Wikipedija

Bliet Antiki tal-Pyu

grupp ta' bliet-stati antiki fil-Myanmar/Burma

Il-Bliet Antiki tal-Pyu (bil-Burmiż: ပျူ မြို့ပြ နိုင်ငံများ; biċ-Ċiniż issimplifikat: 骠国; biċ-Ċiniż tradizzjonali: 驃國; bil-Pinyin: Biāoguó) kienu grupp ta' bliet-stati li kienu jeżistu mill-ħabta tas-seklu 2 Q.K. sal-ħabta ta' nofs is-seklu 11 fil-parti ta' fuq ta' Burma/Myanmar. Il-bliet-stati ġew stabbiliti bħala parti mill-migrazzjoni lejn in-Nofsinhar tal-poplu Pyu li kien jitkellem it-Tibetan/il-Burmiż. Dawn kienu l-iżjed abitanti bikrin ta' Burma li għad għandna rekords eżistenti tagħhom.[1] Il-perjodu ta' elf sena, li spiss issir referenza għalih bħala l-millenju tal-Pyu, huwa marbut ma' Żmien il-Bronż sal-bidu tal-perjodu tal-istati klassiċi meta r-Renju ta' Bagan ġie stabbilit fl-aħħar tas-seklu 9.

Mappa li turi l-estensjoni tal-bliet antiki tal-Pyu fiċ-ċirku l-aħmar.

Il-bliet-stati — ġew skavati ħames bliet kbar iffortifikati bis-swar u diversi rħula iżgħar — kollha kienu jinsabu fit-tliet reġjuni irrigati prinċipali tal-parti ta' fuq ta' Burma: il-wied tax-xmara Mu, il-pjanuri ta' Kyaukse u r-reġjun ta' Minbu, madwar il-konfluwenza tax-xmajjar Irrawaddy u Chindwin. It-territorju tal-Pyu kien parti minn rotta kummerċjali fuq l-art bejn iċ-Ċina u l-Indja, u gradwalment beda jikber lejn in-Nofsinhar. Halin, stabbilita fis-seklu 1 W.K. fit-tarf tat-Tramuntana tal-parti ta' fuq ta' Burma, kienet l-ikbar belt u l-iżjed waħda importanti sa madwar is-seklu 7 jew 8 meta ħaditilha postha Sri Ksetra (qrib Pyay) fit-tarf tan-Nofsinhar. Id-doppju tad-daqs ta' Halin, Sri Ksetra kienet l-ikbar ċentru tal-Pyu u l-iktar wieħed influwenti.

Il-kultura tal-Pyu ġiet influwenzata ferm mill-kummerċ mal-Indja, u ġie importat il-Buddiżmu kif ukoll kunċetti kulturali, arkitettoniċi u politiċi oħra, li kellhom influwenza dejjiema fuq il-kultura ta' Burma u fuq l-organizzazzjoni politika tal-pajjiż.[2] Il-kalendarju tal-Pyu, ibbażat fuq il-kalendarju Buddist, iktar 'il quddiem sar il-kalendarju Burmiż. Studju reċenti, għalkemm mhux aċċertat, jissuġġerixxi li l-kitba tal-Pyu, ibbażata fuq il-kitba Braħmina, jaf kienet is-sors tal-kitba Burmiża li tintuża biex tinkiteb il-lingwa Burmiża.[3]

Iċ-ċivilizzazzjoni ta' millenju sħiħ ikkrollat fis-seklu 9 meta l-bliet-stati nqerdu mill-invażjonijiet ripetuti mir-Renju ta' Nanzhao. Il-Burmiżi (Bamar) stabbilew belt-gwarniġjon f'Pagan (Bagan) fil-konfluwenza tax-xmajjar Irrawaddy u Chindwin. L-insedjamenti tal-Pyu baqgħu jeżistu fil-parti ta' fuq ta' Burma għal tliet sekli oħra iżda gradwalment il-Pyu ġew assorbiti fir-Renju ta' Bagan li kien qed jespandi. Il-lingwa tal-Pyu kienet għadha teżisti sal-aħħar tas-seklu 12. Sas-seklu 13, il-Pyu ġew assimilati fl-etniċità Burmiża. Il-ġrajjiet u l-leġġendi tal-Pyu ġew inkorporati wkoll ma' dawk tal-Burmiżi.

Huma biss il-bliet-stati ta' Halin, Beikthano u Sri Ksetra li tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, filwaqt li s-siti l-oħra jaf jiżdiedu fil-futur permezz ta' estensjoni tas-sit.[4]

Sfond

immodifika

Abbażi tal-evidenza arkeoloġika limitata, huwa maħsub li l-iżjed kulturi bikrin kienu jeżistu f'Burma saħansitra mill-11000 Q.K., l-iktar fiż-żona ċentrali niexfa qrib ix-xmara Irrawaddy. L-Anjatjan, jiġifieri Żmien il-Ħaġar ta' Burma, kien jeżisti għall-ħabta tal-istess żmien tal-eri Paleolitiċi inferjuri u nofsana fl-Ewropa. Minn tliet għerien qrib Taunggyi qabel l-Għoljiet ta' Shan instabu artefatti Neolitiċi li jmorru lura għall-10-6000 Q.K.[5]

Għall-ħabta tal-1500 Q.K., in-nies fir-reġjun bdew jikkonvertu r-ram fi bronż, ikabbru r-ross, u jiddomestikaw it-tiġieġ u l-ħnieżer; kienu fost l-ewwel nies fid-dinja li għamlu dan. Sal-500 Q.K., tfaċċaw insedjamenti li kienu jaħdmu l-ħadid f'żona fin-Nofsinhar ta' fejn attwalment hemm Mandalay. Ġew skavati twiebet imżejna tal-bronż u oqbra mimlija bċejjeċ tal-fuħħar.[6] L-evidenza arkeoloġika fil-wied tax-xmara Samon fin-Nofsinhar ta' Mandalay tissuġġerixxi li l-insedjamenti li kienu jkabbru r-ross kienu jagħmlu kummerċ maċ-Ċina bejn il-500 Q.K. u l-200 W.K.[7]

Għall-ħabta tas-seklu 2 Q.K., il-poplu Pyu li kien jitkellem bit-Tibetan u bil-Burmiż beda jidħol fil-wied tax-xmara Irrawaddy, minn fejn illum hemm Yunnan, permezz tax-xmajjar Taping u Shweli. Id-dar oriġinali tal-Pyu x'aktarx li kien il-Lag ta' Qinghai, li jinsab fil-provinċji attwali ta' Qinghai u ta' Gansu.[8] Il-poplu Pyu, l-iżjed abitanti bikrin ta' Burma li għandna rekords tagħhom, stabbilew insedjamenti fir-reġjun kollu tal-pjanuri ċċentrati fil-konfluwenza tax-xmajjar Irrawaddy u Chindwin, reġjun li ilu abitat mill-Paleolitiku.[9] It-territorju tal-Pyu kien itwal mill-wisa' tiegħu, u kien estiż minn Sri Ksetra fin-Nofsinhar sa Halin fit-Tramuntana, Binnaka u Maingmaw fil-Lvant u x'aktarx Ayadawkye fil-Punent. Ir-rapport nru 18 tad-dinastija Tang jirrapporta 18-il stat tal-Pyu, u disa' minnhom kienu bliet iffortifikati bis-swar, li kienu jkopru 298 distrett.[10]

Arkeoloġija

immodifika

Il-poplu Pyu kien l-iżjed poplu bikri fix-Xlokk tal-Asja li laqa' u adatta għall-kitba Indjana sabiex iżomm rekords tal-lingwa tonali tiegħu, u vvinta markaturi tonali. Il-poplu Pyu kien jikkondividi tip ta' urbaniżmu fuq firxa wiesgħa ta' skali. Il-Pyu kellhom spazji bil-ħitan b'naħa minnhom issiġillata minn tank tal-ilma jew tank barra mill-ħitan. Lejn l-aħħar tal-preistorja, il-Pyu insedjaw għal żmien pjuttost twil Beikthano fil-wied tax-xmara Yin, ferm iktar milli insedjaw Sri Ksetra fil-wied tax-xmara Nawin. Huma wrew il-ħiliet tagħhom ta' kontroll tal-ilma billi użaw sistemi ta' irrigazzjoni abbażi tal-għarfien tajjeb li kellhom tal-kundizzjonijiet f'kull lokalità u żona. Skont Stargardt fil-Ġurnal tal-Istudji tax-Xlokk tal-Asja, "From the Iron Age to early cities at Srikestra and Beikthano, Myanmar", l-arkeologi kollha sabu bosta kitbiet imnaqqxa bil-lingwa tal-Pyu f'Sri Kestra, f'Hanlin u qrib Pinle (Hmainmaw) u Bagan. Instabet evidenza ċara dwar il-mod kif kienu jgħixu n-nies bejn is-sekli 3-4 u 5-6 W.K u din intużat mill-istoriċi għan-nomina tat-tliet bliet antiki tal-Pyu sabiex jiddaħħlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Skont Stargardt, Sri Ksetra kien fiha għelieqi, kanali tal-irrigazzjoni, tankijiet tal-ilma u siti fejn kien jinħadem il-ħadid, kif ukoll monumenti, swieq (u żoni moħbija ta' abitazzjoni) kemm fi ħdan il-ħitan kif ukoll barra. Dawn kollha jipprovdu evidenza ta' sistema b'saħħitha ta' twemmin fil-provvista elaborata tal-mejtin. F'dak l-artiklu l-awtur iżid mar-riċerka tiegħu f'artikli oħra li ġew mistħarrġa disa' postijiet funebri mtarrġa 'l barra mill-ħitan tan-Nofsinhar tal-belt ta' Sri Ksetra, monumenti Buddisti antiki f'Beikthano u ċ-ċimiterju tar-reġina Panhtwar.[11]

Effettivament l-istħarriġiet arkeoloġiċi sa issa żvelaw 12-il belt iffortifikata bis-swar, fosthom ħames bliet kbar, u diversi insedjamenti iżgħar mhux iffortifikati, li jinsabu qrib l-iżjed reġjuni irrigati importanti ta' Burma prekolonjali jew ġo fihom: il-wied tax-xmara Mu fit-Tramuntana, il-pjanuri ta' Kyaukse fiċ-ċentru, u r-reġjun ta' Minbu fin-Nofsinhar u fil-Punent ta' dawn it-tnejn tal-aħħar.[12] Il-bliet-stati kienu kontemporanji tar-Renju ta' Funan (il-Kambodja) u x'aktarx ta' Champa (in-Nofsinhar tal-Vjetnam), ta' Dvaravati (it-Tajlandja), ta' Tambralinga u ta' Takuapa qrib l-Istmu ta' Kra, u ta' Srivijaya (ix-Xlokk ta' Sumatra, l-Indoneżja). Dawn l-istati żgħar ġew qabel il-wasla tar-"renju klassiċi" tax-Xlokk tal-Asja fit-tieni millenju W.K.[13]

Deklin tal-bliet-stati tal-Pyu

immodifika

Il-Pyu kienu ċivilizzazzjoni tul bosta snin li damet b'kollox kważi millenju sal-bidu tas-seklu 9, sa meta grupp ġdid ta' "rikkieba veloċi taż-żwiemel" mit-Tramuntana, l-iMranma (Burmiżi) tar-Renju ta' Nanzhao rnexxielhom jidħlu fin-naħa ta' fuq tal-wied tax-xmara Irrawaddy permezz ta' sensiela ta' attakki. Skont il-kronaki tad-dinastija Tang, l-iMranma tar-Renju ta' Nanzhao bdew l-attakki tagħhom fin-naħa ta' fuq ta' Burma saħansitra mis-754 jew mis-760.[14] Sas-763, ir-re tar-Renju ta' Nanzhao Ko-lo-feng kien irnexxielu jaħkem in-naħa ta' fuq tal-wied tax-xmara Irrawaddy.[15] Dawn l-attakki intensifikaw fis-seklu 9, b'attakk fit-800-802 u mill-ġdid fit-808-809. Finalment, skont iċ-Ċiniżi, fit-832, il-ġellieda tar-Renju ta' Nanzhao ħakmu t-territorju tal-Pyu, u ħadu magħhom 3,000 priġunier tal-poplu Pyu minn Halin. Fit-835, ir-rekords taċ-Ċiniżi jsostnu li l-ġellieda tar-Renju ta' Nanzhao attakkaw stat ukoll, li ġeneralment uħud jidentifikaw bħala stat tal-Pyu, iżda dan mhux aċċettat b'mod universali.[16]

 
It-territorju tal-Pyu għall-ħabta tat-800 W.K., qabel l-iMranma.

Li hu ċert hu li l-Pyu u l-kultura tagħhom ma għebux sempliċement minħabba li 3,000 minnhom ittieħdu bħala priġunieri. Id-daqs tat-territorju tal-Pyu u l-bosta bliet iffortifikati tal-Pyu jindika popolazzjoni kbira ferm. Tabilħaqq, ma teżisti l-ebda indikazzjoni soda f'Sri Ksetra jew f'xi sit ieħor tal-Pyu li tissuġġerixxi li l-ħakma kienet waħda vjolenti. X'aktarx li dawn l-attakki dgħajfu lill-istati tal-Pyu b'mod sinifikanti, u ppermettew lill-Burmiżi jidħlu fit-territorji tal-Pyu.[17] L-evidenza turina li l-pass effettiv tal-migrazzjoni Burmiża fit-territorju tal-Pyu kien wieħed gradwali. Id-datazzjoni bir-radjokarbonju turina li l-attività tal-bniedem baqgħet teżisti sal-ħabta tat-870 f'Halin, li kienet soġġetta għal attakk mir-Renju ta' Nanzhao fit-832.[18] Il-kronaki Burmiżi jsostnu li l-Burmiżi stabbilew il-belt iffortifikata ta' Bagan fit-849 iżda l-eqdem radjokarbonju wassal għad-datazzjoni ta' evidenza fis-swar antiki ta' Bagan li tindika d-980 W.K. sal-1020 W.K., 24 sena qabel biss il-bidu tar-renju ta' Anawrahta, il-fundatur tal-Imperu ta' Bagan.[19]

Il-Burmiżi kienu ċertament ħadu t-tmun tat-territorju tal-Pyu f'idejhom sal-aħħar tas-seklu 10, u mbagħad stabbilew l-Imperu ta' Bagan lejn nofs is-seklu 11. B'hekk wasslu għall-unifikazzjoni tal-wied tax-xmara Irrawaddy u tal-periferija tiegħu għall-ewwel darba. Minkejja dan, il-Pyu kienu ħallew marka ċara fuq Bagan, u l-mexxejja ta' Bagan inkorporaw il-ġrajjiet u l-leġġendi tal-Pyu bħallikieku kienu tagħhom stess. Ir-rejiet Burmiżi ta' Bagan sostnew li kienu dixxendenti tar-rejiet ta' Sri Ksetra u ta' Tagaung saħansitra mit-850 Q.K. — xi ħaġa li ġiet irrifjutata mill-iżjed studjużi moderni. L-insedjamenti tal-Pyu baqgħu jeżistu fin-naħa ta' fuq ta' Burma għat-tliet sekli ta' wara iżda gradwalment il-Pyu ġew assorbiti fl-Imperu ta' Bagan u ġew assimilati fih. Il-lingwa tal-Pyu baqgħet teżisti sal-aħħar tas-seklu 12 iżda sas-seklu 13 il-Pyu kellhom etniċità Burmiża u għebu mill-istorja.[20]

Bliet-stati

immodifika

Mit-12-il belt iffortifikata bis-swar li ġew skavati sa issa, ħamsa huma fdalijiet tal-ikbar stati tal-Pyu: Beikthano, Maingmaw, Binnaka, Halin u Sri Ksetra.

Beikthano

immodifika

Beikthano (bil-Burmiż: ဗိဿနိုး [beɪʔθənó]) tinsab fir-reġjun irrigat ta' Minbu (qrib fejn illum il-ġurnata hemm Taungdwingyi) b'aċċess dirett mill-art għall-pjanuri irrigati sew ta' Kyaukse lejn il-Grigal, u hija l-eqdem sit urban li ġie skopert u skavat b'mod xjentifiku. Il-fdalijiet tas-sit — strutturi, bċejjeċ tal-fuħħar, artefatti u skeletri umani — imorru lura mill-200 Q.K. sal-100 W.K. Imsemmija għad-divinità Induista Vixnu, il-belt x'aktarx li kienet l-ewwel belt kapitali ta' stat x'aktarx kulturalment u saħansitra politikament uniformi fl-istorja ta' Burma. Kienet insedjament iffortifikat kbir ta' madwar 300 ettaru fi ħdan swar rettangolari (3 km × 1 km (1.86 mil × 0.62 mili)). Is-swar u l-fortifikazzjonijiet ta' madwarha kellhom ħxuna ta' sitt metri (20 pied) u ġew datati bir-radjukarbonju għal perjodu bejn il-180 Q.K. u s-610 W.K. Bħall-biċċa l-kbira tal-bliet sussegwenti, id-daħla prinċipali tal-ħitan kienet tagħti għall-palazz, li kien iħares lejn il-Lvant. Fi ħdan is-swar tal-belt ġew skavati wkoll pagodi u binjiet monastiċi.[21]

Maingmaw

immodifika

Maingmaw (bil-Burmiż: မိုင်းမော [máɪɰ̃ mɔ́]; magħrufa wkoll bħala Mong Mao u Mongamo), tinsab fir-reġjun ta' Kyaukse, u kellha għamla ċirkolari. Ġiet datata li tmur lura x'aktarx għall-ewwel millenju Q.K. Tissejjaħ ukoll Pinle għall-villaġġ li jinsab qrib is-sit modern tal-belt ta' Myittha. B'dijametru ta' 2.5 km (1.6 mil) u superfiċe ta' 222 ettaru, Maingmaw hija waħda mill-ikbar bliet antiki fil-pjanuri kollha ta' Kyaukse. Għandha żewġ settijiet ta' ħitan madwarha, wieħed ta' barra b'għamla kwadra u ieħor ta' ġewwa b'għamla ċirkolari. Il-pjanta ta' ċirku ġo kwadru tissuġġerixxi simbolu taż-żodjaku li jirrappreżenta viżjoni tas-smewwiet mill-perspettiva tax-xemx, li huwa l-mod kif il-belt ta' Mandalay ġiet kunċettwalizzata fis-seklu 19. Kważi eżatt lejn in-nofs tagħha, instab tempju tas-seklu 19 imsejjaħ Nandawya Paya, li x'aktarx inbena fuq il-fdalijiet ta' tempju iktar antik. Il-belt hija maqsuma fi tnejn minn kanal, li huwa maħsub li huwa kontemporanju għall-belt, għalkemm l-ebda datazzjoni xjentifika ma kkonfermat din id-datazzjoni. Mill-iskavi — l-ewwel skavi saru fl-1979 — ġew żvelati bosta artefatti, inkluż ġojjellerija, muniti tal-fidda u urni funebri. Bosta mill-artefatti bħall-muniti u l-urni funebri huma prattikament identiċi bħal dawk f'Beikthano u f'Binnaka.[22]

Binnaka

immodifika

Binnaka (bil-Burmiż: ဘိန္နက [bèɪɰ̃nəka̰]) ukoll kienet tinsab fir-reġjun ta' Kyaukse, u prattikament hija kważi identika għall-belt ġara ta' Maingmaw b'diversi modi. L-istrutturi tal-brikks kellhom l-istess pjanta bħal dik ta' Beikthano u ta' bliet antiki oħra tal-Pyu. Mill-iskavi ġew irkuprati artefatti pre-Buddisti, ġiżirajjen tad-deheb, xbihat prezzjużi tal-ġebel ta' iljunfanti, fkieren tal-ilma u ljuni, bċejjeċ tal-fuħħar distintivi tal-Pyu, tavli tat-terrakotta b'kitba simili ħafna għall-kitba tal-Pyu, u diversi tipi ta' żibeġ tal-oniċi mnaqqxa bl-aċtu, flimkien ma' żibeġ tal-ambra u tal-ġada. Ġew skavati wkoll muniti tal-fidda identiċi bħal dawk li nstabu f'Beikthano u f'Binnaka, forom tal-ġebel għall-iffundar ta' fjuri ornamentali tal-fidda u tad-deheb, brazzuletta tad-deheb u skutella tal-fidda b'kitba tal-Pyu fuqha, u urni funebri prattikament identiċi bħal dawk li nstabu f'Beikthano u f'Binnaka.

Kemm Maingmaw kif ukoll Binnaka jaf kienu kontemporanji ta' Beikthano. Il-kronaki, li ma jsemmux lil Beikthano, isemmu minflok iż-żewġ bliet l-oħra, għalkemm mhux speċifikament bħala bliet tal-Pyu. Il-kronaki jiddikjaraw li l-mexxej ta' Binnaka kien responsabbli għall-waqgħa ta' Tagaung, il-belt identifikata mill-kronaki bħala l-belt fejn kienu jgħixu oriġinarjament il-kelliema Burmiżi. Binnaka kienet abitata sa madwar is-seklu 19, skont sittan (rekord) tal-weraq tal-palm tal-era ta' Konbaung li ġie skopert hemmhekk.[23]

Halin

immodifika
 
Halin.

Halin jew Halingyi (bil-Burmiż: ဟန်လင်းကြီး [həlɪ́ɰ̃dʑí]), li tinsab fil-wied ta' Mu, wieħed mill-ikbar reġjuni irrigati ta' Burma prekolonjali, hija l-iżjed belt tal-Pyu fit-Tramuntana li ġiet skoperta sa issa. L-iktar artefatti bikrin ta' Halin — id-daħliet tal-injam tal-belt — ġew datati bir-radjokarbonju għas-70 W.K. Il-belt kienet rettangolari iżda b'irkejjen ġejjin għat-tond, u b'ħitan tal-brikks. Il-ħitan skavati huma twal madwar 3.2 km (2.0 mili) tul l-assi mit-Tramuntana għan-Nofsinhar u 1.6 km (0.99 mili) tul l-assi mil-Lvant għall-Punent. B'superfiċe ta' 664 ettaru, id-daqs tal-belt kien kważi d-doppju tad-daqs ta' Beikthano. Għandha erba' daħliet prinċipali fil-punti kardinali, u 12-il daħla b'kollox, abbażi tas-simboli taż-żodjaku. Xmara jew kanal kienu jgħaddu minn ġo nofs il-belt. Jeżistu traċċi ta' ħandaq fin-naħat kollha għajr fin-Nofsinhar, fejn x'aktarx ma kinitx meħtieġa, peress li hemmhekk inħolqot diga fl-art għall-ġibjuni.

Dan id-disinn tal-belt influwenza l-ippjanar tal-bliet Burmiżi ta' wara u tal-belt ta' Sukhothai tas-Siam. Pereżempju, l-għadd ta' daħliet u l-konfigurazzjoni tal-belt kienu ripetuti fil-bliet kapitali Burmiżi sussegwenti, fosthom Bagan tas-seklu 11 u Mandalay tas-seklu 19. Il-konfigurazzjoni tal-belt instabet ukoll fi bliet kontemporanji oħra bħal Maingmaw u Beikthano fit-territorju tal-Pyu u Danyawaddy u Wethali f'Arakan, kif ukoll bliet oħra li ġew wara bħal Sukhothai, li tfaċċat iktar minn millenju wara. Il-fdalijiet strutturali tat-tempji f'Halin juru li d-disinn tat-tempji tal-belt influwenza t-tempji tas-sekli 11 sa 13 f'Bagan. L-artefatti skavati jindikaw li l-kitba tal-Pyu ta' Halin kienet l-iktar kitba bikrija fit-territorju tal-Pyu (u f'Burma). Kienet ibbażat fuq verżjoni iktar bikrija tal-kitba Braħmina (Mauryan u Guptan). Il-kitbiet imnaqqxa f'Sri Ksetra juru verżjoni ta' iktar 'il quddiem tal-istess kitba.[24]

Magħrufa għall-produzzjoni tal-melħ, materja prima preġjata ħafna fl-ewwel millenju, Halin ħaditilha postha Sri Ksetra bħala l-belt-stat ewlenija tal-Pyu għall-ħabta tas-seklu 7. Mill-ġrajjiet Ċiniżi, joħroġ ċar li Halin baqgħet ċentru importanti tal-Pyu sas-seklu 9 meta t-territorju tal-Pyu ġie attakkat bosta drabi mir-Renju ta' Nanzhao. Il-ġrajjiet Ċiniżi jiddikjaraw li l-belt inqerdet mill-ġellieda tar-Renju ta' Nanzhao fit-832 W.K., u 3,000 abitant ittieħdu bħala priġunieri. Madankollu, id-datazzjoni tar-radjokarbonju żvelat attività umana sal-ħabta tat-870 W.K., kważi erba' deċennji wara li l-belt jingħad li nsterqet.

Sri Ksetra

immodifika
 
Il-Pagoda ta' Bawbawgyi f'Sri Ksetra; prototip tal-pagodi tal-era ta' Bagan.

Sri Ksetra jew Thaye Khittaya (bil-Burmiż: သရေခေတ္တရာ [θəjè kʰɪʔtəjà]; litteralment, "Għalqa tax-Xorti"[25] jew "Għalqa tal-Glorja"), tinsab 8 km (5.0 mili) fix-Xlokk ta' Prome (Pyay) fil-villaġġ attwali ta' Hmawza[26], u kienet l-aħħar belt kapitali tal-Pyu u l-iktar waħda fin-Nofsinhar. Il-belt ġiet stabbilita bejn is-sekli 5 u 7, għalkemm dan l-aħħar matul żewġ skavi li saru minn Jannar sa Frar 2015 u minn Diċembru 2015 sa Frar 2016, immexxija minn Janice Stargardt fit-tumbata tat-tajn ta' Yahanda f'Sri Ksetra, instabu bċejjeċ b'motivi Buddisti imbuzzati, li jmorru lura għall-ħabta tat-340-330 W.K., kif ukoll kremazzjonijiet tal-kultura tal-Pyu tal-ħabta tal-270-230 W.K.[27] Sri Ksetra x'aktarx li ħadet post Halin bħala l-belt ewlenija tal-Pyu sas-seklu 7 jew 8, u baqgħet b'dak l-istatus sal-wasla tal-iMramna fis-seklu 9. Il-belt kienet tospita mill-inqas żewġ dinastiji u forsi tlieta. L-ewwel dinastija, imsejħa d-dinastija ta' Vikrama, jingħad li nediet il-kalendarju tal-Pyu, li iktar 'il quddiem sar il-kalendarju Burmiż fit-22 ta' Marzu 638. It-tieni dinastija ġiet stabbilita mir-Re Duttabaung fil-25 ta' Marzu 739 (il-11-il felli tal-qamar ta' Tagu fil-101 ME).[28]

Sri Ksetra hija l-ikbar belt antika tal-Pyu li ġiet skoperta sa issa. Għalissa Beikthano u Sri Ksetra ġew skavati b'mod estensiv. Bliet antiki importanti oħra tal-Pyu bħal Maingmaw u Binnaka jistgħu jiżvelaw iktar artefatti b'iktar skavi estensivi. Kienet tokkupa superfiċe ikbar minn dik ta' Bagan tas-seklu 11 jew ta' Mandalay tas-seklu 19. Id-disinn tal-belt kien ċirkolari, b'ċirkomferenza ta' iktar minn 13-il kilometru (8.1 mili) b'raġġ ta' tliet kilometri sa erba' kilometri, jew madwar 1,400 ettaru ta' art okkupata. Il-ħitan tal-brikks tal-belt kienu għoljin 4.5 metri (15-il pied), u kien hemm 12-il daħla b'devas (divinitajiet) enormi għassa magħhom kif ukoll pagoda f'kull rokna.

Il-belt għandha wkoll daħliet ġejjin għat-tond, bħal dawk li nstabu f'Halin u f'Beikthano. Fiċ-ċentru tal-belt l-istudjużi jaħsbu li kien hemm palazz rettangolari ta' 518-il metru bi 343 metru (1,699 pied × 1,125 pied), li jissimbolizza mandala u zata (oroskopju), bħal f'Maingmaw. Il-palazz, il-monasteri u d-djar kienu jokkupaw nofs il-belt fin-Nofsinhar; in-nofs l-ieħor fit-Tramuntana kien jikkonsisti minn għelieqi tar-ross. Flimkien mal-ħniedaq u mas-swar, dan l-arranġament kien jiżgura li l-belt setgħet tiflaħ għal assedju twil mill-għadu.[29]

 
Sri Ksetra.

Sri Ksetra kienet belt importanti f'salib it-toroq bejn iċ-Ċina u l-Indja. Kienet tinsab max-xmara Irrawaddy, mhux 'il bogħod mill-baħar peress li d-delta tal-Irrawaddy ma kinitx għadha ffurmat. Il-bastimenti mill-Oċean Indjan setgħu jaslu sa Prome biex jagħmlu kummerċ mat-territorju tal-Pyu u maċ-Ċina. Il-kummerċ mal-Indja ġab miegħu kuntatti kulturali fondi ħafna. Sri Ksetra żvelat l-iżjed fdalijiet estensivi tal-Buddiżmu Theravada. L-arti reliġjuża tissuġġerixxi diversi okkupazzjonijiet distinti b'influwenzi iktar bikrin mix-Xlokk tal-Indja u influwenzi iktar 'il quddiem mil-Lbiċ tal-Indja, flimkien ma' influwenzi tas-seklu 9 mir-Renju ta' Nanzhao. Il-biċċa l-kbira tal-kronaki Ċiniżi kienu jirreferu l-iktar għall-istati tal-Pyu permezz ta' Sri Ksetra. Il-pellegrini Ċiniżi Xuanzang fis-648 u Yijing fis-675 semmew lil Sri Ksetra fir-rakkonti tagħhom tar-renji Buddisti tax-Xlokk tal-Asja. Il-kronaki tad-dinastija Tang isemmu l-wasla fil-qorti ta' ambaxxata mill-belt kapitali tal-Pyu fit-801.[30]

Insedjamenti iżgħar

immodifika

L-Istorja l-Ġdida tal-istati tad-dinastija Tang tirrakkonta li r-renju ta' Mi-ch'en bagħat ambaxxata lejn iċ-Ċina fit-805, u ġie attakkat mir-Renju ta' Nanchao fit-835.[31]

Tagaung huwa sit żgħir tal-Pyu iżda kien sinifikanti politikament (bil-Burmiż: တကောင်း [dəɡáʊɰ̃]) fit-Tramuntana ta' Burma (madwar 200 km fit-Tramuntana ta' Mandalay) fejn ġew skavati artefatti tal-Pyu, fosthom urni funebri. Il-bċejjeċ tal-fuħħar ta' Tagaung għandhom daqs simili u nstabu f'raggruppamenti simili bħal reċipjenti oħra tal-Pyu, iżda mill-bqija huma ferm differenti minn dawk li nstabu fin-Nofsinhar. Dan x'aktarx li jindika grad ta' influwenza minn sorsi oħra jew inkella differenza ċara meta mqabbla mal-kultura ċentrali tal-Pyu.[32] L-importanza ta' Tagaung hija dovuta għall-fatt li l-kronaki Burmiżi jidentifikawha bħala l-belt li kienet tospita l-ewwel renju Burmiż. Apparti minn Beikthano u Sri Ksetra, fil-biċċa l-kbira tas-siti tal-Pyu għad ma sarux skavi estensivi u f'xi każijiet ma saru l-ebda skavi.[33]

Il-belt il-mitlufa deskritta bħala Pinle Pyu (litteralment "Baħar tal-Pyu") ġiet irreġistrata bħala li kienet tinsab qrib il-baħar. Għad-differenza ta' bosta siti żgħar oħra tal-Pyu, ġie spekulat li l-belt kienet kbira bħala daqs u kienet tinsab iktar 'l isfel minn Sri Ksetra. Xi arkeologi jemmnu li l-fdalijiet qrib Ingapu, fir-reġjun ta' Ayeyarwady, jaf huma ta' Pinle Pyu. Il-kumpless kien juża l-kitba Braħmina u dan jindika l-età potenzjali tiegħu.[34] Madankollu, hemm bżonn iktar evidenza u investigazzjoni biex jiġu analizzati l-artefatti antiki li nstabu fis-sit.[35] Sejbiet minn sit ieħor fil-qrib jinkludu għodod Paleolitiċi u impronti fossilizzati, u dawn jindikaw li ż-żona kumplessiva kollha jaf kienet iktar antika minn dik ta' siti oħra tal-Pyu.[36]

Bosta insedjamenti tal-Pyu nstabu tul in-naħa ta' fuq ta' Burma fid-distrett ta' Myinmu, qrib il-bokka tax-xmara Mu. Sit notevoli partikolari huwa Ayadawkye Ywa fil-wied ta' Mu fil-Punent ta' Halin jinsab fin-Nofsinhar ta' sit ieħor li ġie skopert dan l-aħħar ta' Żmien il-Bronż imsejjaħ Nyaunggan. Iktar fin-Nofsinhar fid-distrett ta' Myingyan, fil-Punent ta' Maingmaw, fis-sit ta' Wati (jew Wa Tee) instabu fdalijiet ta' belt iffortifikata ċirkolari.[37]

Fin-naħa t'isfel ta' Burma nstabu wkoll insedjamenti tal-Pyu li jaf ġew injorati mir-rakkonti storiċi li kienu immirati lejn il-leġittimizzazzjoni tan-nisel tar-rejiet tan-naħa ta' fuq ta' Burma. Is-sit ta' Sagara (Thagara) f'Dawei huwa wieħed minn dawn is-siti u jista' jitqabbel mas-sit ta' Tagaung. Minn skavi arkeoloġiċi fl-2001 instabu diversi artefatti, fosthom urni tat-terrakotta fl-għelieqi tar-ross fix-Xlokk tas-sit iffortifikat. Qrib Sagara, mis-sit ta' Mokti nstabu artefatti simili oħra. Il-pagoda f'Sagara u t-tavli bid-dediki li nstabu fis-sit ta' Mokti jitqiesu li fihom bosta karatteristiċi kulturali tal-Pyu, iżda artefatti oħra juru evidenza ta' bosta influwenzi kulturali.

Sit ta' Wirt Dinji

immodifika

Il-Bliet Antiki tal-Pyu ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.[4]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".[4]

Ekonomija

immodifika

Agrikoltura

immodifika

L-ekonomija tal-bliet antiki tal-Pyu kienet ibbażata fuq l-agrikoltura u l-kummerċ. L-insedjamenti importanti kollha tal-Pyu kienu jinsabu fit-tliet reġjuni irrigati prinċipali tan-naħa ta' fuq ta' Burma, iċċentrati mal-konfluwenza tax-xmajjar Irrawaddy u Chindwin: Halin fil-wied ta' Mu, Maingmaw u Binnaka fil-pjanuri ta' Kyaukse, u finalment Beikthano u Sri Ksetra fid-distrett ta' Minbu jew fil-qrib tiegħu. Il-proġetti tal-irrigazzjoni tal-Pyu iktar 'il quddiem komplew jieħdu ħsiebhom il-Burmiżi. Ir-Re Anawrahta ta' Bagan bena proġetti tal-irrigazzjoni f'dawn it-tliet reġjuni fis-snin 50 tas-seklu 11 sabiex jikkonvertihom fl-iktar imħażen prinċipali tar-ross fin-naħa ta' fuq ta' Burma. B'hekk in-naħa ta' fuq ta' Burma kisbet bażi ekonomika dejjiema u permezz tagħha kienet dominanti fil-wied tax-xmara Irrawaddy u fil-periferija tagħha fis-sekli ta' wara.[38] Il-Pyu kienu jkabbru r-ross, x'aktarx tal-varjetà Japonica.[39]

Kummerċ

immodifika

It-territorju tal-Pyu kien ċentru kummerċjali importanti bejn iċ-Ċina u l-Indja fl-ewwel millenju W.K. Minn ġo nofs l-istati tal-Pyu kienu jgħaddu żewġ rotot kummerċjali prinċipali. Saħansitra mill-128 Q.K., kienet teżisti rotta kummerċjali mill-art bejn iċ-Ċina u l-Indja minn naħa għall-oħra tat-Tramuntana ta' Burma. Ambaxxata mill-Imperu Ruman saċ-Ċina għaddiet minn din ir-rotta fis-97 W.K. u mill-ġdid fil-120 W.K.[40] Iżda l-maġġoranza tal-kummerċ kien isir bil-baħar mill-istat tal-Pyu fin-Nofsinhar, li dak iż-żmien ma kinux jinsabu wisq 'il bogħod mill-baħar. Dan għaliex il-biċċa l-kbira tad-delta tax-xmara Irrawaddy kienet għadha ma ffurmatx, u saħansitra 'l isfel nett bħall-irħula kostali tan-naħa ta' fuq ta' Tenasserim fosthom Winga, Hsindat-Myindat, Sanpannagon u Mudon instabu artefatti tal-Pyu. Madankollu, wieħed ma jistax isostni fiċ-ċert li l-Pyu kellhom il-kontroll amministrattiv u militari fuq dawn l-irħula kostali tan-naħa ta' fuq ta' Tenasserim. Il-portijiet kienu jikkollegaw ir-rotta kummerċjali mill-art lejn iċ-Ċina permezz ta' dik li llum il-ġurnata hija magħrufa bħala Yunnan.[41]

Iż-żona kummerċjali tal-istati tal-Pyu kienet tkopri x-Xlokk tal-Asja, in-Nofsinhar tal-Asja u ċ-Ċina. F'Beikthano nstabu artefatti mis-seklu 2 li ġew mill-Majjistral tal-Indja sa Ġava u l-Filippini. Bl-istess mod, instabu artefatti tal-Pyu tul il-kosti ta' Arakan fin-naħa t'isfel ta' Burma, u saħansitra tant fil-Lvant sa Óc Eo (illum il-ġurnata fin-Nofsinhar tal-Vjetnam.[42] Il-Pyu kellhom relazzjonijiet kummerċjali u diplomatiċi maċ-Ċina. Fit-800 u fit-801-802, Sri Ksetra bagħtet ambaxxata formali, flimkien ma' 35 mużiċist lejn il-qorti tad-dinastija Tang. Skont iċ-Ċiniżi, il-Pyu kienu jużaw muniti tad-deheb u tal-fidda, iżda nstabu biss muniti tal-fidda minn dak iż-żmien.[43]

Munita

immodifika

Karatteristika notevoli tal-istati tal-Pyu hija l-izzekkar u l-użu ta' muniti tal-fidda. Dawn il-muniti oriġinaw mill-inħawi ta' Pegu u jmorru lura għas-seklu 5. Dawn kienu mudell għall-biċċa l-kbira tal-muniti tal-ewwel millenju fl-art kontinentali tax-Xlokk tal-Asja. L-iżjed tip bikri ta' dawn il-muniti ma kellux kitba fuqu u minflok kellu bronja fuq naħa u Srivatsa fuq in-naħa l-oħra. Bosta mill-muniti kellhom toqba żgħira tul il-perimetru, u jaf intużaw ukoll bħala amuleti. B'mod notevoli, wara li l-użu tal-muniti waqaf għalkollox fl-aħħar ta' żmien il-Pyu lejn tmiem is-seklu 9, ma reġgħux intużaw muniti fir-renji Burmiżi qabel is-seklu 19.[17]

Kultura

immodifika

Reliġjon

immodifika
 
Statwa ta' Avalokiteśvara bi fjura tal-lotus f'idejha. Bihar, is-seklu 9 W.K. Il-Pyu kienu jsegwu taħlita ta' tradizzjonijiet reliġjużi.

Il-kultura tal-bliet-stati tal-Pyu kienet influwenzata ferm mill-Indja. Il-kultura Indjana kienet viżibbli l-iktar fin-Nofsinhar tat-territorju tal-Pyu fejn kien isir il-biċċa l-kbira tal-kummerċ mal-Indja bil-baħar. L-ismijiet tal-bliet l-iktar fin-Nofsinhar oriġinaw mill-Pali jew mis-Sanskritu bħal Sri Ksetra (Thaye Khittaya) u Vixnu (Beikthano). Ir-rejiet ta' Sri Ksetra kienu jsejħu lilhom infushom Varmani u Varma. Dan ma kienx fenomenu tan-Nofsinhar biss. B'modi differenti, il-bliet u l-irħula tal-Pyu fit-Tramuntana ġew influwenzati wkoll mill-kultura Indjana. Il-kronaki Burmiżi jsostnu li r-rejiet fundaturi ta' Tagaung kienu dixxendenti saħansitra tal-klan tas-Sakya tal-Buddha nnifsu.[44][45]

Sas-seklu 4, il-biċċa l-kbira tal-Pyu kienu saru kważi kollha Buddisti, għalkemm minn sejbiet arkeoloġiċi nafu li l-prattiki pre-Buddisti tagħhom baqgħu prevalenti ferm fis-sekli ta' wara wkoll. Skont it-testi skavati, kif ukoll skont rekords Ċiniżi, ir-reliġjon predominanti tal-Pyu kienet il-Buddiżmu Theravada. L-iskola Theravada prevalenti fit-territorju tal-Pyu x'aktarx li oriġinat mir-reġjun ta' Andhra fix-Xlokk tal-Indja, li kienet assoċjata mal-istudjuż famuż tal-Buddiżmu Theravada, Buddhagosa. Din l-iskola baqgħet predominanti f'Burma sal-aħħar tas-seklu 12 meta Shin Uttarajiva mexxa l-allinjament mill-ġdid mal-iskola Mahavihara ta' Sri Lanka (li dak iż-żmien kienet Ceylon).[46]

Is-sejbiet arkeoloġiċi jindikaw ukoll preżenza mifruxa ta' Buddiżmu Tantriku, Buddiżmu Mahayana u Induiżmu. Avalokiteśvara (Lokanatha) (imsejjaħ Lawkanat bil-Burmiż; လောကနတ် [lɔ́ka̰ naʔ]), Tara, Buddhi Manusi, Vaiśravaṇa u Hayagriva, kollha prominenti fil-Buddiżmu Mahayana, kienu preżenti sew fix-xena ikonografika tal-Pyu (u iktar 'il quddiem f'Bagan). Instabu diversi ikoni Braħmini Induisti li jvarjaw mit-trinità Induista, Braħma, Vixnu u Xiva, sa Garuda u Lakxmi, speċjalment fin-naħa t'isfel ta' Burma.

Prattiki mhux tal-Buddiżmu Theravada bħas-sagrifiċċji ċerimonjali tal-bhejjem u l-konsum tal-alkoħol kienu preżenti wkoll fil-ħajja tal-Pyu. Bl-istess mod, il-prominenza akbar ta' sorijiet u ta' studenti femminili iktar milli f'eri iżjed 'il quddiem jaf tindika kunċetti pre-Buddisti tal-awtonomija femminili.[47] Fit-taħlita tal-prattiki pre-Buddisti ma' dawk Buddisti, il-Pyu kienu jpoġġu l-fdalijiet tal-mejtin kremati tagħhom f'urni tal-fuħħar u tal-ġebel u kienu jidfnuhom fi stupi iżolati jew ħdejhom; prattika li hija konsistenti mal-prattiki Buddisti bikrin tad-dfin tal-fdalijiet ta' persuni sagri fl-istupi.[48]

Għalkemm it-twemmin reliġjuż tagħhom kien taħlita sinkretika minn bosta sfondi, x'aktarx bħal fil-perjodu bikri ta' Bagan, il-prospettiva tal-Pyu jingħad li kienet pjuttost paċifika. Ir-rekords Ċiniżi tad-dinastija Tang jiddeskrivu l-Pyu bħala poplu uman u paċifiku li prattikament ma kien għadda minn l-ebda gwerra u li kien jilbes qoton qisu ħarir milli ħarir ta' veru sabiex ma kienx ikollhom għalfejn joqtlu d-dud tal-ħarir. Barra minn hekk, jiddeskrivu li bosta subien Pyu kienu jidħlu għall-ħajja monastika meta kien ikollhom bejn seba' snin u 20 sena. Din id-deskrizzjoni paċifika miċ-Ċiniżi kienet stampa ġenerali tat-territorji tal-Pyu u jaf ma tirrappreżentax il-ħajja inġenerali fil-bliet-stati kollha tal-Pyu.[49]

 
Il-kitba ta' Myazedi tal-ħabta tal-1112-1113 li nstabet fit-territorju tal-Pyu.

Lingwa u kitba

immodifika

Il-lingwa tal-Pyu kienet lingwa Tibetana-Burmiża relatata mal-Burmiż Antik. Madankollu, milli jidher kienet teżisti flimkien mas-Sanskritu u mal-Pali bħala lingwa tal-qorti. Ir-rekords Ċiniżi jiddikjaraw li l-35 mużiċist li akkumpanjaw l-ambaxxata tal-Pyu għand il-qorti tad-dinastija Tang fit-800-802 kienu jdoqqu l-mużika u kienu jkantaw bil-lingwa Fan (Sanskritu). Ħafna mill-kitbiet importanti nkitbu bis-Sanskritu u/jew bil-Pali, flimkien mal-kitba tal-Pyu. Minn studju reċenti, li għadu ma ġiex konkluż, ġie suġġerit li l-kitba tal-Pyu, ibbażata fuq il-kitba Braħmina, jaf kienet is-sors tal-kitba Burmiża użata għal-lingwa Burmiża. Fis-siti tal-Pyu nstabu firxa wiesgħa ta' kitbiet Indjani mill-editti tar-Re Ashoka miktuba bil-Braħmini tat-Tramuntana tal-Indja u bil-Braħmini Tamil, it-tnejn li huma li jmorru lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., kif ukoll kitbiet bil-Gupta u bil-Kannada li jmorru lura għas-sekli 4 sa 6 W.K.[50][51]

Kalendarju

immodifika

Minbarra r-reliġjon, il-Pyu importaw ukoll l-għarfien espert fix-xjenza u fl-astronomija mill-Indja. Ir-rekords Ċiniżi jirrapportaw ukoll li l-Pyu kienu jafu kif jagħmlu kalkoli astronomiċi. Il-kalendarju tal-Pyu kien ibbażat fuq il-kalendarju Buddist. Kienu jintużaw żewġ eri. L-ewwel waħda kienet l-Era tas-Sakra, li ġiet adottat fit-territorju tal-Pyu fit-80 W.K., sentejn biss wara li l-era l-ġdida bdiet tintuża fl-Indja. It-tieni kalendarju ġie adottat f'Sri Ksetra fis-638, minflok l-Era tas-Sakra. L-ewwel jum tal-kalendarju kien it-22 ta' Marzu 638. Dan il-kalendarju iktar 'il quddiem sar il-kalendarju Burmiż u għadu jintuża sa llum il-ġurnata fil-Myanmar. L-eżistenza ta' żewġ kalendarji tal-Pyu wasslet għal dibattitu fost l-istudjużi huma u jippruvaw jinterpretaw id-dati tas-sejbiet fis-siti.[52]

Arkitettura

immodifika

Strutturi tal-irrigazzjoni

immodifika

Il-prattiki arkitettoniċi tal-Pyu influwenzaw ferm l-arkitettura ta' Bagan u Burmiża li ġiet wara. It-tekniki tal-bini ta' digi, ta' kanali u ta' mgħalaq li nstabu fin-naħa ta' fuq ta' Burma prekolonjali jmorru lura għall-perjodu tal-bliet antiki tal-Pyu u ta' Bagan. X'aktarx li l-Burmiżi introduċew metodi ġodda tal-immaniġġjar tal-ilma, speċjalment tekniki tal-bini ta' kanali li mbagħad saru l-metodu prevalenti ta' irrigazzjoni fi żmien Bagan.[38]

Ippjanar tal-bliet

immodifika

Il-pjanti tal-bliet antiki tal-Pyu, li kienu jikkonsistu minn kwadri/rettangoli u ċrieki, kienu taħlita ta' disinni indiġeni u Indjani. Huwa maħsub li l-għamliet ċirkolari fi ħdan il-bliet antiki kienu xogħol il-Pyu, filwaqt li l-għamliet rettangolari jew kwadri tal-ħitan esterni u l-użu ta' 12-il daħla kellhom oriġini Indjana. Skont l-istoriku Cooler, "l-adozzjoni ta' kunċetti Indjani tal-ippjanar tal-bliet kienet tinkorpora twemmin fl-effikaċja tal-assi tad-dinja li tikkollega l-iżjed punt ċentrali f'belt mibnija bħala mandala mal-belt tas-smewwiet (il-ġenna Tavatimsa) sabiex tiġi żgurata l-prosperità fir-renju dinji". Dawn il-prattiki tal-ippjanar tal-bliet antiki tal-Pyu kienu l-prekursuri tad-disinni tal-bliet u tal-palazzi Burmiżi sa Mandalay fis-seklu 19.[53]

Disinn tat-tempji

immodifika
 
Il-Pagoda ta' Shwezigon (li nbniet fis-seklu 11) f'Bagan, ibbażata fuq disinn iktar bikri tal-Pyu.

Mis-seklu 4 'l quddiem, il-Pyu bnew bosta stupi Buddisti u binjiet reliġjużi oħra. L-istili, il-pjanti, u saħansitra d-daqs tal-brikks u t-tekniki tal-kostruzzjoni ta' dawn il-binjiet jindikaw oriġini mir-reġjun ta' Andhra, b'mod partikolari Amaravati u Nagarjunakonda fix-Xlokk tal-Indja attwali. Hemm xi evidenza ta' kuntatt ma' Sri Lanka permezz tal-preżenza ta' ħaġriet semiprezzjużi tal-istil ta' Anuradhapura li ġew skoperti f'Beikthano u f'Halin. X'aktarx sas-seklu 7, tfaċċaw stupi ċilindriċi twal bħal dawk ta' Bawbawgyi, Payagyi u Payama f'Sri Ksetra.[53]

L-arkitettura tal-Pyu influwenzat ferm id-disinni tat-tempji Buddisti Burmiżi. Pereżempju, it-tempji f'Sri Ksetra bħal Bebe u Lemyethna kienu prototipi għat-tempji vojta minn ġewwa (gu) li nbnew wara f'Bagan. Il-pjanta tal-Monasteru ta' Somingyi tas-seklu 13 f'Bagan kienet fil-biċċa l-kbira tagħha identika għal dik tal-monasteru tas-seklu 4 f'Beikthano. L-istupi solidi ta' Sri Ksetra mbagħad kienu prototipi għall-istupi simili f'Bagan bħal Shwezigon, Shwehsandaw u Mingalazedi, u fl-aħħar mill-aħar f'Yangon ukoll, bħal Shwedagon.[53]

Demografija

immodifika

Il-bliet-stati kienu popolati l-iktar minn poplu li kien jitkellem il-lingwa Tibetana-Burmiża tal-Pyu, li bħall-kuġini Burmiżi, x'aktarx li oriġinaw mill-provinċji attwali ta' Qinghai u ta' Gansu fit-Tramuntana u fiċ-ċentru taċ-Ċina, permezz ta' Yunnan.[54] Kummerċ barrani estensiv attira komunitajiet imdaqsin ta' Indjani u l-Mon, speċjalment fin-Nofsinhar. Fit-Tramuntana, għadd ta' Burmiżi jaf daħlu fit-territorju tal-Pyu minn Yunnan saħansitra mis-seklu 7. Madankollu, studjużi moderni jsostnu li l-Burmiżi ma waslux b'numri kbar qabel nofs jew l-aħħar tas-seklu 9, u x'aktarx saħansitra mhux qabel is-seklu 10, skont id-datazzjoni tar-radjokarbonju tal-ħitan ta' Bagan.

Id-daqs tal-popolazzjoni tat-territorju tal-Pyu x'aktarx li kienet tlaħħaq xi ftit mijiet ta' eluf, meta wieħed iqis li Burma fis-sekli 17 u 18 kellha popolazzjoni ta' madwar żewġ miljun ruħ.[55]

Amministrazzjoni

immodifika

L-insedjamenti tal-Pyu kienu mmexxija minn kapijiet indipendenti. Il-kapijiet fil-bliet-stati l-kbar iktar 'il quddiem sejħu lilhom infushom rejiet, u stabbilew qrati mmudellati l-iktar skont il-kunċetti Indjani (Induisti) tal-monarkija. Ma ġewx adottati għalkollox il-kunċetti Induisti kollha, pereżempju tad-divinità tar-rejiet, minħabba l-preżenza tal-Buddiżmu Theravada. Mhuwiex ċar jekk kinitx teżisti relazzjoni bejn il-vassalli tal-irħula ż-żgħar u r-rejiet tal-bliet-stati l-kbar. Il-kronaki Burmiżi jsemmu li kien hemm alleanzi bejn l-istati, bħal dik bejn Beikthano u Sri Ksetra. Fil-biċċa l-kbira, kull belt-stat tal-Pyu kellha l-kontroll awtonomu tagħha stess.[56]

Id-daqs kbir tal-bliet antiki tal-Pyu (bejn 660 u 1,400 ettaru) meta mqabbel ma' Bagan (140 ettaru biss) jissuġġerixxi li l-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni kienet tirresjedi fi ħdan il-ħitan, kif ikkonfermat mir-rekords Ċiniżi. Mill-iskavi arkeoloġiċi f'Bagan ħarġu artefatti tal-Pyu f'għadd ta' insedjamenti li jmorru lura għall-ewwel millenju, sa bejn wieħed u ieħor l-1100 W.K., meta huwa evidenti li kien hemm bidla lejn stat mimli monumenti u diffuż lil hinn mill-konfini tal-ħitan tal-bliet antiki.[57]

Status attwali tas-sejbiet

immodifika

Apparti Sri Ksetra u Beikthano, il-kumplament tas-siti tal-Pyu għadhom ma ġewx skavati b'mod estensiv. Ir-responsabbiltà tal-amministrazzjoni tas-siti hija tad-Dipartiment tal-Arkeoloġija tal-Ministeru għall-Kultura ta' Burma. F'Novembru 2011, id-Dipartiment kien qed jippjana l-bini ta' mużew f'Sri Ksetra, u ħadem mal-UNESCO biex Sri Ksetra, Beikthano u Halin jiġu rikonoxxuti bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2014.[4][26]

Biblijografija

immodifika
  • Aung-Thwin, Michael (1996). "Kingdom of Pagan". In Gillian Cribbs (ed.). Myanmar Land of the Spirits. Guernsey: Co & Bear Productions. ISBN 978-0-9527665-0-6.
  • Aung-Thwin, Michael (2005). The mists of Rāmañña: The Legend that was Lower Burma (illustrated ed.). Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 9780824828868.
  • Charney, Michael W. (2006). Powerful Learning: Buddhist Literati and the Throne in Burma's Last Dynasty, 1752–1885. Ann Arbor: l-Università ta' Michigan.
  • Cooler, Richard M. (2002). "The Art and Culture of Burma". L-Università tat-Tramuntana ta' Illinois.
  • Hall, D.G.E. (1960). Burma (it-tielet edizzjoni). Hutchinson University Library. ISBN 978-1-4067-3503-1.
  • Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. Londra: Frank Cass & Co. Ltd.
  • Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press.
  • Hudson, Bob (March 2005), "A Pyu Homeland in the Samon Valley: a new theory of the origins of Myanmar's early urban system", Myanmar Historical Commission Golden Jubilee International Conference.
  • Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volum 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80496-7.
  • Moore, Elizabeth H. (2007). Early Landscapes of Myanmar. Bangkok: River Books. ISBN 978-974-9863-31-2.
  • Myint-U, Thant (2006). The River of Lost Footsteps--Histories of Burma. Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-16342-6.
  • Stargardt, Janice (1990). The Ancient Pyu of Burma: Early Pyu cities in a man-made landscape (illustrated ed.). PACSEA. ISBN 9781873178003.
  • Thein, Cherry (l-14 ta' Novembru 2011). "Pyu burial site discovered at Sri Ksetra". The Myanmar Times.

Referenzi

immodifika
  1. ^ Hall 1960: 8–10.
  2. ^ Myint-U 2006: 51–52.
  3. ^ Aung-Thwin 2005, pp. 167–178, 197–200.
  4. ^ a b ċ d Centre, UNESCO World Heritage. "Pyu Ancient Cities". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-02-08.
  5. ^ Cooler 2002: Kapitlu I: Prehistoric and Animist Periods.
  6. ^ Myint-U 2006: 45.
  7. ^ Hudson 2005: 1.
  8. ^ Moore 2007: 236.
  9. ^ Aung-Thwin 2005: 16.
  10. ^ Aung-Thwin 2005: 327.
  11. ^ Stargardt, Janice (2016). "From the iron age to early cities at Sri Ksetra and Beikthano, Myanmar". Southeast Asian Studies. 47 (3): 341–365.
  12. ^ Aung-Thwin 2005: 18–19.
  13. ^ Aung-Thwin 2005: 25–26.
  14. ^ Harvey 1925: 13–15.
  15. ^ Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1. p. 95.
  16. ^ Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1. p. 105.
  17. ^ a b Cooler 2002: Kapitlu II: The Pre-Pagan Period: The Urban Age of the Mon and the Pyu.
  18. ^ Aung-Thwin 2005: 36–37.
  19. ^ Aung-Thwin 2005: 38.
  20. ^ Hall 1960: 7.
  21. ^ Aung-Thwin 1996: 77.
  22. ^ "Study of Pyu Ancient City Maingmaw (Pinle)" (PDF).
  23. ^ Aung-Thwin 2005: 328.
  24. ^ Aung-Thwin 2005: 21–23.
  25. ^ Htin Aung 1967: 8.
  26. ^ a b Thein, Myanmar Times.
  27. ^ Giberti, Jamie (2019-04-28). "Sri Ksetra Project". www.arch.cam.ac.uk (bl-Ingliż). Miġbur 2023-02-08.
  28. ^ Aung-Thwin 2005: 24–26.
  29. ^ Htin Aung 1967: 10–11.
  30. ^ Htin Aung 1967: 20–21.
  31. ^ Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1. p. 106.
  32. ^ Moore, Elizabeth (2011). "The Early Buddhist Archaeology of Myanmar: Tagaung, Thagara and the Mon-Pyu dichotomy". In McCornick, Patrick; Jenny, Mathias; Baker, Chris (eds.). The Mon over Two Millennia: Monuments, Manuscripts, Movements. Institute of Asian Studies, Chulalongkorn University. pp. 7–23.
  33. ^ Htin Aung 1967: 7, 16.
  34. ^ Mike (2016-02-22). "Ancient Irrawaddy Delta City Believed to be 2,300 Years Old". The Irrawaddy (bl-Ingliż). Miġbur 2023-02-08.
  35. ^ "Fossil footprints of early humans found in Ingapu ancient city". burmeseclassic.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2022-11-20. Miġbur 2023-02-08.
  36. ^ "Stone Age objects found in ancient site in Ingapu Township". burmeseclassic.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2022-11-20. Miġbur 2023-02-08.
  37. ^ Lwin, Tint. "Art and Architecture in Pakhan Gyi During the Monarchical Days" (PDF).
  38. ^ a b Harvey 1925: 24–25.
  39. ^ Aung-Thwin 2005: 26–27.
  40. ^ Htin Aung 1967: 7.
  41. ^ Aung-Thwin 2005: 29–30.
  42. ^ Aung-Thwin 2005: 18.
  43. ^ Htin Aung 1967: 13.
  44. ^ Aung-Thwin 2005: 31–34.
  45. ^ Htin Aung 1967: 15–17.
  46. ^ Harvey 1925: 55–56.
  47. ^ Lieberman 2003: 116–117.
  48. ^ Stargardt 1990: 200.
  49. ^ Htin Aung 1967: 12.
  50. ^ Aung-Thwin 2005: 35–36.
  51. ^ Harvey 1925: 4.
  52. ^ Htin Aung 1967: 18–19.
  53. ^ a b ċ Aung-Thwin 2005: pp. 30–31.
  54. ^ Harvey 1925: 3.
  55. ^ Hall 1960: 11.
  56. ^ Htin Aung 1967: 15–16.
  57. ^ Hudson, B.; Nyein, L.; Maung, W. (2001). "The origins of Pagan: new dates and old inhabitants". Asian Perspectives. 40 (1): 48–74.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Bliet_Antiki_tal-Pyu&oldid=315324"