Chan Chan

sit arkeoloġiku fil-Perù

Chan Chan (pronunzja bl-Ispanjol: [tʃaɲ.'tʃaŋ]), li xi kultant tissejjaħ Chimor, kienet il-belt kapitali tar-Renju ta' Chimor. Kienet l-ikbar belt tal-era pre-Kolombjana fl-Amerka t'Isfel.[1] Issa hija sit arkeoloġiku fid-dipartiment ta' La Libertad 5 kilometri (3.1 mili) fil-Punent ta' Trujillo, il-Perù.[2]

Chan Chan.

Chan Chan tinsab fil-bokka tal-Wied ta' Moche[3] u kienet il-belt kapitali tal-imperu storiku ta' Chimor mid-900 sal-1470 W.K.,[4] meta dan ġarrab telfa u ġie inkorporat fil-Imperu tal-Inka.[5] Chimor, stat ta' konkwista, żviluppa mill-kultura ta' Chimú li stabbiliet lilha nnifisha tul il-kosta Peruvjana għall-ħabta tad-900 W.K.[6]

Chan Chan tinsab f'żona partikolarment arida tad-deżert kostali tat-Tramuntana tal-Perù.[7] Minħabba n-nuqqas ta' xita f'dawn l-inħawi, is-sors ewlieni ta' ilma mhux mielaħ għal Chan Chan huma x-xmajjar li jwasslu l-ilmijiet li jdubu mis-silġ tal-Andes. Dan l-ilma jippermetti l-kontroll tal-art u tal-ilma permezz ta' sistemi tal-irrigazzjoni.

Il-belt ta' Chan Chan kienet mifruxa fuq 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri; 4,900 akru) u kellha ċentru urban dens ta' 6 kilometri kwadri (2.3 mili kwadri; 1,500 akru) li kien fih ciudadelas stravaganti. Is-ciudadelas kienu kapulavuri arkitettoniċi kbar li kienu jospitaw pjazez, imħażen u pjattaformi funebri għall-membri tal-familja rjali. Il-ġmiel ta' dawn is-ciudadelas jagħti x'jifhem li kienu assoċjati mal-klassi rjali. L-abitazzjonijiet għall-klassijiet inferjuri tas-soċjetà ġerarkika ta' Chan Chan kien ferm iżgħar, u kienu magħmula minn kmamar irregolari ġo xulxin. Minħabba l-klassijiet iktar baxxi sikwit kienu artiġjani bir-rwol li jipproduċu l-artiġjanat fl-imperu, ħafna minn dawn il-kmamar irregolari ġo xulxin kienu jintużaw bħala workshops.[8]

 
Wieħed mill-ħitan ta' Chan Chan.

It-tifsira oriġinali u l-lingwa tal-oriġini ta' isem is-sit Chan Chan għadhom kwistjonijiet mhux solvuti fost l-ispeċjalisti. Fost l-oħrajn, studjużi bħal Ernst Middendorf, Jorge Zevallos Quiñones, Rodolfo Cerrón-Palomino u Matthias Urban ippruvaw jindirizzaw dawn il-kwistjonijiet. Id-diffikultà tinsab fin-natura erratika tal-kitbiet irreġistrati fid-dokumenti kolonjali u mis-sitwazzjoni lingwistika tal-kosta tat-Tramuntana tal-Perù qabel l-Ispanjoli. Kif inhu magħruf, ir-reġjun ta' Trujillo kien iħaddan fih il-lingwi Mochica, Quingnam, Culli u Quechua, fost l-oħrajn, li minnhom il-lingwi Mochica u Quechua biss ġew iddokumentati b'mod suffiċjenti. Rigward il-varjazzjoni fir-rekords bil-miktub, it-toponimu jidher għall-ewwel darba fid-dokumentazzjoni miktub bħala "Cauchan" fl-att tal-istabbiliment tal-kunsill lokali ta' Trujillo tal-1536. Ġie propost ukoll li l-isem "Canda" li skont Gonzalo Fernández de Oviedo jirreferi għal Trujillo huwa varjant ieħor bil-miktub ta' Chan Chan. Il-forma "Chanchan" tidher biss fid-dokumentazzjoni b'mod stabbli minn nofs is-seklu 17 'il quddiem.

 
Ħitan bl-altoriljievi f'Chan Chan.

Skont ir-rieżami tal-ġrajjiet anteċedenti minn Urban, kien hemm tliet proposti etimoloġiċi preċedenti għat-toponimu, u tnejn minnhom jistgħu jitqiesu bħala bla bażi. L-etimoloġiji ta' H. Bauman bħala "belt tas-sriep", li suppost huwa isem li jappella għal-lingwi Mesoamerikani, u dik ta' J. Kimmich bħala "belt tal-qamar", li suppost oriġina mill-kelma Kariba għal "qamar" instab li huma bla bażi. It-tielet ipoteżi etimoloġika tressqet mill-istudjuż Ġermaniż Ernst Middendorf, li jsostni li n-nom bil-Mochica xllang li jfisser "xemx" jintuża rdoppjat bħala toponimu abbażi ta' dak l-għerq. Mingħajr ebda ċertezza fuq il-proposti preċedenti, Urban donnu jattribwixxi t-toponimu għal-lingwa Quingnam estinta kif kien diġà ppropona Zevallos Quiñones fis-seklu 20. Skont dawn l-awturi, għalkemm wieħed ma jistax jehmeż tifsira primarja għal dan l-isem b'ċertezza sħiħa, l-attribuzzjoni Quingnam hija ġġustifikata mill-fatt li din kienet il-lingwa tar-Renju ta' Chimor u mill-istruttura pjuttost simili ma' toponimi reġjonali oħra u antroponimi kkostitwiti wkoll mill-irdoppjar ta' żewġ għeruq monosillabiċi. Urban jikkonkludi li:[9]

[...] għalissa ma hemm l-ebda soluzzjoni oħra għajr li wieħed jasal għall-istess konklużjoni ta' Zevallos Quiñones ([1995] 2010, p. 11): "Sakemm ma jinstabux xi sejbiet grammatikali dwar il-lingwa stess ta' Chimo, il-Quingnam, f'xi arkivju Amerikan jew Ewropew tal-prietki, tal-vokabularji, eċċ., se nibqgħu ma nafux l-oriġini tat-terminu Chan Chan, peress li ma hemm l-ebda għajnuna xjentifika oħra li tista' tgħinna". — Urban (2017, p. 135).

 
Dettall tal-ħitan ta' Chan Chan.

Iktar reċentement, il-lingwista Rodolfo Cerrón-Palomino ppropona etimoloġija mil-lingwa Quechua għal dan it-toponimu. Skont l-ipoteżi tiegħu, kemm il-forma "Chanchan" kif ukoll il-varjanti "Cauchan" u "Canda" jistgħu jiġu spjegati permezz ta' terminu bil-Quechua kanĉa li jfisser "xatba, ċint, post imdawwar b'ċint" u l-morfema toponimika bil-Quechua *-n (x'aktarx ta' etimoloġija Aymara). B'hekk, il-pronunzja attwali x'aktarx li hija frott "nasba ortografika", ladarba oriġinarjament l-ittri "ch" kienu jintużaw biex jirrappreżentaw il-ħoss li ma jitlissinx ta' waqfa velari [k] fil-bidu tal-kelma. Oriġinarjament, it-toponimu kien *kanĉa-n(i) jiġifieri "(post) fejn hemm abbundanza ta' ċnut/xatbiet". Skont din il-proposta, it-toponimu ma oriġinax la mill-Mochica u lanqas mill-Quingnam, u lanqas mhu daqshekk tal-qedem. Madankollu, Urban irrifjuta l-ipoteżi ta' Cerrón-Palomino bħala waħda mhux plawżibbli u rratifika l-konklużjonijiet preċedenti tiegħu.

Huwa maħsub li Chan Chan inbniet għall-ħabta tat-850 W.K. mill-poplu Chimú. Kienet il-belt kapitali tal-Imperu ta' Chimor b'popolazzjoni stmata ta' 40,000–60,000 ruħ.

Wara li l-Inka ħakmu l-Imperu Chimú għall-ħabta tal-1470 W.K., Chan Chan spiċċat f'era ta' deklin. L-Inka użaw sistema msejħa s-"sistema Mitma tat-tixrid etniku" li permezz tiegħu ċ-ċittadini Chimú ġew isseparati f'postijiet li kienu nħakmu ftit qabel mill-Inka. Ftit wara 60 sena iktar 'il quddiem fl-1535 W.K., Francisco Pizarro stabbilixxa l-belt Spanjola ta' Trujillo u b'hekk Chan Chan iktar kompliet tintesa. Minkejja li ma kinitx għadha l-belt kapitali, Chan Chan xorta waħda kienet magħrufa għan-niċeċ il-kbar tagħha u b'hekk ġarrbet diversi serqiet mill-Ispanjoli. Indikazzjoni tal-ġid kbir tal-Imperu Chimú toħroġ fid-dieher minn lista tas-seklu 16 tal-oġġetti li nsterqu minn qabar f'Chan Chan; ġie rkuprat teżor ekwivalenti għal 80,000 pesos ta' deheb (kważi US$ 5,000,000 f'deheb).

Fl-1969, Michael Moseley u Carol J. Mackey bdew l-iskavi f'Chan Chan; illum il-ġurnata dawn l-iskavi għadhom għaddejjin taħt it-tmexxija tal-Istitut Nazzjonali tal-Kultura Peruvjana.

Pjan ta' konservazzjoni

immodifika
 
Dettall minn panew ta' Chan Chan.

Fl-1998, il-"Pjan Ewlieni għall-Konservazzjoni u għall-Ġestjoni tal-Kumpless Arkeoloġiku ta' Chan Chan" tfassal mill-Istitut tal-Kultura Nazzjonali Ħielsa tal-Perù, bil-kontribuzzjonijiet mingħand il-Fondazzjoni tal-Wirt Dinji – id-WHR, l-ICCROM u s-GCI. Il-pjan ġie approvat mill-gvern tal-Perù. Fost il-metodi ta' konservazzjoni hemm ir-rinfurzar u l-istabbilizzazzjoni tal-istrutturi tal-binjiet prinċipali u ta' madwar il-Palazz ta' Tschudi, billi jintużaw taħlita ta' tekniki tradizzjonali u moderni tal-inġinerija. Attwalment is-sit arkeoloġiku ta' Chan Chan fih 46 punt ta' ħsara kritika, għalkemm il-ħsara totali tas-sit hija ferm iktar minn dawk il-punti. Il-gvern reġjonali ta' La Libertad qed jiffinanzja l-isforzi ta' konservazzjoni f'dawn il-punti.

Sit ta' Wirt Dinji

immodifika
 
Hemm infrastruttura fis-seħħ biex tipproteġi l-fdalijiet fiż-Żona Arkeoloġika ta' Chan Chan.

Fit-28 ta' Novembru 1986, l-UNESCO ddeżinjat iż-Żona Arkeoloġika ta' Chan Chan bħala Sit ta' Wirt Dinji u fl-istess ħin niżżlitha fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji fil-periklu. Fost ir-rakkomandazzjonijiet inizjali tal-Kumitat tal-Wirt Dinji kien hemm it-teħid ta' miżuri xierqa għall-konservazzjoni, għar-restawr u għall-ġestjoni; it-trażżin tal-iskavi li ma kellhomx il-miżuri ta' konservazzjoni meħtieġa; u t-tnaqqis tas-serq. Kors Pan-Amerikan dwar il-Konservazzjoni u l-Ġestjoni tal-Wirt Arkitettoniku u Arkeoloġiku magħmul bit-Tajn ġie ffinanzjat minn bosta istituti flimkien, inkluż l-ICCROM, l-Istitut ta' Konservazzjoni ta' Getty, u l-gvern tal-Perù. L-arkeologi ilhom jippruvaw jipproteġu din il-belt antika b'diversi modi. Qed jippruvaw joħolqu xi għata fuq il-binjiet biex jipproteġuhom mix-xita u jsalvaw il-binjiet magħmula bit-tajn li qed jitmermru. Barra minn hekk, ippruvaw ukoll joħolqu sistemi ġodda tad-drenaġġ biex id-drenaġġ tal-ilma tax-xita jkun iktar veloċi. Is-sit arkeoloġiku ta' Chan Chan ilu fuq il-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji fil-periklu mill-1986. Mis-sena 2000 ġew implimentati miżuri tas-sikurezza li jinkludu d-dokumentazzjoni ta' kollox, il-ġestjoni pubblika u pjan f'każ ta' emerġenza u diżastru.[10]

Sit arkeoloġiku

immodifika
 
Il-kumplessi bil-ħitan tal-brikks tat-tajn u tal-ħuxlief. Spiss il-poplu Chimú kien ipinġi xi annimali jew affarijiet oħra fit-tajn qabel ma jinxef.

Is-sit arkeoloġiku jkopri erja ta' madwar 20 km2 (7.7 mili kwadri), u b'hekk jitqies bħala l-ikbar sit ta' belt magħmula bit-tajn fl-Amerki u t-tieni l-ikbar fid-dinja.

Il-kompartimenti bil-ħitan (palazzi) li jiffurmaw il-metropoli huma dawk elenkati fit-tabella ta' hawn taħt. Dan l-aħħar, l-arkeologi taw ismijiet bil-Mochica lil dawn il-kumplessi, minkejja li fl-Imperu ta' Chimor kienu jiġu mitkellma lingwi oħra apparti l-Mochica. Dan ġie kkritikat bħala ċaħda tal-istorja lokali.

Isem antik Isem attwali Tifsira
Chayhuac Chayhuac An jew Quixmic An Dar ta' Chayhuac jew Dar tal-Bidu
Uhle Xllangchic An Dar tal-Lvant jew Dar taż-Żerniq
Laberinto Fechech An Dar tal-Punent jew Dar ta' Nżul ix-Xemx
Gran Chimú Utzh An Dar Kbira
Squier Fochic An Dar tat-Tramuntana
Velarde Ñing An Dar tal-Baħar
Bandelier Ñain An Dar tal-Għasafar
Tschudi Nik An Dar taċ-Ċentru
Rivero Chol An Dar Ġdida jew Dar Finali
Tello Tsuts An Dar Żgħira

Kumpless ta' Tschudi

immodifika

Il-kumpless bil-ħitan ta' "Tschudi" huwa l-ikbar turija tal-importanza tal-ilma, b'mod partikolari tal-baħar, u tat-twemmin marbut miegħu fil-kultura ta' Chimu. L-altoriljievi tal-ħitan jirrappreżentaw il-ħut, direzzjonat lejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar (li jista' jiġi interpretat bħala rappreżentazzjoni taż-żewġ kurrenti fil-kosta Peruvjana: il-kurrent ta' Humboldt, kiesaħ, li jiġi min-Nofsinhar u dak ta' El Niño, sħun, li jiġi mit-Tramuntana), il-mewġ, ir-rombito (xbieki tas-sajd), kif ukoll il-pellikani u l-anzumitos (taħlita ta' iljun tal-baħar u lontra).

Din is-soċjetà kostali kienet immexxija miċ-Chimucapac setgħana u kienet magħquda mill-qawwa ta' kontroll soċjali li oriġina mill-ħtieġa li jkun hemm ġestjoni stretta tal-ilma, kif ukoll mit-theddidiet esterni. Il-kumpless ta' "Tschudi" kellu daħla unika u ħitan għoljin sa 12-il metru għal difiża aħjar, u iktar wesgħin fil-bażi tagħhom (5 metri) milli fuq nett (metru), fid-dawl tat-terremoti possibbli tul il-kosta sismika.

Is-sit arkeoloġiku ta' Chan Chan fih bosta tipi differenti ta' binjiet, għalkemm ħafna minnhom inqerdu. Bosta binjiet kienu jinkludu tempji, djar, ġibjuni u saħansitra pjattaformi funebri. Ħafna mill-binjiet kien fihom disinni oċeaniċi ta' ħut, għasafar, mewġ, eċċ. Il-mod kif il-poplu Chimú kien juża l-ispazju kien tal-għaġeb. Kienu jibnu l-binjiet l-iktar b'għamla rettangolari jew kwadra bi spazji dojoq.

Il-belt kienet tikkonsisti wkoll minn għaxar ċittadelli, għalkemm erba' biss ġew irkuprati sa issa. Dan ifisser li l-belt ta' Chan Chan kellha għaxar mexxejja, u l-poplu Chimú kienu jisħqu li jqimu l-"Mulej il-Kbir fil-quċċata". Il-kultura kienet tgħix f'soċjetà klassista fejn il-mexxejja u l-allat kienu fin-naħa ta' fuq u l-bqija sal-qaddejja kienu jkunu iktar 'l isfel skont il-ġerarkija soċjali. Kumpless ta' ċittadelli normalment kien ikun għoli 40 pied u kien ikollu daħla waħda biss. Kien ikollu bixra ta' palazz b'tiżjin sabiħ u kien jinbena għal xi "alla jew mexxej".

Ħaddiema u nies oħra

immodifika
 
Artefatti ta' Chan Chan li issa jinsavu fil-mużew ta' Larco.

Chan Chan kellha bosta tipi differenti ta' ħaddiema u nies. Dawn kienu jgħixu f'soċjetà klassista fejn il-mexxejja u l-allat kienu jiġu l-ewwel u l-qaddejja kienu jiġu l-aħħar. Il-belt kienet tikkonsisti minn nies nobbli, bdiewa, sajjieda, kummerċjanti, qaddejja u ħafna iktar. Kien hemm ukoll bosta artiġjani fil-belt li kienu jiddisinjaw drappijiet, reċipjenti u ċeramiki mill-isbaħ. Iċ-ċittadini Chimú kienu jemmnu li x-xemx kienet toħloq tliet bajdiet; waħda tad-deheb għall-mexxej u għall-elit, waħda tal-fidda għan-nisa tal-mexxejja, u waħda tar-ram għall-bqija li ma kinux parti minn dawk iż-żewġ kategoriji. L-elit kienu dawk li kienu jgħixu fiċ-ċittadelli. Il-kumplament taċ-ċittadini kienu jgħixu fi djar żgħar li kienu jużawhom ukoll bħala workshops.

Għalkemm kellu belt agrikola, il-poplu Chimú kien jagħmel xogħol tajjeb bl-oġġetti tal-fuħħar u bit-tessuti u kien magħruf sew għalihom. Barra minn hekk, iddisinja wkoll bosta opri tal-arti sbieħ, u wħud minnhom għadhom jeżistu sal-lum.

 
Il-Kumpless ta' Tschudi kien post ta' qima. Il-poplu Chimú kien iqim prinċipalment lill-oċean u lill-baħar, għaldaqstant kien hemm figuri u disinni relatati f'diversi postijiet madwar il-belt.

Il-poplu Chimu kellu għaxar ċittadelli, iżda l-kumpless ta' Tschudi huwa l-unika kumpless li jistgħu jżuruh it-turisti. Huwa maħsub li l-kumpless ta' Tschudi nbena f'ġieħ l-alla tal-baħar tal-poplu Chimú, li l-isem tiegħu bil-Quingnam mhux magħruf. Dan minħabba l-bosta figuri relatati mal-oċean preżenti fil-binja. Kien hemm għadira f'nofs il-binja li kienet tintuża għal ċerimonji reliġjużi għall-fertilità u saħansitra għall-qima tal-ilma. Xi ħaġa li l-poplu Chimu kien iqim ħafna kien l-oċean, peress li l-Oċean Paċifiku kien qiegħed daqstant viċin u minnu kien jikseb l-biċċa l-kbira tal-ikel tiegħu. Il-poplu Chimu kien jiddependi ħafna fuq is-sistema tal-irrigazzjoni tiegħu, għaldaqstant kien jemmen li l-qima tal-allat relatati mal-oċean kienet xi ħaġa tassew importanti.

Iċ-ċittadini ta' Chan Chan x'aktarx li kienu jitkellmu bil-Quingnam. Ladarba l-Inka ħadu l-kontroll tal-belt f'idejhom, din il-lingwa ġiet eliminata u attwalment hija lingwa estinta. Ma tantx hemm dokumentazzjoni dwar il-lingwa Quingnam. B'xorti ħażina, ma hemm l-ebda mod kif wieħed jista' jikkonferma kif seta' kien il-ħoss ta' din il-lingwa. Il-poplu Chimú ma kellu l-ebda sistema ta' kitba fejn kienu jiddokumentaw il-lingwa tiegħu.

Mhux talli ma kellux sistema ddokumentata ta' kitba għal-lingwa tiegħui, talli ma kellu l-ebda sistema bil-miktub għar-reġistrazzjoni jew għall-kejliet inġenerali. Jekk wieħed iħares lejn ritratt tal-pjanta ta' Chan Chan, mill-ewwel jinduna kif il-binjiet kollha nbnew b'ordni distint bi spazju bejniethom. Għalkemm ma kien hemm l-ebda dokumentazzjoni, tressqet teorija li kien iżomm reġistri msejħa khipus bħall-Inka. Il-khipus huma rekords dettaljati ta' sistemi b'kordi bl-għeqiedi. Il-khipus setgħu jintużaw ukoll biex tiġi kkomunikata l-informazzjoni.

Arkitettura

immodifika
 
Il-Mużew ta' Chan Chan.

Il-belt kellha għaxar ciudadelas imdawrin bil-ħitan li kien fihom kmamar ċerimonjali, kompartimenti funebri, tempji, ġibjuni u residenzi għar-rejiet tal-poplu Chimú. Minbarra s-ciudadelas, kumplessi oħra preżenti f'Chan Chan jinkludu l-pjazez jew l-audiencias, il-kmamar irregolari ġo xulxin, u tumbati msejħa huacas. L-evidenza dwar l-importanza ta' dawn l-istrutturi toħroġ fid-dieher mill-bosta oġġetti funebri taċ-ċeramika li ġew irkuprati minn Chan Chan. Bosta xbihat milli jidher juru strutturi simili ħafna għall-audiencias u dan jindika l-importanza kulturali tal-arkitettura għall-poplu Chimú ta' Chan Chan. Barra minn hekk, il-kostruzzjoni ta' dawn l-opri arkitettoniċi enormi tindika li kien hemm forza tax-xogħol kbira disponibbli f'Chan Chan. Dan ikompli jsostni l-evidenza favur struttura ġerarkika tas-soċjetà f'Chan Chan peress li x'aktarx li l-kostruzzjoni ta' din l-arkitettura kienet issir mill-klassi tal-ħaddiema.

Iż-Żona Arkeoloġika ta' Chan Chan għandha għamla triangolari u hija mdawra b'ħitan ta' 50–60 pied (15–18-il metru). Ma hemm l-ebda kompartiment b'fetħa lejn it-Tramuntana peress li l-ħitan li jħarsu lejn it-Tramuntana huma dawk li jaqilgħu l-iktar xemx, u jservu biex jimblokkaw ir-riħ u jassorbu d-dawl tax-xemx ladarba spiss ikun hemm iċ-ċpar. L-ogħla ħitan jagħtu kenn mill-irjieħ tal-Lbiċ mill-kosta. Il-ħitan huma tal-brikks tat-tajn u tal-ħuxlief, miksijin b'wiċċ lixx u mżejna b'disinni mnaqqxa jew imbuzzati elaborati. Iż-żewġ stili ta' disinni jinkludu rappreżentazzjoni realistika ta' suġġetti bħal għasafar, ħut u mammiferi żgħar, kif ukoll rappreżentazzjoni iktar grafika u stilizzata tal-istess suġġetti. It-tinqix f'Chan Chan juri granċijiet, fkieren tal-baħar u xbieki għall-qbid tal-fkieren tal-baħar (Spondylus). Il-fdalijiet ta' Chan Chan, għad-differenza tal-biċċa l-kbira tal-fdalijiet kostali fil-Perù, jinsabu qrib ħafna tal-Oċean Paċifiku.

Irrigazzjoni

immodifika
 
Ġibjun f'Chan Chan.

Oriġinarjament il-belt kienet tiddependi fuq bjar fondi madwar 15-il metru. Sabiex jiżdied ir-raba' agrikolu madwar il-belt, inħoloq network enormi ta' kanali biex jiġi ddevjat l-ilma mix-xmara Moche. Ladarba nħolqu dawn il-kanali, il-belt kellha l-potenzjal li tikber b'mod sostanzjali. Bosta kanali lejn it-Tramuntana nqerdu minn għargħar katastrofiku għall-ħabta tal-1100 W.K., u għal din ir-raġuni speċifika l-poplu Chimú ffoka mill-ġdid l-ekonomija tiegħu fuq ir-riżorsi barranin minflok il-biedja. Is-sistemi tal-irrigazzjoni ta' Chan Chan kienu waħda mir-raġunijiet prinċipali li wasslu biex il-poplu jinħakem mill-Inka. Peress li l-kanali kienu twal saħansitra sa 20 mil 'l isfel tul ix-xaqlibiet tal-muntanja tal-Wied tax-xmara Moche sa Chan Chan, l-Inka spiċċaw qatgħu din is-sistema tal-irrigazzjoni u b'hekk l-għelejjel mietu minħabba n-nuqqas ta' ilma.

Theddidiet

immodifika

L-istrutturi tal-qedem ta' Chan Chan huma mhedda mill-erożjoni minħabba bidliet marbuta mat-temp — xita qliel, għargħar u rjieħ qawwijin. B'mod partikolari, il-belt ġiet mhedda ferm mill-maltempati kkawżati mill-fenomenu ta' El Niño, li kkawża żieda fil-preċipitazzjoni u għargħar tul il-kosta Peruvjana. Chan Chan hija l-ikbar belt tat-tajn fid-dinja, u dan il-materjal fraġli tagħha jqajjem ħafna tħassib. Ix-xita qliel ikkawżata mill-fenomenu ta' El Niño jnawwar il-bażi tal-istrutturi ta' Chan Chan. Iż-żieda fix-xita twassal ukoll għal iktar umdità, u kif l-umdità tinġabar fil-bażi ta' dawn l-istrutturi, jista' jkun hemm kontaminazzjoni mill-melħ u tkabbir tal-veġetazzjoni, li jkomplu jagħmlu ħsara lill-integrità tal-pedamenti ta' Chan Chan. It-tisħin globali se jkompli jżid dawn l-impatti negattivi, kif qed jissuġġerixxu xi mudelli li t-tibdil fil-klima qed iżid il-preċipitazzjoni.

Stħarriġiet reċenti ta' konservazzjoni arkeoloġika

immodifika
 
Mudell ġenerali ta' Chan Chan.

Is-sit arkeoloġiku ta' Chan Chan huwa mhedded b'mod kontinwu mill-erożjoni. Diversi arkeologi, konservazzjonisti, u firxa ta' istituzzjonijiet qed jaħdmu biex jagħmlu stħarriġ tal-arkitettura eżistenti hemmhekk. Jistgħu jintużaw metodi differenti ta' stħarriġ iżda kwalunkwe metodoloġija trid tkun veloċi biżżejjed biex timmassimizza l-aċċess għall-materjal fiżiku eżistenti u preċiża biżżejjed biex is-sit jiġi ddokumentat b'mod effettiv.

Sabiex jiġu ssodisfati dawn ir-rekwiżiti, intużaw l-inġenji tal-ajru mingħajr bdot abbord jew id-droni. L-istat attwali ta' din it-teknoloġija twassal biex inġenji magħmula minn komponenti relattivament żgħar jintużaw flimkien ma' teknoloġija ħafifa tat-teħid tal-immaġnijiet. Fost il-prodotti possibbli tat-teħid tal-immaġnijiet hemm Mudelli Diġitali ta' Elevazzjoni, ortoritratti u mudelli virtwali tridimensjonali. L-użu ta' xi għata protettiva fis-sit, bil-ħsieb li jittaffa l-impatt tal-ħsara mill-erożjoni fuq l-istrutturi tat-tajn u tal-ħuxlief, iwassal għal sfida għat-teknoloġija tad-droni. Dawn il-metodi ma jikkontribwixxux għat-tnawwir tal-materjal fiżiku. Barra minn hekk, dawn il-metodi jippermettu wkoll lill-arkeologi jaċċessaw ir-riproduzzjonijiet virtwali permezz tal-innovazzjonijiet teknoloġiċi futuri u prevedibbli, li x'aktarx se jżidu l-potenzjal għall-analiżi tas-sit.

Il-Missjoni Taljana fil-Perù ilha taħdem flimkien mal-arkeologi u mal-iskavaturi lokali fis-sit ta' Chan Chan mill-2002. Roberto Pierdicca mill-Università Politeknika tal-Marche (Ancona, l-Italja) wettaq missjonijiet ta' teħid tal-immaġnijiet u kkompola sensiela ta' riżultati biex jagħmel konklużjonijiet dwar l-iskala tas-sit fl-2017. L-iġded mappjatura tas-sit sa issa nħolqot minn Università ta' Harvard fl-1974. Il-missjoni ta' Pierdicca mmappjat parti mis-sit magħrufa bħala l-Palazz jew il-Kumpless ta' Tschudi. Ix-xogħol tiegħu ġie ppreżentat fit-tmien volum tal-Applikazzjonijiet Diġitali fl-Arkeoloġija u l-Wirt Kulturali fl-2018.

Il-missjoni użat dron ta' Da-Jiang Innovations mgħammar b'kamera Sony Alpha NEX-7 6000 b'riżoluzzjoni ta' x 3,376 pixel. It-tagħmir ippermetta t-teħid tal-immaġnijiet vertikali 'l isfel u t-teħid tal-immaġnijiet angolati. Ittieħdu 1,856 immaġni u 1,268 minnhom intużaw biex jinħoloq mudell fotogrammetriku ta' 15-il strixxa. Sabiex jinbena l-mudell tridimensjonali, ittieħdu 105 immaġnijiet mil-livell tal-art b'kamera Sony SLT-A77V. Intuża wkoll l-ipproċessar Multi View Stereo biex l-immaġnijiet mill-ajru jintużaw flimkien ma' dawk mill-art u jiġi ffurmat il-mudell tridimensjonali. Dan il-mudell ġie vvalidat mill-arkeologi u jitqies bħala konformi mal-Prinċipji ta' Sivilja u mal-Karta ta' Londra. Dawn il-mudelli jiffurmaw xenarju bażiku għall-kombinamenti futuri tal-immaġnijiet mill-ajru mal-istħarriġ mill-art f'siti oħra. L-approċċ arkeoloġiku huwa importanti għall-konservazzjoni tas-siti peress li jippermetti li d-data tibqa' teżisti fil-futur anke wara li jkun hemm xi serq jew erożjoni fis-sit.

Bejn l-2016 u l-2022, twettaq proġett internazzjonali bejn il-Kunsill Nazzjonali Taljan tar-Riċerka u l-Kunsill Nazzjonali tax-Xjenza, tat-Teknoloġija u tal-Innovazzjoni Teknoloġika (CONCYTEC) tal-Perù fis-sit. Ix-xogħol kellu t-tir li jinbena Mudell ta' Informazzjoni Tridimensjonali tal-Wirt tal-Huaca Arco Iris, l-ikbar kumpless monumentali tat-tajn u tal-ħuxlief fl-Amerka t'Isfel. Il-huaca jitqiegħed kronoloġikament mal-ewwel strutturi li nbnew f'Chan Chan. Il-kronoloġija tal-kostruzzjoni tas-sit teħodna għall-aħħar tal-Orizzont Nofsani fl-Andes Ċentrali. Huwa maħsub li l-funzjoni primarja tal-huaca kienet bħala pjattaforma funebri ċerimonjali. Fl-1963, il-Patrona de Arqueologia ta' Trujillo wettqet proġett għar-restawr tal-biċċa l-kbira tal-ħitan fis-sit. Din l-inizjattiva qagħdet lura milli żżid xi disinni artistiċi ġodda. Dan ix-xogħol jikkontribwixxi favur il-Plan Maestro de conservación y manejo del Complejo Arqueologico Chan Chan, li huwa pjan ta' konservazzjoni arkitettonika meħtieġ mill-UNESCO u maħluq mill-Istitut Nazzjonali tal-Kultura tal-Perù.

Il-ħolqien ta' mudelli tridimensjonali tal-Huaca Arco Iris huwa waħda mill-inizjattivi ewlenin tal-Missjoni Taljana fil-Perù. It-teknoloġija bażi għax-xogħol kienet is-sistema tal-ġbir tad-data, tal-informazzjoni u tal-għarfien. L-istħarriġ tal-ksib tad-data inizjalment twettaq bl-użu tal-fotogrammetrija sferika. Fl-2018 twettqet spezzjoni tal-huaca mill-Missjoni Taljana. Huma żvelaw saffi addizzjonali tal-brikks fuq in-naħa ta' barra tal-ħajt tax-Xlokk. Intużat kamera Sony Alpha 77 biex jittieħdu 43 ritratt. Bl-għajnuna tas-software ta' Metashape, it-tim ħoloq mudell tridimensjonali tal-ħajt. Flimkien man-nisġiet tridimensjonali tal-bassoriljievi famużi tal-ħitan l-oħra tal-brikks tat-tajn u tal-ħuxlief, dan il-mudell intuża fis-software ta' Rhinoceros biex isiru mudelli tridimensjonali tal-komponenti arkitettoniċi tal-ħajt. Colosi et al waslu għal diversi konklużjonijiet fix-xogħol tagħhom. Konklużjoni minnhom hi li l-monitoraġġ konsistenti tal-huaca u ta' Chan Chan inġenerali huwa meħtieġ biex tiġi llimitata l-ħsara antropoġenika. Il-konklużjoni primarja hi li l-mudelli ta' informazzjoni tal-binjiet storiċi bbażati fuq l-ontoloġija huma meħtieġa għal-lonġevità tal-istrutturi fiżiċi u għall-memorja kollettiva ta' Chan Chan.

L-arkitettura bit-tafal, bit-tajn u bil-ħuxlief x'aktarx li hija l-iżjed metodu antik ta' kostruzzjoni fid-dinja. Dan il-metodu huwa versatili ħafna, speċjalment meta wieħed iqis li brikks ta' kwalunkwe daqs jistgħu jinħolqu u jintużaw għall-kostruzzjoni ta' struttura ta' kull daqs. 180 Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO inbnew sa ċertu punt mit-tajn. Konferenza internazzjoni dwar it-tema tal-arkitettura bit-tajn u bil-ħuxlief seħħet fl-Iran fl-1972. Fl-1994, iċ-Ċentru ta' Getty stabbilixxa kors dwar l-arkitettura bit-tajn u l-konservazzjoni tagħha fil-Mużew tas-Sit ta' Chan Chan.

Referenzi

immodifika
  1. ^ Carter, Benjamin (2008). Technology, Society and Change: Shell Artifact Production Among the Manteno (A.D. 800--1532) of Coastal Ecuador. ISBN 9780549646341.
  2. ^ The Smithsonian Staff (March 2010), "10 Must-See Endangered Cultural Treasures", Smithsonian, 39 (12): 35.
  3. ^ Moseley, Michael (1975). "Chan Chan: Andean Alternative of the Preindustrial City". Science. 187 (4173): 219–225. Bibcode:1975Sci...187..219M. doi:10.1126/science.187.4173.219. JSTOR 1739056. PMID 17838775. S2CID 20314792.
  4. ^ Smailes, Richard (March 2011). "Building Chan Chan: A Project Management Perspective". Latin American Antiquity. 22 (1): 37–63. doi:10.7183/1045-6635.22.1.37. JSTOR 23072515. S2CID 164117955.
  5. ^ Rowe, John (1948). "The Kingdom of Chimor". Acta Americana.
  6. ^ D'Altroy, Terence (2002). The Incas. Malden, MA: Blackwell Publishing. pp. 41. ISBN 978-0-631-17677-0.
  7. ^ Holstein, Otto (1927). "Chan-Chan: Capital of the Great Chimu". Geographical Review. 17 (1): 36–61. doi:10.2307/208132. JSTOR 208132.
  8. ^ Moore, Jerry (2002). Encyclopedia of Prehistory. Human Relations Area Files, Inc.
  9. ^ Urban, M. (2022). Chan Chan y su trampa etimológica: respuesta a Cerrón-Palomino. Lexis, 46(1), 103-123, pp. 116-117.
  10. ^ "Chan Chan Archaeological Zone - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2025-01-06.