huwa wieħed mill-aktar famużi fl-Ewropa.

Hemm 12-il vaganza mhux tax-xogħol, inkluż Jum l-Unjoni l-Kbira, li jiġi ċċelebrat fl-1 ta' Diċembru b’kommemorazzjoni tal-għaqda tat-Transilvanja mar-Rumanija fl-1918. Il-vaganzi tax-xitwa jinkludu l-vaganzi tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena li matulhom hemm Diversi żfin u logħob folkloristiku uniċi. huma komuni: plugușorul, sorcova, ursul u capra. Il-libsa tradizzjonali Rumena li mod ieħor ma baqgħetx tintuża matul is-seklu 20, hija libsa ċerimonjali popolari li tintlibes f'dawn il-festi, speċjalment fiż-żoni rurali. Hemm sagrifiċċji ta' ħnieżer ħajjin matul il-Milied u ħrief matul l-Għid li rrikjedew eżenzjoni speċjali mil-leġiżlazzjoni tal-UE wara l-2007. Fl-Għid, tradizzjonijiet bħal żebgħa tal-bajd huma komuni ħafna. Fl-1 ta' Marzu, tiġi ċċelebrata ċ-ċerimonja tar-rigali tal-marțișor, tradizzjoni li fiha n-nisa jingħataw tip ta' talisman li jingħata għal xorti tajba.

Il-kċina Rumena ġiet influwenzata mill-kċina Awstrijaka u Ġermaniża (speċjalment f'reġjuni storiċi li qabel kienu ġew amministrati mill-monarkija tal-Habsburg), iżda wkoll taqsam xi xebh ma' kċejjen oħra tar-reġjun tal-Balkani, bħall-kċina Griega, Bulgara jew Serba. Ciorbă jinkludi firxa wiesgħa ta' sopop qarsa, filwaqt li mititei, mămăligă (simili għall-polenta) u sarmale huma komunement jidhru fil-korsijiet prinċipali.

Il-majjal, it-tiġieġ u ċ-ċanga huma t-tipi preferuti ta 'laħam, iżda l-ħaruf u l-ħut huma wkoll pjuttost popolari. Ċerti riċetti tradizzjonali huma magħmula b'konnessjoni diretta mal-vaganzi: chiftele, tobă u tochitură fil-Milied; drob, pască u cozonac fl-Għid u festi oħra Rumeni. Țuică huwa brandy tal-għanbaqar qawwi li jilħaq kontenut ta' alkoħol ta' 70 % u huwa x-xarba alkoħolika tradizzjonali tal-pajjiż, li jammonta għal sa 75 % tal-ħsad nazzjonali (ir-Rumanija hija waħda mill-akbar produtturi tal-għanbaqar fid-dinja). Ix-xorb alkoħoliku tradizzjonali jinkludi wkoll l-inbid, rachiu, palină u vișinată, iżda l-konsum tal-birra żdied b’mod drammatiku f’dawn l-aħħar snin.

Sports

Nadia Comăneci

Gheorghe Hagi

Cristina Neagu

Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fir-Rumanija, b'aktar minn 219,000 plejer reġistrat fl-2018. Is-suq tal-futbol professjonali fir-Rumanija huwa ta' madwar €740 miljun skont il-UEFA.

Il-korp governattiv huwa l-Federazzjoni Rumena tal-Futbol, li tappartjeni lill-UEFA. It-tim nazzjonali tal-futbol Rumen lagħab l-ewwel logħba tiegħu fl-1922 u huwa wieħed mill-erba’ timijiet nazzjonali li pparteċipaw fl-ewwel tliet Tazzi tad-Dinja tal-FIFA, it-tlieta l-oħra jkunu l-Brażil, Franza u l-Belġju. B’kollox, lagħab f'seba' Tazzi tad-Dinja u kellha l-iktar perjodu ta' suċċess matul id-disgħinijiet, meta spiċċat fis-sitt post fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1994, u eventwalment ġiet ikklassifikata fit-tielet post mill-FIFA fl-1997.

Il-plejer ċentrali ta' din il-ġenerazzjoni tad-deheb kien Gheorghe Hagi, imlaqqam “Maradona tal-Karpazji”. Plejers oħra ta' suċċess jinkludu rebbieħa Ewropej Golden Boot: Dudu Georgescu, Dorin Mateuț u Rodion Cămătaru, Nicolae Dobrin, Ilie Balaci, Florea Dumitrache, Mihai Mocanu, Michael Klein, Mircea Rednic, Cornel Dinu, Mircea Lucescu, Costică Ștefănescu, Liță Dumitru, Lajos Sătmăreanu, Ștefan Sameș, Ladislau Bölöni, Anghel Iordănescu, Miodrag Belodedici, Helmuth Duckadam, Marius Lăcătuș, Victor Pițurcă u afna oħrajn, u aktar reċentement Gheorghe Popescu, Florin Răducioiu, Dorinel Munteanu, Dan Petrescu, Adrian Mutu, Co Cristians Chivumin Contra, jew Co Cristians Chivumin . L-istadium tar-Rumanija huwa l-Arena Națională f’Bukarest.

L-iktar klabb ta' suċċess huwa Steaua București, li kienu l-ewwel tim tal-Ewropa tal-Lvant li rebaħ il-UEFA Champions League fl-1986 u kienu runners-up fl-1989. Dinamo București laħqu s-semifinali tal-UEFA Champions League fl-1984 u l-UEFA tal-1990 Semi-Finali tat-Tazza tar-Rebbieħa tat-Tazza Clubs ewlenin oħra tal-futbol Rumeni huma Rapid București, UTA Arad, Universitatea Craiova, Petrolul Ploiești, CFR Cluj, Astra Giurgiu, u Viitorul Constanța (dawn tal-aħħar ingħaqdu ma’ FCV Farul Constanța).

It-tennis huwa t-tieni l-aktar sport popolari. Ir-Rumanija laħqet il-finali tat-Tazza Davis tliet darbiet fl-1969, 1971 u 1972. Fis-singles, Ilie Năstase kien l-ewwel numru 1 fid-dinja li spiċċa s-sena fir-rankings ATP fl-1973, fejn rebaħ diversi titli tal-Grand Slam. Virginia Ruzici wkoll rebħet l-Open ta' Franza fl-1978, u kienet runner-up fl-1980, Simona Halep rebħet l-Open ta' Franza fl-2018 u Wimbledon fl-2019 wara li tilfet l-ewwel tliet finali ta' Grand Slam tagħha. Hija spiċċat l-2017 u l-2018 bħala n-numru 1 tad-dinja tal-WTA. U fid-doppji Horia Tecău rebaħ tliet Grand Slams u l-finali tal-ATP Finals. Huwa kien in-numru 2 fid-dinja fl-2015.

It-tieni l-aktar sport tat-tim popolari huwa l-handball. It-tim tal-irġiel rebaħ il-kampjonat dinji tal-handball fl-1961, 1964, 1970 u 1974, u għamilha t-tielet l-aktar nazzjon ta' suċċess fit-tournament. It-tim tan-nisa rebaħ il-kampjonat tad-dinja fl-1962 u f’dawn l-aħħar snin gawda aktar suċċessi mill-kontropartijiet tiegħu tal-irġiel. Fil-kompetizzjoni tal-klabbs, timijiet Rumeni rebħu l-EHF Champions League total ta' tliet darbiet, bi Steaua București jirbħu fl-1968 u 1977 u Dinamo București jirbħu fl-1965. L-aktar plejers notevoli jinkludu Ștefan Birtalan, Vasile Stîngă (l-aqwa skorer ta' kull żmien fit-tim nazzjonali) u Gheorghe Gruia, li kien innominat l-aħjar plejer fl-istorja fl-1992. Bħalissa, Cristina Neagu hija l-aktar plejer notevoli u għandha rekord ta' erba' IHF. Il-premjijiet tal-Plejer Dinji tas-Sena. Fil-handball tan-nisa, il-powerhouse CSM București għolla t-trofew tal-EHF Champions League fl-2016.

L-isports individwali popolari jinkludu l-isports tal-ġlieda kontra, l-arti marzjali, u l-għawm. Fil-boxing professjonali, ir-Rumanija pproduċiet ħafna champions tad-dinja fid-diviżjonijiet kollha tal-piż rikonoxxuti internazzjonalment mill-korpi governattivi. Iċ-champions tad-dinja jinkludu lil Lucian Bute, Leonard Dorin Doroftei, Adrian Diaconu u Michael Loewe. Sport tal-ġlieda popolari ieħor huwa l-kickboxing professjonali, li pproduċiet prattikanti notevoli bħal Daniel Ghiță, u Benjamin Adegbuyi.

It-306 midalja Olimpika tas-Sajf ta' kull żmien tar-Rumanija jikklassifikawha fit-12-il post fost il-pajjiżi kollha, filwaqt li d-89 midalja tad-deheb tagħha jikklassifikawha fl-14-il post. L-Olimpjadi tas-Sajf tal-1984 kienu l-aktar ġirja ta' suċċess tagħhom, fejn rebħu 53 midalja b'kollox, 20 minnhom deheb, li eventwalment ikklassifikaw fit-tieni post wara l-Istati Uniti ospitanti fir-rankings tal-midalji. Fost il-pajjiżi li qatt ma ospitaw l-avveniment, huma t-tieni fin-numru totali ta' midalji mirbuħa.

Il-ġinnastika hija l-aktar sport li jipproduċi medalji fil-pajjiż, bl-ikona Olimpika u sportiva Nadia Comăneci tkun l-ewwel ġinnasta li kisbet għaxar punti perfetti f'avveniment Olimpiku fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1976 atleti Rumeni oħra li kisbu ħames midalji tad-deheb bħal Comăneci il-qaddiefa Elisabeta Lipa (1984-2004) u Georgeta Damian (2000-2008). Kompetituri nisa Rumeni rebħu medalji tad-deheb fi sports Olimpiċi oħra: atletika, canoeing, lotta, sparar, fencing, għawm, weightlifting, boxing u judo.

Bliet Skond in-numru ta' abitanti

Bukarest
Bukarest
Bukarest
Bukarest
Bukarest
Bukarest
Bukarest
Bukarest
Cluj-Napoca
Cluj-Napoca
Cluj-Napoca
Cluj-Napoca
Cluj-Napoca
Timișoara
Constanța/Constanza
Constanța/Constanza
Constanța/Constanza
Constanța/Constanza
Constanța/Constanza
Craiova
Iași
Brașov
Galați
Galați
Galați
Galați
Galați
Ploiești
Brăila
Bacău
Oradea
Arad
Pitești
Sibiu

Gallerija

Obcina Feredeului
Bini tal-Prefettura tal-Kontea ta' Câmpulung mill-perjodu ta' bejn il-gwerra, bħalissa użat bħala mużew.
Falticeni
Rădăuți
Câmpulung
Câmpulung
Câmpulung
Rădăuți
Ruman
Ruman
Dolhasca
Dolhasca
Dolhasca
Dolhasca
Dolhasca
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Suceava
Siliștea Gumești
Bicaz
Dimitrie Leonida (Stejaru) Hydro Power Plant huwa żvilupp tal-idroenerġija fix-Xmara Bistrița, ħdejn Bicaz, ir-Rumanija.
Bacău

Bacău
Bacău
Bacău
Bacău
Bacău
It-Torri ta' Stiefnu mibni fl-1499, Piatra Neamț
It-Torri ta' Stiefnu mibni fl-1499, Piatra Neamț
Piatra Neamț
Piatra Neamț
Piatra Neamț
Piatra Neamț
Piatra Neamț
Suceava
Târgu Mureș
Târgu Mureș
Sibiu
Gura Râului
Gura Râului
Gura Râului
Orlat
Orlat
Năsăud
Miercurea Ciuc
Miercurea Ciuc
Miercurea Ciuc
Miercurea Ciuc
Târgu Secuiesc
Târgu Secuiesc
Târgu Secuiesc
Târgu Secuiesc
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Sfântu Gheorghe
Alba Iulia
Alba Iulia
Alba Iulia
Alba Iulia
Salonta