Hatra

Hatra (/ˈhæ.trə/; bl-Għarbi: الحضر; bis-Sirjan: ‎ܚܛܪܐ) kienet belt antika fin-naħa ta' fuq tal-Mesopotamja, li tinsab fil-Governorat ta' Nineveh attwali fit-Tramuntana tal-Iraq. Il-belt tinsab 290 kilometru (180 mil) fil-Majjistral ta' Bagdad u 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ ta' Mosul. Titqies bħala l-iżjed sit arkeoloġiku rikk magħruf sa issa mill-Imperu Partiku.

Il-fdalijiet ta' Hatra fl-2019.

Hatra kienet belt iffortifikati sew tal-karovani u l-belt kapitali tar-Renju Għarbi żgħir ta' Hatra, li kien jinsab bejn l-Imperu Ruman u l-Imperu Partiku/tas-Sassanidi. Hatra ffjorixxiet fis-seklu 2, u nqerdet fis-seklu 3. Il-fdalijiet impressjonanti tagħha ġew skopruti fis-seklu 19.

Etimoloġija

Hatra hija magħrufa bħala al-Ḥaḍr (الحضر) bl-Għarbi. Ġiet irreġistrata bħala ḥṭrʾ, imlissna bħala Ḥaṭrāʾ, fil-kitbiet imnaqqxa bl-Aramajk ta' Hatra, li x'aktarx tfisser "ċint, xatba, sies tal-ħaxix". Bis-Sirjan, normalment tiġi rreġistrata bil-plural bħala Ḥaṭrē. Fix-xogħlijiet Rumani, tiġi rreġistrata bil-Grieg bħala Átra u bil-Latin bħala Hatra u Hatris.

Il-belt uffiċjalment kienet tissejjaħ Beit ʾElāhāʾ,‎ jiġifieri d-"Dar ta' Alla", fil-kitbiet imnaqqxa bl-Aramajk ta' Hatra u darba ġiet irreġistrata bħala ċ-"Ċint ta' Shamash" (ḥtrʾ d-šmš) fuq munita.

Storja

Munita tal-bronż izzekkata f'Hatra għall-ħabta tal-117-138 W.K., u fuq in-naħa ta' wara hemm bust ta' Shamash.

Ma hemm l-ebda informazzjoni arkeoloġika dwar il-belt qabel il-perjodu Partiku, iżda l-insedjament fl-inħawi x'aktarx li jmur lura għal mill-inqas il-perjodu Selewċida. Hatra ffjorixxiet taħt il-Partiċi, matul is-sekli 1 u 2 W.K., bħala ċentru reliġjuż u kummerċjali. Iktar 'il quddiem, il-belt saret il-belt kapitali ta' possibbilment l-ewwel Renju Għarbi fil-katina ta' bliet Għarab minn Hatra, fil-Grigal, sa Palmyra, Baalbek u Petra, fil-Lbiċ. Ir-reġjun ikkontrollat minn Hatra kien ir-Renju ta' Hatra, renju ta' lqugħ semiawtonomu fil-limiti tal-Punent tal-Imperu Partiku, immexxi minn prinċpijiet tal-Arabja.

Hatra saret belt iffortifikata importanti fil-fruntiera u kellha rwol importanti fit-Tieni Gwerra Partika, peress li rreżistiet l-attakki ripetuti mill-Imperu Ruman. Matul is-seklu 2 W.K., il-belt irreżistiet l-assedji kemm ta' Trajanu (116/117) kif ukoll ta' Septimius Severus (198/199). Il-forzi ta' Hatra għelbu lill-Persjani Sassanidi axxendenti fil-238 fil-Battalja ta' Shahrazoor, iżda ġarrbu telfa ftit wara fil-241 kontra l-armata tar-re Sassanid Shapur I u nqerdet. Il-ġrajjiet tradizzjonali tal-waqgħa ta' Hatra jsemmu lil al-Nadirah, bint ir-Re ta' Araba, li ttradiet il-belt favur Shapur peress li saret tħobbu. Skont il-ġrajja, Shapur qatel lir-re u żżewweġ lil al-Nadirah, iżda iktar 'il quddiem qatilha wkoll wara li rrealizza x'nuqqas ta' gratitudni kellha lejn missierha.

Pjanta ta' Hatra.

Hatra kienet l-iżjed eżempju ppreservat u informattiv ta' belt Partika. Il-pjanta tagħha kienet ċirkolari, u madwarha kien hemm ħitan interni u esterni b'dijametru ta' kważi żewġ kilometri (1.2 mil), li kienu appoġġati b'iktar minn 160 torri. Kien hemm temenos (τέμενος) madwar il-binjiet sagri prinċipali fiċ-ċentru tal-belt. It-tempji kienu jkopru xi 1.2 ettaru u kienu ddominati mit-Tempju l-Kbir, struttura enormi bil-volti u bil-kolonni li xi darba kienu għoljin sa 30 metru. Il-belt kienet famuża għall-fużjoni tagħha ta' panteon Griegi, tal-Mesopotamja, Kananiti, Arameani u tal-Arabja, magħruf bl-Aramajk bħala Beiṯ Ĕlāhā ("Dar ta' Alla"). Il-belt kellha tempji lil Nergal (Assirjan-Babilonjan u Akkadjan), Hermes (Grieg), Atargatis (Sirjan-Aramean), Allat, Shamiyyah (tal-Arabja), u Shamash (l-alla tax-xemx tal-Mesopotamja). Divinitajiet oħra msemmija fil-kitbiet imnaqqxa bl-Aramajk ta' Hatra kienu Ba'al Shamayn tal-Arameani, u d-divinità femminili magħrufa bħala Ashurbel, li x'aktarx kienet l-assimilazzjoni taż-żewġ divinitajiet: l-alla Assirjan Ashur u l-alla Babilonjan Bel — minkejja li individwalment kienu divinitajiet maskili.

Lista ta' mexxejja

F'kitbiet imnaqqxa li nstabu f'Hatra jissemmew diversi mexxejja. Mexxejja oħra jissemmew fuq fuq minn awturi klassiċi. Il-mexxejja bikrin ingħataw it-titlu ta' mrjʾ (māryā, "mulej") u dawk ta' wara ngħataw it-titlu ta' mlkʾ d-ʿrb ("re tal-Għarab"; malkā, "re").

Isem		Titlu	Data	Ritratt	Nota
1	Worod	mry´
2	Ma’nu	mry´
3	Elkud	mry´	155/156
4	Nashrihab	mry´	128/29 – 137/38
5	Naṣru	mry´	128/29 – 176/77
6	Wolgash I	mry´ u mlk			Iż-żewġ aħwa jaf kien komexxejja.
7	Sanatruq I	mry´ u mlk	176/177
8	Abdsamiya	mlk	192/93 – 201/202		Appoġġat mill-imperatur Ruman Pescennius Niger.
9	Sanatruq II	mlk	207/08 – 229/230		Sar vassall tar-Rumani taħt Gordian III matul il-Gwerer bejn ir-Rumani u l-Persjani.

Sit ta' Wirt Dinji

Hatra ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1985.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' erba' kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Arti ta' Hatra

Skont John M. Rosenfield, l-istatwi ta' Hatra huma parti mill-isfera kulturali Partika, b'bosta similaritajiet f'termini ta' lbies, elementi dekorattivi jew postura, li għandhom it-tendenza li jkunu massivi u frontali, b'saqajhom spiss miftuħin. L-arkitettura ta' Hatra stess ġeneralment titqies bħala eżempju ta' arkitettura Partika. Wieħed jista' jara similaritajiet mal-Arti tal-Imperu ta' Kux ukoll, minħabba skambji kulturali diretti bejn l-inħawi tal-Mesopotamja u l-Imperu ta' Kux ta' dak iż-żmien, jew minħabba sfond artistiku Partiku komuni li wassal għal tipi simili ta' rappreżentazzjoni.

• 
  Statwa bla ras ta' nobbli b'dettall kbir.
• 
  Kmandant militari mill-belt ta' Hatra. Il-Mużew tal-Iraq, Bagdad.
• 
  Statwa tal-ġebla tal-ġir ta' kmandant militari bl-uniformi u jżomm statwa ta' divinità.
• 
  Riljiev tal-alla Nergal minn Hatra.
• 
  Riljiev ta' devot minn Hatra.

Hatra moderna

L-ewwel stħarriġ tas-sit sar minn Walter Andrae tat-tim Ġermaniż tal-iskavi li kien qed jaħdem f'Assur mill-1906 sal-1911. Iżda l-iskavi sistematiċi twettqu mhux qabel l-1951 mill-arkeologi Iraqqini. Mis-snin 80 tas-seklu 20, l-Ispedizzjoni Arkeoloġika Taljana, taħt id-direzzjoni ta' R. Ricciardi Venco (mill-Università ta' Torino), għamlet skoperti kbar f'Hatra. L-iskavi ffukaw fuq dar importanti (il-"Binja A"), li kienet tinsab qrib it-Temenos, u fuq is-sejbiet madwar iż-żona ċentrali tat-Temenos. L-Ispedizzjoni issa hija attiva f'proġetti differenti rigward il-preservazzjoni u l-iżvilupp tas-sit arkeoloġiku. Fl-1990, spedizzjoni Pollakka taċ-Ċentru Pollakk tal-Arkeoloġija Mediterranja tal-Università ta' Varsavja rreġistrat u studjat il-ħitan difensivi tal-belt.

Restawr ta' Saddam Hussein

Saddam Hussein kien tal-fehma li l-istorja tal-Mesopotamja tas-sit setgħet tirrifletti l-glorja fuqu nnifsu, u ordna li s-sit jiġi rrestawrat, flimkien ma' oħrajn f'Nineveh, f'Nimrud, f'Assur u fil-Babilonja, bħala simbolu tal-kisba Għarbija, u nefaq iktar minn US$80 miljun fl-ewwel fażi tar-restawr tal-Babilonja. Saddam Hussein talab li l-brikks il-ġodda fir-restawr ikollhom ismu (bħala imitazzjoni ta' Nebukadnessar) u partijiet minn tempju rrestawrat ta' Hatra jinkludu isem Saddam.

Qerda tal-ISIL

L-azzjonijiet tal-Istat Iżlamiku tal-Iraq u tal-Levant, li okkupaw l-inħawi f'nofs l-2014, kien theddida kbira għal Hatra. Fil-bidu tal-2015 ħabbru l-intenzjoni tagħhom li jeqirdu bosta artefatti, u sostnew li tali "immaġnijiet tal-oqbra" ma kinux Iżlamiċi, iħeġġu l-idolatrija (jew il-politeiżmu), u ma setgħux jitħallew jibqgħu jeżistu, minkejja l-preservazzjoni tas-sit għal 1,400 sena minn diversi reġimi Iżlamiċi. Il-militanti tal-ISIL wegħdu li jeqirdu l-artefatti kollha li kien għad fadal. Ftit wara, urew filmat tal-qerda ta' xi artefatti minn Hatra. Wara t-tkissir ta' Nimrud bil-gafef fil-5 ta' Marzu 2015, "kien imiss tabilħaqq lil Hatra" sostna Abdulamir Hamdani, arkeologu Iraqqin mill-Università ta' Stony Brook. Fis-7 ta' Marzu, sorsi Kurdi u Iraqqini uffiċjali rrapportaw li l-ISIS kienu bdew jeqirdu l-fdalijiet ta' Hatra. Il-qerda tal-monumenti minn ISIL fix-xahar ta' wara ntweriet fuq filmat ieħor iktar 'il quddiem.

L-UNESCO u l-ISESCO ħarġu stqarrija konġunta fejn stqarrew "B'dan l-aħħar att barbariku kontra Hatra, l-ISIL ħarġu fid-dieher l-istmerrija tal-istorja u tal-wirt tal-poplu Għarbi".

Il-gvern pro-Iraqqin tal-Forzi Popolari tal-Mobilizzazzjoni ħatfu l-belt fis-26 ta' April 2017. Kelliema għall-milizji stqarret li l-ISIL kienu qerdu l-iskulturi u l-immaġnijiet imnaqqxa tas-sit, iżda l-ħitan u t-torrijiet kienu għadhom weqfin għalkemm kien fihom toqob u grif ikkawżati mill-balal tal-ISIL. L-unitajiet tal-Forzi Popolari tal-Mobilizzazzjoni stqarrew ukoll li l-grupp tal-ISIL kien mela d-daħliet tal-Lvant tas-sit bil-mini tal-art, u b'hekk ipprevjena temporanjament li ssir xi valutazzjoni tal-ħsarat mill-arkeologi. Fl-1 ta' Mejju ġie rrapportat li s-sit kien ġarrab inqas ħsara milli kien maħsub inizjalment. Ġurnalist tal-EFE kien irrapporta li bosta statwi kienu nqerdu, diversi binjiet ingħataw in-nar u kien hemm ukoll sinjali ta' serq. Layla Salih, il-kap tal-antikitajiet għall-Governorat ta' Nineveh, stqarret li l-biċċa l-kbira tal-binjiet kienu intatti u l-qerda ma kinitx paragonabbli ma' dik ta' siti arkeoloġiċi oħra tal-Iraq. Kmandant tal-Forzi Popolari tal-Mobilizzazzjoni stqarrew ukoll li l-ħsara kienet relattivament minuri.

Klima

Hatra għandha klima semiarida u sħuna (skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: BSh). Il-biċċa l-kbira tal-preċipitazzjoni tinżel fix-xitwa. It-temperatura annwali medja f'Hatra tkun 20.7 °C (69.3 °F). Kull sena jinżlu madwar 257 mm (10.12 pulzieri) ta' xita.

Data klimatika għal Hatra (Al Hadar)
Xahar	Jan	Fra	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. għolja medja f'°C (°F)	12.8 (55.0)	15.8 (60.4)	19.8 (67.6)	25.3 (77.5)	33.0 (91.4)	39.0 (102.2)	42.3 (108.1)	42.1 (107.8)	37.9 (100.2)	31.0 (87.8)	22.5 (72.5)	14.8 (58.6)	28.0 (82.4)
Temp. baxxa medja f'°C (°F)	3.2 (37.8)	4.6 (40.3)	7.6 (45.7)	11.7 (53.1)	17.3 (63.1)	21.8 (71.2)	24.8 (76.6)	24.1 (75.4)	19.7 (67.5)	14.3 (57.7)	8.8 (47.8)	4.1 (39.4)	13.5 (56.3)
Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri)	43 (1.7)	39 (1.5)	49 (1.9)	36 (1.4)	13 (0.5)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	8 (0.3)	25 (1.0)	44 (1.7)	257 (10.1)
Sors: climate-data.org

Gallerija

• 
  Fdalijiet ta' diversi tempji u ħitan antiki (2004).
• 
  Veduta mill-għoli tas-sit fl-2007.
• 
  Faċċata ta' tempju (Mejju 2006).
• 
  Veduta ta' tempju min-Nofsinhar (Mejju 2006).
• 
  Veduta ta' arkata fl-2008.
• 
  It-Tempju ta' Marn (Novembru 2008).
• 
  Hatra f'Novembru 2008.
• 
  Suldati Amerikani fis-sit, Settembru 2010.
• 
  Suldati Amerikani fis-sit, Settembru 2010.
• 
  Veduta mill-għoli tat-tempju (Settembru 2014).
• 
  Detall ta' tempju b'arkitettura Ellenistika, tal-Mesopotamja u Iranjana.
• 
  Ħnejja mżejna bl-uċuħ.
• 
  Veduta tal-iwan.
• 
  Dettall ta' iwan.
• 
  Faċċata ta' tempju.
• 
  Arkata ta' tempju.
• 
  Ras ħierġa 'l barra minn ħajt.
• 
  Statwa tad-divinità femminili Shahiro.
• 
  Mix-xellug għal-lemin, mexxej mhux identifikat, Hermes, divinità femminili, u Sanatruq I. Minn Hatra. Il-Mużew taċ-Ċivilizzazzjoni ta' Erbil.
• 
  Riljiev ta' daħla minn Hatra. Is-sekli 2-3 W.K. Il-Mużew ta' Sulaymaniyah, il-Kurdistan Iraqqin.