Ġnien Persjan

Il-Ġnien Persjan jew il-Ġnien Iranjan (bil-Persjan: باغ ایرانی) jirrappreżenta t-tradizzjoni u l-istil tad-disinn tal-ġonna "pajsaġġistiċi" li feġġew matul l-Imperu Akemenid fl-Iran. Il-ġnien qisu ġenna, li huwa eżempju ta' ġnien Persjan, influwenza d-disinn ta' ġonna mill-Andalusija sal-Indja u lil hinn. Il-ġonna tal-Alhambra juru l-influwenza tal-filosofija u tal-istil tal-Ġnien Persjan fuq skala ta' Palazz tal-Għarab Iberiċi, mill-era ta' al-Andalus fi Spanja. Il-Qabar ta' Humayun u t-Taj Mahal jinkludu wħud mill-ikbar ġonna Persjani fid-dinja, mill-era tal-Imperu Mugal fl-Indja.

Il-Ġnien ta' Eram huwa ġnien Persjan storiku famuż f'Shiraz, l-Iran.

Kunċett u etimoloġija

Dijagramma skematika ta' ġnien Persjan. Ta' min jinnota l-istruttura maqsuma f'erbgħa b'karatteristika tal-ilma ċentrali, akkwedotti kkollegati, u siġar fil-madwar, kif ukoll il-kollokazzjoni tal-palazz.

Minn żmien l-Imperu Akemenid, l-idea ta' ġenna tal-art infirxet permezz tal-letteratura Persjana u kienet ta' eżempju għal kulturi oħra, kemm il-ġonna Ellenistiċi tal-Imperu tas-Selewċidi kif ukoll it-Tolomej f'Lixandra. Pairidaēza- bl-Avestan, *paridaida- bil-Persjan Antik, *paridaiza- bil-Medjan, li jfissru "mdawra b'ħajt", jiġifieri ġnien imdawwar b'ħajt, ġew mislufa mill-Akkadjan, u mbagħad mill-Grieg Antik: παράδεισος, b'ittri Rumani: parádeisos, u mbagħad mil-Latin: paradīsus, u mbagħad il-kelma daħlet fil-lingwi Ewropej bħall-Franċiż: paradis, il-Ġermaniż: Paradies, u l-Ingliż: paradise.

Bħalma nafu min-nisel tal-kelma, dawn il-ġonna kienu jkunu mdawra b'ħajt. L-iskop tal-ġnien kien u għadu li jservi bħala post għar-rilassament protett b'varjetà ta' modi: spiritwali, u ta' mgħoddija taż-żmien (bħal laqgħat mal-ħbieb), essenzjalment ġenna tal-art. Il-kelma komuni bil-Persjan għal "spazju magħluq" kienet *pari-daiza- (bl-Avestan: pairi-daēza-), terminu li ġie adottat mill-mitoloġija Kristjana bħala deskrizzjoni tal-ġnien tal-Eden jew Ġenna tal-art.

Il-kostruzzjoni tal-ġnien tista' tkun formali (b'enfasi fuq l-istruttura) jew informali (b'enfasi fuq in-natura), u ssegwi diversi regoli sempliċi tad-disinn. B'hekk ikun jista' jiġi massimizzat, f'termini ta' funzjoni u ta' emozzjoni", dak li jista' jsir fil-ġnien.

Storja

Il-ġonna barra mill-Palazz ta' Darius I tal-Persja f'Persepolis.

Il-ġonna Persjani jaf oriġinaw saħansitra fl-4000 Q.K., iżda mhuwiex ċar jekk din it-tradizzjoni bdietx meta kien hemm id-dinastija Akemenida għall-ħabta tas-seklu 6 Q.K. It-tiżjin tal-bċejjeċ tal-fuħħar ta' dak iż-żmien għandu l-istess pjanta tipika b'għamla ta' salib tal-ġnien Persjan. Il-kontorn ta' Pasargadae, sit li nbena għall-ħabta tal-500 Q.K., għadu viżibbli llum il-ġurnata. L-Iranjani Klassiċi kienu meqjusa mill-Griegi bħala "ġardinara mill-aqwa" tal-antikità; Cyrus II (magħruf ukoll bħala Cyrus iż-Żgħir) allegatament qal lill-kmandant Spartan Lysander li kien jagħmel xogħol fil-ġnien meta ma kienx ikun impenjat f'xi kampanja militari, u hu stess kien stabbilixxa park f'Sardis, li sejjaħlu l-"ġenna" tiegħu.

Matul it-tmexxija tal-Imperu tas-Sassanidi, taħt l-influwenza taż-Żoroastrijaniżmu, l-ilma fl-arti kulma jmur beda jsir iktar importanti. Din ix-xejra ħarġet fid-dieher ukoll fid-disinn tal-ġonna, b'iktar enfasi fuq il-funtani u fuq l-għadajjar fil-ġonna.

Matul il-perjodi tal-Umajjad u tal-Abbasidi, l-aspett estetiku tal-ġonna sar iktar importanti, saħansitra iktar mill-utilità tagħhom. Matul dan iż-żmien, ir-regoli estetiċi li jirregolaw il-ġonna saru iktar importanti. Eżempju ta' dan hu ċ-chahār bāgh (چهارباغ), tip ta' ġnien li jipprova jemula il-kunċett Abramiku tal-Ġnien tal-Eden, b'erba' xmajjar u erba' kwadranti li jirrappreżentaw id-dinja. Id-disinn xi kultant ikun estiż fuq assi itwal mill-assi trasversali u jista' jinkludi kanali tal-ilma li jgħaddu minn kull wieħed mill-erba' ġonna u jingħaqdu ma' vaska jew għadira ċentrali.

Taħt id-dinastija Abbasida (is-seklu 8 W.K.), dan it-tip ta' ġnien sar parti integrali tal-arkitettura rappreżentattiva.

Il-ġnien Persjan huwa ġnien pajsaġġistiku, iddisinjat individwalment u maħluq intenzjonalment bħala spazju integrat f'kuntest estetiku u spiritwali tal-ambjent kulturali, politiku u soċjali tal-imgħoddi u kontemporanju. Il-karatteristika ewlenija ta' dawn il-ġonna formali hija l-konfigurazzjoni ġeometrika skont prinċipji ġeometriċi u viżwali, implimentata fin-natura permezz ta' kanali tal-ilma u vaski li jiddividu l-ispazju magħluq f'kwadranti ddefiniti b'mod ċar; prinċipju li sar magħruf bħala Chahar Bagh (jiġifieri "erba' ġonna"), b'kanali, vaski, funtani u kaskati, paviljuni, assi ċentrali prominenti b'veduta, u veġetazzjoni mħawla bir-reqqa b'varjetà ta' siġar, ħxejjex aromatiċi u fjuri. Il-kelma bil-Persjan Antik għal dawn il-ġonna, "pari-daizi", tesprimi l-kunċett ta' ġenna tal-art inerenti għalihom. B'hekk, il-ġonna jistgħu jitqiesu bħala metafora tal-ordni divina kif ukoll tal-unifikazzjoni u tal-protezzjoni ta' dawk li jagħmlu l-ġid. Il-kontropartijiet tagħhom fuq l-art jaqdu funzjoni simili. Dawn il-prinċipji joħorġu fid-dieher b'mod perfett fil-ġonna tal-imperatur bħala l-"ġardinar it-tajjeb".

Minkejja standardizzazzjoni formali, il-ġonna pajsaġġistiċi jirriflettu wkoll id-diversità u l-iżvilupp, marbuta mal-funzjoni, ma' karatteristiċi reġjonali u kronoloġiċi, kif ukoll teknoloġiċi, mal-preferenzi abbażi tal-għarfien personali, mal-ambizzjonijiet u mad-domanda. Il-ġonna Persjani huma multifunzjonali: mhux talli jservu għall-kontemplazzjoni u għar-rilassament, iżda huma wkoll rappreżentazzjoni u manifestazzjoni tal-poter. Id-disinn u l-implimentazzjoni ta' ġnien juru l-okkupazzjoni tal-art, l-ilqugħ tal-udjenzi, u ċ-ċelebrazzjoni tar-rebħiet jew taż-żwiġijiet f'dawn il-ġonna bħala sinjal ta' superjorità, jew rabtiet soċjali u politiċi. Mis-sekli 12-13, l-oqbra għall-membri tal-familja rjali jew għall-personalitajiet importanti kienu jitpoġġew f'tali ġonna formali, biex b'hekk min jemmen kien jingħata l-opportunità li jgawdi mill-ispiritwalità ta' persuna venerata u mill-awra partikolari tal-ġnien.

L-invażjoni tal-Persja mill-Mongoli fis-seklu 13 wasslet għal enfasi ġdid fuq l-istruttura mżejna ferm fil-ġnien. Eżempji ta' dan jinkludu l-peonji u l-kriżantemi. Il-Mongoli mbagħad ħadu magħhom it-tradizzjoni tal-ġnien Persjan lejn partijiet oħra tal-imperu tagħhom (l-iktar l-Indja).

Bagh-e Babur f'Kabul, l-Afganistan.

L-imperatur Mugal Babur introduċa l-ġnien Persjan fl-Indja, u pprova jirreplika l-awra friska ta' art twelidu fil-Wied ta' Fergana permezz tal-kostruzzjoni ta' ġonna Persjani, bħal dawk fi bliet Timuridi oħra bħal Samarkanda u Herat. Babur kien ġardinar ħawtiel u ddisinja u ssorvelja personalment mill-inqas għaxar ġonna fil-belt kapitali tiegħu ta' Kabul fl-Afganistan modern, bħal Bagh-e Babur, fejn huwa rreġistra s-seħer tas-siġar tar-rummien, taċ-ċirasa u tal-larinġ li kien ħawwel. Għalkemm l-imperu tiegħu f'qasir żmien ġie estiż saħansitra sal-Indja ċentrali u sat-Tramuntana tal-Indja, tassew kien jobgħod l-ambjent sħun u umduż tal-pjanuri mimlijin trab tal-Indja; b'hekk ġie midfun f'Bagh-e Babur f'Kabul mill-mara tiegħu fl-1544.

L-Aram Bagh ta' Agra kien l-ewwel ġnien Persjan minn ħafna li ħoloq fl-Indja stess. Il-ġonna tal-Mugal għandhom erba' rekwiżiti bażiċi, li jissimbolizzaw erba' elementi allegoriċi essenzjali għall-ħajja wara l-mewt: id-dell, il-frott, il-fragranza u l-ilma ġieri, u dan il-mudell intuża biex jinbnew bosta ġonna Persjani fis-subkontinent Indjan, bħall-Ġonna ta' Shalimar f'Lahore, is-Shalimar Bagh u n-Nishat Bagh f'Kashmir, u l-ġonna tat-Taj Mahal. Il-ġonna tat-Taj Mahal iħaddnu l-kunċett Persjan ta' ġnien ideali qisu ġenna tal-art, u nbnew b'kanali tal-irrigazzjoni u b'kanali mix-xmara Yamuna. Dawn il-ġonna dan l-aħħar ġew irrestawrati mill-awtoritajiet Indjani għas-sbuħija oriġinali tagħhom wara deċennji ta' tniġġis u ta' qtugħ tas-siġar tal-frott tal-ġnien li kienu jipprovdu wkoll id-dell.

Id-dinastija Safavida (is-sekli 17 u 18) bniet u żviluppat konfigurazzjonijiet grandjużi u epiċi li marru lil hinn minn sempliċi estensjoni ta' palazz u saru parti estetika u funzjonali integrali tiegħu. Fis-sekli ta' wara, id-disinn tal-ġonna Ewropej beda jinfluwenza lill-Persja, b'mod partikolari d-disinni ta' Franza, kif ukoll dawk tar-Russja u tar-Renju Unit. L-influwenzi tal-Punent wasslu għal bidliet fl-użu tal-ilma u fl-ispeċijiet użati għall-marqad tal-ġonna Persjani.

Il-forom u l-istil tradizzjonali għadhom jiġu applikati fil-ġonna Iranjani moderni. Jidhru wkoll f'siti storiċi, f'mużewijiet u f'ġonna privati tad-djar tal-għonja.

Elementi tal-Ġnien Persjan

Il-paviljun u l-ġnien ta' Chehel Sotoun f'Esfahan.

Id-dawl tax-xemx u l-effetti tiegħu kienu fattur importanti tad-disinn strutturali fil-ġonna Persjani. L-isfumaturi u l-għamliet kienu jintgħażlu apposta mill-arkitetti sabiex jisfruttaw id-dawl.

Minħabba n-nixfa u s-sħana tal-Iran, id-dell huwa tassew importanti fil-ġonna, inkella jkun impossibbli li wieħed igawdihom mingħajru. Is-siġar u l-kannizzati kienu jintużaw għad-dell bijotiku; il-paviljuni u l-ħitan huma elementi prominenti wkoll strutturalment biex jimblokkaw ix-xemx.

Minħabba s-sħana, l-ilma huwa tassew importanti wkoll, kemm fid-disinn kif ukoll fil-manutenzjoni tal-ġnien. It-tisqija jaf tkun meħtieġa, u kienet tiġi pprovduta permezz ta' sistema ta' gandotti magħrufa bħala qanat, li jittrasportaw l-ilma minn akwifer lokali. Imbagħad, strutturi qishom bjar kienu jkunu kkollegati mal-qanat, sabiex l-ilma jkun jista' jittieħed minnhom. Bħala alternattiva għalihom, kienu jintużaw ukoll bjar Persjani mħaddma bl-użu tal-annimali biex l-ilma jittella' fil-wiċċ. Tali sistemi kienu jintużaw biex l-ilma jiġi ttrasportat anke mis-sistemi tal-ilma fil-wiċċ, bħal dawk fl-istil ta' chahar bāgh. Spiss is-siġar kienu jitħawlu f'foss imsejjaħ juy, li kien jipprevjeni l-evaporazzjoni tal-ilma u kien jippermetti l-aċċess rapidu għall-għeruq tas-siġar.

L-istil Persjan spiss jipprova jintegra l-ispazji fuq ġewwa mal-ispazji fuq barra permezz tal-kollegament ta' ġnien madwar spazju fil-beraħ intern. Id-disinjaturi sikwit jinkludu elementi arkitettoniċi bħal ħnejjiet bil-volti bejn iż-żewġ żoni sabiex joħolqu distakk bejniethom.

Deskrizzjoni

Il-Ġnien ta' Shazdeh huwa wieħed mill-ikbar ġonna tal-Provinċja ta' Kerman.

Deskrizzjoni bikrija (mill-ewwel nofs tas-seklu 4 Q.K.) ta' ġnien Persjan tinsab fl-Oeconomicus ta' Xenophon fejn Sokrate jirrakkontra l-ġrajja taż-żjara tal-ġeneral Spartan Lysander għand il-prinċep Persjan Cyrus iż-Żgħir. Dan tal-aħħar juri l-"ġenna tal-art tiegħu f'Sardis". F'din il-ġrajja, Lysander jibqa' "msaħħar bis-sbuħija tas-siġar tal-ġnien, kollha mħawla f'intervalli ugwali, bir-ringieli dritti u twal ta' siġar bil-friegħi jixxejru mar-riħ, bir-regolarità perfetta, bis-simetrija rettangolari tal-assjem, u bil-bosta rwejjaħ ifuħu li xammew huma u mexjin fil-park".

Il-Ġnien ta' Fin f'Kashan.

L-eqdem deskrizzjonijiet u illustrazzjoni rappreżentattivi tal-ġonna Persjani saru minn vjaġġaturi li vvjaġġaw lejn l-Iran mill-Punent. Dawn ir-rakkonti jinkludu dawk ta' Ibn Battuta fis-seklu 14, ta' Ruy González de Clavijo fis-seklu 15 u ta' Engelbert Kaempfer fis-seklu 17. Battuta u Clavijo għamlu referenzi żgħar għall-ġonna u ma ddeskrivewx id-disinn tagħhom, iżda Kaempfer għamel tpinġijiet bir-reqqa u kkonvertihom f'inċiżjonijiet dettaljati meta mar lura l-Ewropa. Dawn juru l-ġonna tat-tip charbagh li kienu mdawra b'ħajt, vaski rettangoli, network intern ta' kanali, paviljuni u veġetazzjoni folta. Hemm eżempji eżistenti ta' dan it-tip ta' ġnien f'Yazd (Dowlatabad) u f'Kashan (il-Ġnien ta' Fin). Il-pożizzjoni tal-ġonna fl-illustrazzjonijiet ta' Kaempfer jistgħu jiġu identifikati bħala ġonna f'Esfahan.

Stili

Is-sitt stili primarji tal-ġonna Persjani huma elenkati fit-tabella ta' hawn isfel, fil-kuntest tal-funzjoni u tal-istil tagħhom. Il-ġonna mhumiex limitati għal stil partikolari, iżda sikwit jintegraw stili differenti, jew ikollhom żoni b'funzjonijiet u bi stili differenti.

	Klassiku	Formali	Informali
Pubbliku	Hayāt	Meidān	Park
Privat	Hayāt	Chahār Bāgh	Bāgh

Il-Pjazza ta' Naqsh-e Jahan, il-Maidan f'Esfahan, li nbniet bejn l-1598 u l-1629.

Inżul ix-xemx fil-Ġonna ta' Nishat Bagh.

Hayāt

Pubblikament, dan il-ġnien għandu konfigurazzjoni Persjana klassika b'enfasi qawwija fuq l-estetika iktar milli fuq il-funzjoni. L-istrutturi magħmula mill-bniedem huma partikolarment importanti, bil-ħnejjiet u bil-vaski (li setgħu jintużaw bħala pixxini). L-art spiss kienet miksija biż-żrar u bil-ġebel. Il-veġetazzjoni tipikament kienet tkun sempliċi ħafna, pereżempju ringiela ta' siġar li jipprovdu d-dell ukoll.

Privatament, dan il-ġnien ikun iċċentrat fuq vaska jew għadira, u mill-ġdid huwa strutturali. Il-vaska sservi bħala sors ta' umdità u bħala enfasi għall-atmosfera tal-madwar. Ikollu ftit pjanti, spiss minħabba l-ilma limitat disponibbli fiż-żoni urbani.

Meidān

Dan huwa ġnien formali pubbliku li jagħmel iktar enfasi fuq l-element bijotiku meta mqabbel mal-hayāt u li jimminimizza l-istruttura. Il-pjanti fih ivarjaw minn siġar, arbuxxelli, pjanti tal-marqad u ħaxix. Mill-ġdid, ikun fih elementi bħala vaska u mogħdijiet biż-żrar li jiddividu l-lon. Meta jintużaw xi strutturi, spiss ikunu mibnija, bħal fil-każ tal-paviljuni, biex jipprovdu d-dell.

Il-Park ta' Laleh, Tehran.

Chahar Bāgh

Dawn il-ġonna huma privati u formali. L-istruttura bażika tikkonsisti minn erba' kwadranti maqsuma permezz ta' mogħdijiet tal-ilma jew tal-mixi. Tradizzjonalment, l-għonja kienu jużaw dawn il-ġonna għal funzjonijiet marbuta max-xogħol (pereżempju l-intratteniment tal-ambaxxaturi). Dawn il-ġonna jibbilanċjaw l-istruttura mal-ħdura, u spiss il-pjanti jkunu mħawla madwar il-perimetru ta' vaska jew xi struttura bbażata fuq il-mogħdijiet.

Boostān

Bħal parks oħra, il-park Persjan jaqdi funzjoni pubblika informali b'enfasi fuq il-pjanti. Jipprovdu mogħdijiet għall-mixi u postijiet fejn wieħed joqogħdu bilqiegħda, iżda mill-bqija normalment ikunu limitati f'termini ta' elementi strutturali. L-iskop ta' tali postijiet huwa r-rilassament u s-soċjalizzazzjoni.

Bāgh

Bħall-ġnien informali l-ieħor, il-bāgh jenfasizza l-aspett naturali u ekoloġiku tal-ġnien. Għad-differenza ta' park dan il-ġnien ikun żona privata spiss mehmuża mad-djar u jkun jikkonsisti minn lon, siġar u pjanti baxxi. Il-mogħdijiet tal-ilma u tal-mixi ma tantx jispikkaw daqs il-kontropartijiet iktar formali u jkunu pjuttost funzjonali. Il-funzjoni primarja ta' tali postijiet hija r-rilassament tal-familja.

Sit ta' Wirt Dinji

Disa' komponenti rappreżentattivi tal-Ġnien Persjan ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2011.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Komponenti ta' dan is-Sit ta' Wirt Dinji u Siti ta' Wirt Dinji oħra relatati

1. Il-Ġnien ta' Pasargad, Pasargadae, l-Iran (kodiċi: 1372-001)
2. Il-Ġnien ta' Eram, Shiraz, l-Iran (kodiċi: 1372-002)
3. Iċ-Chehel Sotoun, Esfahan, l-Iran (kodiċi: 1372-003)
4. Il-Ġnien ta' Fin, Kashan, l-Iran (kodiċi: 1372-004)
5. Il-Ġnien ta' Abbasabad, Abbasabad, Mazandaran, l-Iran (kodiċi: 1372-005)
6. Il-Ġnien ta' Shazdeh, Mahan, il-Provinċja ta' Kerman, l-Iran (kodiċi: 1372-006)
7. Il-Ġnien ta' Dolatabad, Yazd, l-Iran (kodiċi: 1372-007)
8. Il-Ġnien ta' Pahlevanpour, l-Iran (kodiċi: 1372-008)
9. Il-Ġnien ta' Akbarieh, il-Provinċja tan-Nofsinhar ta' Khorasan, l-Iran (kodiċi: 1372-009)
10. It-Taj Mahal, Agra, l-Indja (kodiċi: 252)
11. Il-Qabar ta' Humayun, New Delhi, l-Indja (kodiċi: 232a)
12. Il-Ġonna ta' Shalimar, Lahore, il-Pakistan (kodiċi: 171-002)
13. Generalife, Granada, Spanja (kodiċi: 314-001).