Tomiri

Tomiri
reġina renjanti	;
reġina renjanti
Ħajja
Twelid	Asja Ċentrali, 6 century BC
Nazzjonalità	Massageti
Grupp etniku	Massageti
Mewt	Asja Ċentrali, 6 century "BCE"
Familja
Ulied	uri Spargapises;
Okkupazzjoni
Okkupazzjoni	mexxej; mexxej militari

Tomiri (pronunzjata /ˈtɒmɪrɪ/; bis-Saka: *Taumuriyaʰ; bil-Grieg Antik: Τομυρις, b'ittri Rumani: Tomuris; bil-Latin: Tomiri), magħrufa wkoll bħala Tomyris, Thomyris, Tomris jew Tomiride, hija magħrufa biss bis-saħħa tal-istoriku Grieg Erodotu. Skontu, hija rrenjat fuq il-Massageti, poplu Saka Iranjan tal-Asja Ċentrali. Tomiri mexxiet l-armati tagħha biex tiddefendi ruħha kontra l-attakk ta' Ċiru l-Kbir tal-Imperu tal-Akemenidi, u rebħitlu u qatlitu fil-530 Q.K. Hija ordnat li tinqatalu rasu u titqiegħed f'basket jew fi skutella mimlija demm, u qalet "Hemm: ixrob is-sehem tiegħek ta' demm!".^[1]

Hi ma tissemmiex fil-ftit sorsi bikrin oħra li jkopru żmienha, speċjalment Ċtesja.

Tomiri saret suġġett pjuttost popolari fl-arti u fil-letteratura Ewropej matul ir-Rinaxximent. Fl-arti, is-suġġett tas-soltu kienet hi tirċievi ras Ċiru, jew tpoġġiha fir-reċipjent mimli demm. Dan sar parti mill-grupp ta' suġġetti nisa tal-grupp Setgħa tan-Nisa li kellhom diversi trijonfi fuq l-irġiel.

Isem

L-isem Tomyris huwa l-forma Latina tal-isem bil-Grieg Antik Tomuris (Τομυρις), li min-naħa l-oħra fuq l-Ellenizzazzjoni tal-isem bis-Saka *Taumuriyaʰ, li jfisser "tal-familja", u li oriġina mill-kelma bl-Avestan taoxman u mill-kelma Persjana Antika taumā (𐎫𐎢𐎶𐎠), li tfisser "żerriegħa", "nebbieta" u "parentela".^[2]^[3]

Storja

Tomiri u Ras Ċiru, porċellana Frankenthal, għall-ħabta tal-1773.

Sfond

Tomiri kienet l-armla tar-re tal-Massageti, kif ukoll is-suċċessur tiegħu bħala r-reġina tat-tribù wara li miet.^[4]

Arazzi li juru lir-Reġina Tomiri meta ssir taf li binha Spargapises inħataf minn Ċiru, ta' Jan Moy (1535–1550).

Gwerra mal-Persja

Meta l-fundatur tal-Imperu Persjan Akemenid, Ċiru, staqsa biex jiżżewweġ lil Tomiri bl-intenzjoni li jakkwista r-renju tagħha permezz taż-żwieġ, hija fehmet x'kellu f'moħħu u ċaħdet il-proposta tiegħu. Fuq il-parir ta' Croesus ta' Lidja, Ċiru wieġeb għaċ-ċaħda ta' Tomiri billi ddeċieda jinvadi l-Massageti.

Meta Ċiru beda jibni pont fuq ix-xmara Araxes bil-ħsieb li jattakka l-Massageti, Tomiri wissietu biex ikun sodisfatt bit-tmexxija tar-renju tiegħu stess u biex iħalliha tmexxi r-renju tagħha. Il-Massageti rreżistew l-attakk inizjali ta' Ċiru, u mbagħad organizza bankett lussuż b'ammonti kbar ta' nbid fit-tined tal-kamp tiegħu biex jaqbadhom fuq sieq waħda u rtira.

Mewt ta' Spargapises

Tomiri Tordna li Ras Ċiru Titqiegħed f'Reċipjent Mimli Demm ta' Rubens.

Il-Massageti, immexxija minn iben Tomiri u l-kmandant tal-armata tagħhom, Spargapises, li primarjament kien juża l-ħalib iffermentat tad-debba u l-kannabis bħala intossikanti bħan-nomadi kollha tal-isteppi fi Żmien il-Ħadid, u għaldaqstant ma kienx imdorri jixrob l-inbid, siker flimkien mal-armata, u tilef faċilment u nqatel minn Ċiru, li qered terz tal-armata tal-Massageti. Spargapises kien inħataf minn Ċiru, u ladarba ma baqax fis-sakra u seta' jifhem x'kien ġara, huwa staqsa lil Ċiru biex jeħilsu, u wara li Ċiru ħenn għalih, huwa qatel lilu nnifsu.

Platt tal-fidda li juri lil Tomiri bil-katavru ta' Ċiru, Stourhead.

Wara li Tomiri saret taf bil-mewt ta' Spargapises, hija bagħtet messaġġ ta' korla lil Ċiru fejn sejħet lill-inbid li kien ikkawża l-qerda tal-armata tagħha u ta' binha, bħala droga li kienet iġġennen lil min kien jikkonsmaha u li kienet twassalhom biex jitkellmu ħażin. Hija talbitu jitlaq mill-art ta' binha jew inkella, fuq ġurament fuq ix-Xemx, "kienet se tagħtih iktar demm milli seta' jiflaħ jixrob".

Mewt ta' Ċiru

Fir-rakkont ta' Erodotu (li ma jaqbilx ma' diversi sorsi oħra), Tomiri stess mexxiet lill-armata tal-Massageti fi gwerra, u matul il-battalja ta' wara tal-Massageti kontra l-qawwiet ta' Ċiru, Tomiri għelbet lill-Persjani u qerdet il-biċċa l-kbira tal-armata tagħhom. Ċiru stess inqatel fil-battalja, u Tomiri sabet il-katavru tiegħu, ordnat li tinqatalu rasu u li titqiegħed f'basket mimli demm, u mbagħad lil Ċiru qaltlu: "Ixrob is-sehem tiegħek ta' demm!".

Mattia Preti, Tomiri Tingħata Ras Ċiru, 1670–1672.

X'ġara wara

Skont verżjoni oħra dwar il-mewt ta' Ċiru rreġistrata minn Ċtesja, Ċiru miet fil-battalja kontra d-Derbiċi, li la kienu l-Massageti u lanqas sottotribù tagħhom: skont din il-verżjoni, huwa ndarab mortalment mid-Derbiċi u mill-alleati Indjani tagħhom, u mbagħad l-alleat ta' Ċiru, ir-re Amorges tal-Amirġjani, intervjena bl-armata tiegħu u għen lis-suldati Persjani jirbħu kontra d-Derbiċi. Ċiru rnexxielu jkampa għal tlett ijiem, u matul dan iż-żmien huwa organizza l-imperu tiegħu u ħatar lil Spitaces, iben Sisamas, bħala satrap tad-Derbiċi, qabel ma mbagħad miet.

Ma tantx nafu wisq dwar Tomiri wara l-gwerra kontra Ċiru. Sal-ħabta tal-520 Q.K. u x'aktarx qabel, it-tribù tagħha kienet immexxija mir-re Skuⁿxa, li rribella kontra l-Imperu Persjan sa ma wieħed mis-suċċessuri ta' Ċiru, ir-re Akemenid Darius I, wettaq kampanja militari kontra s-Saka mill-520 sal-518 Q.K., li matulha rebaħ kontra l-Massageti, ħataf lil Skuⁿxa, u minfloku laħaq mexxej leali għas-setgħa tal-Akemenidi.^[5]

Legat

Ir-Reġina Tomiri u Ras Ċiru, ta' Mattia Preti.

L-istorja ta' Tomiri ġiet inkorporata fit-tradizzjoni tal-arti tal-Punent; Rubens, Allegrini, Luca Ferrari, Mattia Preti, Gustave Moreau u l-iskultur Severo Calzetta da Ravenna huma fost il-bosta artisti li wrew xi avvenimenti mill-ħajja ta' Tomiri u r-rebħa tagħha kontra Ċiru u l-armati tiegħu.

Eustache Deschamps żied lil Tomiri fil-poeżija bħala waħda mid-disa' Nisa ta' Valur fl-aħħar tas-seklu 14.

Fid-dramm l-iżjed bikri ta' Shakespeare Ir-Re Enriku VI (Parti I), il-Kontessa ta' Auvergne, hi u tistenna l-wasla ta' Lord Talbot, issemmi lil Tomiri (Att II, Xena III).

Ir-referenza ta' Shakespeare għal Tomiri bħala "Reġina tax-Xitjani", minflok id-deżinjazzjoni Griega tas-soltu bħala "Reġina tal-Massageti", tindika żewġ sorsi possibbli, it-"Taqsira ta' Trogus Pompeius" bil-Latin ta' Marcus Junianus Justinus, jew it-traduzzjoni ta' Arthur Golding (1564).

Fl-1707, l-opra Thomyris, Reġina ta' Xitja ttellgħet għall-ewwel darba f'Londra, ir-Renju Unit.

L-isem "Tomiri" ġie adottat ukoll fit-tassonomija żooloġika, għall-grupp tal-ispeċi Tomiri tal-kamla tal-Amerka Ċentrali u għall-ġeneru Tamyris tal-friefet esperidi.

590 Tomiri huwa l-isem mogħti lil waħda mill-pjaneti minuri.

Il-pajjiż attwali tal-Każakistan adotta lil Tomiri bħala l-eroina nazzjonali u ħareġ xi muniti biex jikkommemoraha.

Fil-kultura popolari

Toʻmarisning Koʻzlari (Għajnejn Tomiri) huwa ktieb ta' poeżiji u ta' stejjer tal-1984 tal-awtur Użbek Khurshid Davron.
Toʻmarisning Aytgani (Qwiel ta' Tomiri) huwa ktieb ta' poeżiji tal-1996 tal-poeta Użbek Halima Xudoyberdiyeva.
L-istudjo tal-films tal-Każakistan "Kazakhfilm" ħareġ il-film Томирис (Tomiri) fl-aħħar tal-2019. Ir-rwol ta' Tomiri nħadem minn Almira Tursyn.
Tomiri tmexxi ċ-ċivilizzazzjoni Xitjana fil-logħba elettronika 4X tal-02016 Civilization VI żviluppata minn Firaxis Games.
Il-grupp mużikali tal-heavy metal ibbażat f'Washington D.C. A Sound of Thunder, għandu kanzunetta jisimha "Tomiri", ibbażat fuq il-figura storika, fis-sitt album tiegħu It Was Metal li nħareġ fl-2018.

Referenzi

^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-07.
^ Schmitt, Rüdiger (2003). "Die skythischen Personennamen bei Herodot" [Ismijiet Personali Xitjani f'Erodotu]. Annali dell'Università degli Studi di Napoli l'Orientale (bil-Ġermaniż). 63: 1–31.
^ Bukharin, Mikhail Dmitrievich [bir-Russu] (2011). "Колаксай и его братья (античная традиция о происхождении царской власти у скифов" [Kolaxais and his Brothers (Classical Tradition on the Origin of the Royal Power of the Scythians)]. Аристей: вестник классической филологии и античной истории (bir-Russu). 3: 20–80.
^ Gera, Deborah Levine (2018). Warrior Women: The Anonymous Tractatus De Mulieribus. Leiden, in-Netherlands; il-Belt ta' New York, l-Istati Uniti: Brill. p. 187-199. ISBN 978-9-004-32988-1.
^ Francfort, Henri-Paul (1988). "Central Asia and Eastern Iran". In Boardman, John; Hammond, N. G. L.; Lewis, D. M.; Ostwald, M. (eds.). The Cambridge Ancient History. Vol. 4. Cambridge, ir-Renju Unit: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22804-6. p. 171.

[1] Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-06-07.

[2] Schmitt, Rüdiger (2003). "Die skythischen Personennamen bei Herodot" [Ismijiet Personali Xitjani f'Erodotu]. Annali dell'Università degli Studi di Napoli l'Orientale (bil-Ġermaniż). 63: 1–31.

[3] Bukharin, Mikhail Dmitrievich [bir-Russu] (2011). "Колаксай и его братья (античная традиция о происхождении царской власти у скифов" [Kolaxais and his Brothers (Classical Tradition on the Origin of the Royal Power of the Scythians)]. Аристей: вестник классической филологии и античной истории (bir-Russu). 3: 20–80.

[4] Gera, Deborah Levine (2018). Warrior Women: The Anonymous Tractatus De Mulieribus. Leiden, in-Netherlands; il-Belt ta' New York, l-Istati Uniti: Brill. p. 187-199. ISBN 978-9-004-32988-1.

[5] Francfort, Henri-Paul (1988). "Central Asia and Eastern Iran". In Boardman, John; Hammond, N. G. L.; Lewis, D. M.; Ostwald, M. (eds.). The Cambridge Ancient History. Vol. 4. Cambridge, ir-Renju Unit: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22804-6. p. 171.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]