Göbekli Tepe

Göbekli Tepe (bit-Tork: [gœbecˈli teˈpe]; magħruf bħala Girê Mirazan jew Xirabreşkê bil-Kurd) huwa sit arkeoloġiku Neolitiku qrib il-belt ta' Şanlıurfa fix-Xlokk tal-Anatolja, it-Turkija. Is-sit imur lura għan-Neolitiku ta' qabel il-bċejjeċ tal-fuħħar, bejn wieħed u ieħor għall-ħabta tad-9500 u s-7000 Q.K., u jikkonsisti minn għadd ta' strutturi ċirkolari kbar mirfuda minn pilastri enormi tal-ġebel – l-eqdem ħaġriet megalitiċi magħrufa fid-dinja. Bosta minn dawn il-pilastri huma mżejna sew b'dettalji antropomorfiċi astratti, ilbies, u riljievi ta' annimali selvaġġi, li jagħtu ħjiel rari lill-arkeologi dwar ir-reliġjon preistorika u l-ikonografija partikolari ta' dak iż-żmien. It-tumbata tat-tajn u tal-ħamrija għolja 15-il metru (50 pied), estiża fuq tmien ettari, tinkludi wkoll bosta binjiet rettangolari, barrieri, u ċisterni mħaffrin fil-ġebel min-Neolitiċi, kif ukoll xi traċċi ta' attività minn żminijiet li ġew wara.

Göbekli Tepe qabel ma twaħħlet it-tinda protettiva

It-tinda protettiva tas-sit

Is-sit intuża għall-ewwel darba fil-bidu tan-Neolitiku, li fil-Lbiċ tal-Asja jimmarka l-istabbiliment tal-eqdem insedjamenti permanenti fid-dinja. Il-preistoriċi jikkollegaw din ir-Rivoluzzjoni Neolitika mal-wasla tal-agrikoltura, iżda ma jaqblux dwar jekk l-agrikoltura wasslitx biex in-nies jinsedjaw ruħhom f'post b'mod permanenti jew viċe versa. Göbekli Tepe, li huwa kumpless monumentali li nbena fuq il-quċċata ta' għolja bil-blat, 'il bogħod minn sorsi magħrufa tal-ilma u sa issa mingħajr evidenza ċara ta' kultivazzjoni agrikola, kellu rwol prominenti f'dan id-dibattitu. L-iskavatur oriġinali tas-sit, l-arkeologu Ġermaniż Klaus Schmidt, iddeskrivih bħala l-"ewwel tempju tad-dinja": santwarju li ntuża minn gruppi ta' kaċċaturi nomadiċi minn żona wiesgħa, bi ftit jew l-ebda abitant permanenti. Arkeologi oħra sfidaw din l-interpretazzjoni, u sostnew li l-evidenza għal nuqqas ta' agrikoltura u popolazzjoni residenti għadha ma kinitx konklużiva. Ir-riċerka reċenti wasslet biex l-iskavaturi attwali ta' Göbekli Tepe jirrevedu jew jabbandunaw ħafna mill-konklużjonijiet li jirfdu l-interpretazzjoni ta' Schmidt.

Is-sit ħareġ fid-dieher minn stħarriġ li sar fl-1963, u l-importanza tiegħu ġie rikonoxxuta minn Schmidt, li ddirieġa l-iskavi hemmhekk mill-1995 sa mewtu fl-2014. Minn dawk iż-żmien 'l hawn, ix-xogħol tkompla taħt l-awspiċji tal-Università ta' Istanbul, il-Mużew ta' Şanlıurfa, u l-Istitut Arkeoloġiku Ġermaniż, taħt id-direzzjoni kumplessiva tal-preistoriku Tork Necmi Karul. Is-sit tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2018. Sal-2021, saħansitra inqas minn 5 % tas-sit kien ġie skavat.

Sfond

Il-Parti A tas-sit

Göbekli Tepe nbena u ġie okkupat matul in-Neolitiku ta' qabel il-bċejjeċ tal-fuħħar (bl-Ingliż: Pre-Pottery Neolithic (PPN)) — l-iżjed diviżjoni bikrija tal-perjodu Neolitiku fil-Lbiċ tal-Asja —li kien imur lura għall-ħabta tad-9600 u s-7000 Q.K. Mill-bidu tal-aħħar Era Glaċjali, il-PPN jimmarka "il-bidu tal-ħajja fil-villaġġi", u jipproduċi l-iżjed evidenza bikrija ta' insedjamenti umani permanenti fid-dinja. L-arkeologi ilhom li assoċjaw dawn l-insedjamenti mar-Rivoluzzjoni Neolitika — it-tranżizzjoni mill-kaċċa kollettiva għall-agrikoltura — iżda ma jaqblux dwar jekk l-adozzjoni tal-agrikoltura kkawżatx lin-nies biex jinsedjaw ruħhom b'mod permanenti, jew jekk insedjawx ruħhom b'mod permanenti biex jadottaw l-agrikoltura. Minkejja l-isem, ir-Rivoluzzjoni Neolitika fil-Lbiċ tal-Asja kienet "mifruxa u tvarja lokalment". L-elementi tal-ħajja fil-villaġġi kienu jeżistu saħansitra 10,000 sena ilu qabel in-Neolitiku f'xi nħawi, u t-tranżizzjoni lejn l-agrikoltura ħadet eluf ta' snin, b'passi differenti u bi trajjettorji differenti f'reġjuni differenti. In-Neolitiku ta' qabel il-bċejjeċ tal-fuħħar huwa maqsum f'żewġ sottoperjodi: il-PPN A, li jagħmlu parti minnu l-fażijiet bikrin ta' Göbekli Tepe, għall-ħabta ta' bejn id-9600 u t-8800 Q.K.; u l-PPN B, li jagħmlu parti minnu l-fażijiet aħħarin ta' Göbekli Tepe, għall-ħabta ta' bejn it-8800 u s-7000 Q.K. Dan il-perjodu ġie ppreċedut mill-Epipaleolitiku u ġie ssuċedut min-Neolitiku Aħħari.

Il-Parti B tas-sit

L-evidenza tindika li l-abitanti kienu kaċċaturi kollettivi li ssupplimentaw l-ikel ta' kuljum tagħhom b'forom bikrin ta' ċereali ddomestikati u li kienu jgħixu fil-villaġġi għall-inqas għal parti mis-sena. L-għodod bħall-moli, il-mehrież u l-lida, li nstabu f'Göbekli Tepe, ġew analizzati u jissuġġerixxu pproċessar konsiderevoli taċ-ċereali. L-evidenza arkeożooloġika tissuġġerixxi li kien ikun hemm "kaċċa fuq skala kbira ta' gazzelli bejn nofs is-sajf u l-ħarifa".

Il-Parti Ċ tas-sit

Il-villaġġi tal-PPN kienu jikkonsistu minn raggruppamenti ta' djar tal-ġebel jew tal-brikks tat-tajn, u xi kultant ta' xi binjiet monumentali jew "komunali" sostanzjali. It-tradizzjoni tal-pilastri b'għamla tal-ittra T preżenti f'Göbekli Tepe hija unika għar-reġjun ta' Urfa, iżda tinsab fil-maġġoranza tas-sit tal-PPN hemmhekk. Dawn jinkludu Nevalı Çori, Hamzan Tepe, Karahan Tepe, Harbetsuvan Tepesi, Sefer Tepe, u Taslı Tepe. Steli oħra tal-ġebel — mingħajr l-għamla karatteristika tal-ittra T — ġew iddokumentati f'siti kontemporanji iktar lil hinn, fosthom Çayönü, Qermez Dere, u Gusir Höyük.

Ġeografija u ambjent

Il-Parti F tas-sit

Göbekli Tepe jinsab fl-għoljiet ta' qabel il-muntanji Taurus, li jħarsu fuq il-pjanura ta' Harran u l-ilmijiet ewlenin tax-xmara Balikh, tributarja tax-xmara Ewfrate. Is-sit huwa tumbata tat-tajn u tal-ħamrija (tumbata artifiċjali) li tinsab fuq promontorju ċatt tal-ġebla tal-ġir. Fit-Tramuntana, il-promontorju huwa kkollegat mal-muntanji ġirien permezz ta' promontorju dejjaq. Fid-direzzjonijiet l-oħra kollha, il-fondoq jinżel f'daqqa u jsir xaqlibiet u rdumijiet weqfin. Fuq nett tal-fondoq hemm evidenza konsiderevoli tal-impatt tal-bniedem, apparti l-kostruzzjoni tat-tumbata artifiċjali.

Saru skavi fix-xaqliba tan-Nofsinhar tat-tumbata, fin-Nofsinhar u fil-Punent ta' siġra ta' ċawsli li hija importanti għal pellegrinaġġ Iżlamiku, iżda s-sejbiet arkeoloġiċi saru fil-promontorju kollu. It-tim ta' skavaturi sab ukoll bosta fdalijiet ta' għodod. Fin-naħa tal-Punent, ġie skopert għar żgħir li fih riljiev żgħir ta' annimal tal-ifrat. Dan huwa l-unika riljiev li nstab f'dan l-għar.

Veduta mill-ajru tas-sit arkeoloġiku ewlieni

Bħall-biċċa l-kbira tas-siti tal-PPN fir-reġjun ta' Urfa, Göbekli Tepe nbena fuq punt għoli fit-tarf tal-muntanji, biex b'hekk ikollu veduta wiesgħa fuq il-pjanura ta' taħt, u viżibbiltà tajba mill-pjanura. Din il-pożizzjoni tat ukoll aċċess tajjeb lill-bennejja għall-materja prima: is-saff ewlieni tal-ġebla tal-ġir ratba li minnu nbena dan il-kumpless, u ż-żnied għall-produzzjoni tal-għodod biex tinħadem il-ġebla tal-ġir. Fl-istess żmien meta Göbekli Tepe kien okkupat, il-klima taż-żona kienet iktar sħuna u b'iktar xita milli hi llum il-ġurnata. Is-sit kien imdawwar minn bur tal-ħaxix fi steppa miftuħa, b'abbundanza ta' ċereali selvaġġi, inkluż einkorn, qamħ, u xgħir, u b'merħliet ta' annimali li jirgħu bħal nagħaġ, mogħoż, gazzelli, u ekwidi. Jaf kull staġun kienu jpassu merħliet kbar ta' gazzelli ta' denbhom iswed qrib is-sit. Ma hemm l-ebda evidenza ta' boskijiet sostanzjali fil-qrib; 90 % tal-karbonju rkuprat mis-sit oriġina mis-siġar tal-pistaċċi jew tal-lewż. L-arkeologi ma jaqblux bejniethom dwar jekk is-sit kellux aċċess dirett għall-ilma tax-xorb. Schmidt kien tal-fehma li "ma kien hemm l-ebda aċċess għall-ilma fil-viċinanza immedjata", abbażi tal-fatt li, filwaqt li hemm bosta fawwariet karstiċi u nixxigħat żgħar fil-Germuş, l-eqreb illum il-ġurnata jinsabu diversi kilometri 'l bogħod. Madankollu, fi klima b'iktar xita kif x'aktarx kien il-każ dak iż-żmien, l-ilma tal-pjan lokali jaf kien iktar għoli, u b'hekk kienu jiġu attivati fawwariet eqreb tas-sit li llum il-ġurnata mhumiex attivati iktar. Schmidt innota wkoll il-preżenza ta' diversi ċisterni mnaqqxin fis-saff ewlieni taħt is-sit, li jesgħu mill-inqas 150 metru kubu ta' ilma, u skavi sussegwenti żvelaw sistema possibbli ta' ħżin tal-ilma tax-xita.

Kronoloġija

Dati bir-radjokarbonju minn Göbekli Tepe:

Nru tal-Laboratorju	Kuntest	Materjal	perjodu Q.K.
KIA-28407	Parti A, taħt framment ta' pilastru mwaqqa'	karbonju	8617-8315
Hd-20025	Parti A, Saff III	karbonju	9131–8559
Hd-20036	Parti A, Saff III	karbonju	9160–8759
Ua-19562	Parti B, pilastru 8	agglomerazzjoni tal-ġir	8280–7970
Ua-19561	Parti Ċ, pilastru 11	agglomerazzjoni tal-ġir	7560–7370
UGAMS-10797	Parti Ċ, bejn ħitan esterni tal-madwar	karbonju	9261-9139
IGAS-2658	Parti D, TAQ għas-Saff II	kampjun tal-ħamrija	8241-7813
KIA-44701	Parti D, mili	sinna tal-bhejjem	9676-8818
KIA-44149	Parti D	tkaħħil tal-ħajt	9675–9314
UGAMS-10796	Parti D, biswit il-ħitan tal-madwar	karbonju	9664-9334
KIA-42208	Parti F		7536-7350
KIA-42211	Parti G		7056-6749

It-tinqix ta' annimal felin fuq il-Pilastru 27 tal-Parti Ċ

Id-datazzjoni bir-radjukarbonju turi li l-iżjed strutturi bikrin esposti f'Göbekli Tepe nbnew bejn id-9500 u d-9000 Q.K., lejn l-aħħar tal-PPN A. Is-sit tkabbar b'mod sinifikanti fil-bidu tad-disa' millenju Q.K. u baqa' jintuża sa madwar it-8000 Q.K., jew kemxejn iktar tard, lejn il-bidu tal-PPN B. Hemm evidenza li gruppi iżgħar reġgħu marru jgħixu fil-fdalijiet wara li l-istrutturi Neolitiċi kienu ġew abbandunati.

Oriġinarjament, Schmidt iddata s-sit fil-PPN abbażi tat-tipi ta' għodod tal-ġebel li sab, u kien iqis data lejn il-PPN A bħala "l-iżjed probabbli". L-istabbiliment tal-kronoloġija assoluta tas-sit ħa iktar żmien minħabba sfidi metodoloġiċi. Għalkemm l-ewwel żewġ dati bir-radjukarbonju ġew ippubblikati fl-1998, dawn u kampjuni oħra mill-mili tal-istruttura kienu jmorru lura għall-aħħar tal-10 u għall-bidu tad-9 millenju – bejn 500 sa 1,000 sena iktar tard milli kien mistenni għal sit tal-PPN A. It-tim ta' Schmidt spjega d-diskrepanza fid-dawl tat-teorija tagħhom li dan il-materjal kien twassal lejn is-sit minn xi mkien ieħor meta ġie abbandunat, u b'hekk ma kienx rappreżentattiv tal-użu reali tal-istrutturi. Minflok bdew jużaw metodu iktar innovattiv ta' datazzjoni tal-materjal organiku ppreservat fit-tkaħħil mal-ħitan tal-istrutturi, li rriżulta f'dati iktar konsistenti ma' okkupazzjoni tal-PPN A, fin-nofs jew saħansitra fil-bidu tal-10 millenju Q.K. Riċerka sussegwenti wasslet għal reviżjoni sinifikanti tal-kronoloġija ta' Schmidt, inkluż l-abbandun tat-teorija li l-mili tal-istrutturi twassal mi xi mkien ieħor, u r-rikonoxximent li d-dati diretti mit-tkaħħil jiġu affettwati mill-effett tal-injam antik. Flimkien mad-dati l-ġodda bir-radjukarbonju, dan stabbilixxa l-kronoloġija assoluta tas-sit bejn id-9500 u t-8000 Q.K. – l-aħħar tal-PPN A u l-PPN B.

Arkitettura

It-tinqix ta' papri fuq il-Pilastru 12 tal-Parti Ċ

Göbekli Tepe jsegwi mudell ġeometriku. Il-mudell huwa triangolu ekwilaterali li jikkollega l-Partijiet A, B, u D. Studju tal-2020 dwar il-"Ġeometrija u l-Ippjanar Arkitettoniku ta' Göbekli Tepe" jissuġġerixxi li l-Partijiet A, B, and D huma kumpless wieħed, u fi ħdan dan il-kumpless hemm "ġerarkija" bil-Parti D fuq nett, u rrifjuta l-idea li kull Parti nbniet u ffunzjonat individwalment bħala ferm inqas probabbli.

Tumbata artifiċjali

It-tinqix ta' volpi fuq il-Pilastru 10 tal-Parti B

Fit-tarf tal-Punent tal-għolja, instabet figura qisha ta' iljun. F'din iż-żona, spiss instabu frammenti taż-żnied u tal-ġebla tal-ġir. Għalhekk, ġie ssuġġerit li din iż-żona setgħet kienet post fejn kienu jsir l-iskulturi. Min-naħa l-oħra, mhuwiex ċar, kif jistgħu jiġu kklassifikati t-tliet immaġnijiet ta' pene li nstabu fis-superfiċe tal-promontorju tan-Nofsinhar. Instabu qrib il-barrieri taż-żminijiet klassiċi, u b'hekk id-datazzjoni tagħha hija ferm diffiċli.

Apparti t-tumbata artifiċjali, hemm pjattaforma inċiża b'żewġ sokits li seta' kien fihom xi pilastri u bank ċatt fil-madwar. Din il-pjattaforma tikkorrispondi għall-kumplessi mis-Saff III tat-tumbata artifiċjali. Bi tkomplija tal-mudell tat-tismija, issejħet il-"kumpless E". Minħabba s-similarità tagħha mal-binjiet reliġjużi ta' Nevalı Çori, issejħet ukoll it-"Tempju tal-Blata". L-art tal-kumpless ġiet imħaffra bir-reqqa mis-saff ewlieni tal-blat u llixxata, bħall-artijiet tat-terrazzo tal-kumplessi inqas antiki f'Göbekli Tepe. Eżatt fil-Majjistral ta' din iż-żona hemm żewġ fosos qishom ġibjuni li huwa maħsub li huma parti mill-kumpless E. Wieħed minn dawn il-fosos għandu struttura olzata qisha mejda kif ukoll ħames tarġiet.

Saff III

It-tinqix ta' diversi annimali fuq il-Pilastru 2 tal-Parti A

F'dan l-istadju bikri tal-istorja tas-sit, bdew ifeġġu għall-ewwel darba kumplessi ċirkolari jew temene. Ivarjaw bejn 10 sa 30 metru (33 sa 98 pied) bħala dijametru. L-iżjed karatteristika notevoli tagħhom hija l-preżenza ta' pilastri tal-ġebla tal-ġir b'għamla tal-ittra T stabbiliti b'mod indaqs fi ħdan ħitan interni ħoxnin magħmula minn ġebel mhux maħdum. Sa issa ġew żvelati erba' strutturi ta' dan it-tip. Stħarriġiet ġeofiżiċi jindikaw li hemm 16 oħra, li jinkludu sa tmien pilastri kull wieħed, u li b'hekk jammontaw għal kważi 200 pilastru b'kollox. Il-ħaġriet ġew ittrasportati minn fosos bis-saff tal-blat ewlieni li jinstabu madwar 100 metru (330 pied) mill-quċċata tal-għolja, u l-ħaddiema kienu jużaw ponot taż-żnied biex jaqtgħu l-ġebla tal-ġir mis-saff tal-blat ewlieni.

Hemm żewġ pilastri itwal weqfin quddiem xulxin fiċ-ċentru ta' kull ċirku. Mhuwiex ċert jekk iċ-ċrieki kinux imsaqqfa. Fuq ġewwa nstabu bankijiet tal-ġebel biex wieħed ikun jista' joqgħod bilqiegħda fuqhom. Ħafna mill-pilastri huma mżejna b'pittogrammi enigmatiċi astratt u mnaqqxin b'riljievi jew b'tinqix ta' diversi annimali. Il-pittogrammi jaf jirrappreżentaw simbolu sagri komuni, kif ikkonfermat minn pitturi fl-għerien Neolitiċi f'inħawi oħra. Ir-riljievi juru mammiferi bħal iljuni, barrin, ċingjali, volpi, gazzelli, u ħmir; sriep u rettili oħra; artropodi bħal insetti u araknidi; u għasafar, partikolarment avvultuni. Fiż-żmien meta nbena s-sit, il-pajsaġġ tal-madwar x'aktarx li kien mimli foresti u kapaċi jsostni din il-varjetà ta' ħajja selvaġġa, qabel millenji ta' insedjament uman u kultivazzjoni wasslu għall-kundizzjonijiet prevalenti llum il-ġurnata kważi ta' deżert. L-avvultuni jispikkaw ukoll fil-ikonografija ta' Çatalhöyük u ta' Ġeriko.

Ftit figuri umanojdi tfaċċaw fl-arti ta' Göbekli Tepe. Uħud mill-pilastri b'għamla tal-ittra T fihom dirgħajn umani mnaqqxin fuq il-parti baxxa tagħhom, li madankollu, jissuġġerixxu lill-iskavatur tas-sit Schmidt li kienu maħsuba biex jirrappreżentaw l-iġsma ta' bnedmin (jew forsi allat) stilizzati. Biċċiet tad-drapp imdawra mal-ġenbejn jidhru wkoll fil-parti baxxa ta' wħud mill-pilastri. Il-ħaġra orizzontali tal-ġebel fuq nett hija maħsuba minn Schmidt li tissimboleġġa l-ispallejn, li jissuġġerixxu li l-figuri tħallew bla ras. Mhuwiex magħruf jekk kinux maħsuba biex jaqdu lil xi fidili, biex jissimboleġġaw xi antenati vvenerati, jew biex jirrappreżentaw ħlejqiet antropomorfiċi sovranaturali.

Uħud mill-artijiet f'dan is-saff, li huwa l-eqdem wieħed, huma magħmulin mit-terrazzo (ġir maħruq); oħrajn huma tal-blat u minnhom ġew imnaqqxin pedestalli biex iżommu l-par pilastri ċentrali l-kbar. Id-datazzjoni bir-radjukarbonju tindika li l-kostruzzjoni ta' dawn iċ-ċrieki bikrin seħħet għall-ħabta tad-9000 Q.K. Id-datazzjoni bir-radjukarbonju tissuġġerixxi li (għal raġunijiet mhux magħrufa) il-Partijiet ġew mirduma matul Żmien il-Ħaġar.

Saff II

It-tinqix ta' avvultun fuq il-Pilastru 43 tal-Parti D

Il-ħolqien tal-Partijiet ċirkolari fis-Saff III iktar 'il quddiem witta t-triq għall-kostruzzjoni ta' kmamar rettangolari żgħar fis-Saff II. Il-binjiet rettangolari jagħmlu użu iktar effiċjenti tal-ispazju meta mqabbla mal-istrutturi ċirkolari. Spiss jiġu assoċjati man-Neolitiku, iżda l-pilastri b'għamla tal-ittra T, il-karatteristika prinċipali tal-Partijiet iktar antiki, huma preżenti f'dan is-saff ukoll, u dan jindika li l-binjiet tas-Saff II baqgħu jintużaw għall-istess raġuni fi ħdan il-kultura, x'aktarx bħala santwarji. Is-Saff II ġie attribwit għall-PPN B. Id-diversi kmamar rettangolari li jagħtu għal ġo xulxin, mingħajr bibien u mingħajr twieqi, għandhom artijiet tal-ġir illostrat qishom artijiet Rumani bit-terrazzo. Id-datazzjoni bir-radjukarbonju indikat dati bejn it-8800 u t-8000 Q.K. Diversi pilastri b'għamla tal-ittra T għoljin sa 1.5 metru jokkupaw iċ-ċentru tal-kmamar. Par imżejna b'iljuni b'ħarsa kiefra huwa l-istess raġunament li wassal għall-isem "binja tal-pilastri tal-iljuni" kif inhi magħrufa din il-Parti.

Pilastru tal-ġebel li qisu "totem" ġie skopert fis-Saff II ta' Göbekli Tepe fl-2010. Huwa għoli 1.92 metru u superfiċjalment qisu wieħed mit-"totem" tal-Amerka ta' Fuq. Il-pilastru fih tliet figuri, ta' fuq nett b'għamla ta' predatur, probabbilment ors, u taħt għamla qisha ta' bniedem. Minħabba li l-istatwa hija danneġġata, l-interpretazzjoni mhijiex ċara għalkollox. Frammenti ta' pilastru simili ġew skoperti wkoll xi 20 sena ilu f'sit ieħor fit-Turkija f'Nevalı Çori. Barra minn hekk, saff iktar antik f'Göbekli Tepe fih xi skulturi relatati ta' annimali fuq irjus ta' bnedmin.

Saff I

Klaus Schmidt jagħti lekċer f'Salzburg fl-2014.

Is-Saff I huwa dak ta' fuq nett fl-għolja. Huwa l-iżjed wieħed baxx iżda jirrappreżenta l-itwal firxa ta' żmien. Jikkonsisti minn sedimenti sfużi kkawżati mill-erożjoni u mill-użu prattikament bla waqfien tal-għolja għal skopijiet agrikoli meta ma baqgħetx tintuża bħala ċentru ċerimonjali.

Għall-ħabta tal-bidu tat-tmien millenju Q.K., Göbekli Tepe tilef l-importanza tiegħu. Il-wasla tal-agrikoltura u t-trobbija tal-annimali ġabu magħhom realtajiet ġodda għall-bniedem fiż-żona, u ż-"żu ta' Żmien il-Ħaġar" (il-frażi li uża Schmidt partikolarment għall-Parti D tas-Saff III) milli jidher tilef kwalunkwe importanza li kellu għall-komunitajiet iktar antiki tar-reġjun. Madankollu, il-kumpless ma ġiex sempliċement abbandunat u ntesa, u tħalla jinqered gradwalment mill-elementi. Minflok, kull Parti ġiet mirduma apposta b'saħansitra 300 sa 500 metru kubu ta' radam, u b'hekk inħolqot tumbata artifiċjali l-iktar bi frammenti żgħar tal-ġebla tal-ġir, reċipjenti tal-ġebel u għodod tal-ġebel. Ġie identifikat ukoll ħafna għadam tal-annimali u tal-bnedmin fir-radam. Is-sit ġie mirdum apposta xi żmien wara t-8000 Q.K.: il-binjiet intradmu taħt ir-radam, l-iktar żrar, żnied, għodod tal-ġebel u għadam tal-annimali. Barra minn hekk, instabu wkoll bosta ponot ta' vleġeġ u lanez ta' Byblos, ta' Nemrik, ta' Helwan u ta' Aswad.

Kostruzzjoni

It-"totem" tas-Saff II

Il-promontorju li jinsabu fuqu Göbekli Tepe ssawwar bl-erożjoni u bit-tħaffir fil-barrieri kemm fin-Neolitiku kif ukoll fil-perjodi ta' wara. Hemm erba' kanali twal 10 metri (33 pied) u wesgħin 20 ċentimetru (7.9 pulzieri) fin-naħa tan-Nofsinhar tal-promontorju, li ġew interpretati bħala l-fdalijiet ta' barriera antika li minnha kienu jinqatgħu blokok rettangolari. Dawn possibbilment huma relatati ma' binja kwadra fil-qrib, li ġew ippreservati biss is-sisien tagħha. X'aktarx, dawn huma l-fdalijiet ta' torri tal-għassa Ruman li kien parti mil-Limes Arabicus, iżda din hi biss teorija. Il-biċċa l-kbira tal-istrutturi fuq il-promontorju milli jidher kienu r-riżultat ta' tħaffir fil-barrieri Neolitiċi, fejn il-barrieri ntużaw bħala sorsi għall-elementi arkitettoniċi monolitiċi enormi. Il-profili tagħhom tħaffru mill-blat, u l-blokok li kienu jinqatgħu kien jittellgħu sa fejn l-għolja. Diversi barrieri ġew identifikati fejn kienu ġew prodotti l-ħaġriet kbar tas-sit. L-istatus tagħhom bħala barrieri ġie kkonfermat bis-saħħa tas-sejba ta' biċċa blat ta' tliet metri bi tliet metri fix-xaqliba tax-Xlokk tal-promontorju. Ma hemmx dubju li t-tliet pilastri b'għamla tal-ittra T li kienu għadhom ma nqatgħux mill-blat huma Neolitiċi. L-ikbar wieħed minnhom jinsab fin-naħa tat-Tramuntana tal-promontorju. Huwa twil seba' metri (23 pied) u l-biċċa ta' fuq tiegħu hija wiesgħa tliet metri (10 piedi). Il-piż tagħha x'aktarx li huwa madwar 50 tunnellata. Iż-żewġ pilastri l-oħra mhux kompluti jinsabu fin-naħa tan-Nofsinhar tal-promontorju.

L-arkeologi ma jaqblux fuq kemm kien meħtieġ xogħol għall-kostruzzjoni tas-sit. Schmidt sostna li "x-xogħol tat-tħaffir fil-barrieri, tat-trasport, u tat-twaqqif ta' tunnellati sħaħ ta' pilastri tqal, monolitiċi u kważi mħejjija b'mod universali tal-ġebla tal-ġir [...] ma kienx xogħol ta' ftit nies". Bl-użu tal-esperimenti ta' Thor Heyerdahl bil-moai ta' Rapa Nui bħala referenza, huwa stima li ċ-ċaqliq biss tal-pilastri x'aktarx li involva mijiet ta' nies. Skont dawn l-esperimenti, moai ta' daqs simili għal pilastru b'għamla tal-ittra T minn Göbekli Tepe kien jirrikjedi sena xogħol b'total ta' 20 ruħ biex jitnaqqax, u xi ġimgħa biex 50-75 ruħ jittrasportawh għal 15-il kilometru. It-tim ta' Schmidt ikkwota wkoll rendikont tal-1917 tal-kostruzzjoni ta' ħaġra megalitika fuq il-gżira ta' Nias fl-Indoneżja, li tlestiet fi tlett ijiem b'total ta' 525 ruħ jaħdmu fuqha. Dawn l-istimi jirfdu l-interpretazzjoni tagħhom li s-sit inbena minn forza tax-xogħol kbira u mhux residenti, obbligata taħdem hemm minn elit reliġjuż żgħir. Skont stimi oħra, 7–14-il ruħ biss setgħu ċaqilqu l-pilastri bl-użu ta' ħbula u ilma jew lubrifikant ieħor, b'tekniki li ntużaw għall-kostruzzjoni ta' monumenti oħra bħal Stonehenge. Sperimenti fuq is-sit ssuġġerew li l-istrutturi kollha tal-PPN B attwalment esposti setgħu nbnew minn 12–24 ruħ f'inqas minn erba' xhur, b'biżżejjed żmien għat-tħaffir fil-barrieri u għat-tħejjija tal-ikel. Huwa maħsub li dawn l-istimi dwar ix-xogħol kienu jirrappreżentaw familja estiża waħda jew komunità waħda tal-villaġġ fin-Neolitiku. Jaqblu wkoll mal-għadd ta' nies li setgħu jgħixu komdi ġewwa waħda mill-binjiet dak iż-żmien.

Sit ta' Wirt Dinji

Statwetta ta' ras annimal

Is-sit arkeoloġiku ta' Göbekli Tepe ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2018.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".