Vat Phou

Vat Phou jew Vat Phu (bil-Lao: ວັດພູ [wāt pʰúː] li tfisser "tempju-muntanja") huwa kumpless ta' fdalijiet ta' tempji Khmer-Induisti fin-Nofsinhar tal-Laos u huwa wieħed mill-eqdem postijiet ta' qima fix-Xlokk tal-Asja. Jinsab fil-bażi tal-għolja ta' Phou Khao, xi 6 kilometri (3.7 mili) mix-xmara Mekong fil-provinċja ta' Champasak.

It-triq li tagħti għas-santwarju.

Fis-sit kien hemm santwarju, li kien iċċentrat fuq fawwara sagra u post tal-offerti għal spirtu qawwi ta' ħarsien li jmur lura għall-preistorja. L-ewwel strutturi megalitiċi x'aktarx li kienu nbnew saħansitra fit-tieni seklu Q.K., u kienu jikkonsistu minn żewġ ċelel tal-ġebel, tinqixa ta' kukkudrill, taraġ bis-sriep, u diversi pjattaformi tal-offerti. Waħda mill-ewwel binjiet tal-brikks ta' qabel żmien Angkor li nbniet fis-sit fil-bidu tas-seklu 7 kienet ċentrali għall-attivitajiet suċċessivi ta' kostruzzjoni. Il-biċċa l-kbira mill-binjiet l-oħra li għad fadal sal-lum imorru lura minn żmien Angkor, jiġifieri s-sekli 11-13.

Storja

Il-palazz tat-Tramuntana fil-kumpless ta' Vat Phou.

Vat Phou inizjalment ġie assoċjat mal-belt ta' Shrestapura, li kienet tinsab max-xatt tax-xmara Mekong fil-Lvant tal-għolja ta' Lingaparvata (illum magħrufa bħala Phou Khao). Sal-aħħar tas-seklu 5, il-belt saret il-belt kapitali ta' renju li diversi testi u inċiżjonijiet jikkollegawha mar-Renju ta' Chenla u ma' Champa. L-ewwel struttura fuq l-għolja nbniet lejn dan iż-żmien. L-għolja kisbet importanza spiritwali mill-għamla ta' lingam naturali fil-quċċata tagħha. Għaldaqstant, l-għolja stess kienet titqies bħala d-dar ta' Xiva, u x-xmara kienet tirrappreżenta l-oċean jew ix-xmara Ganges.

L-għolja ta' Phou Khao għandha lingam naturali fil-quċċata tagħha.

Vat Phou kien parti mill-Imperu Khmer iċċentrat fuq Angkor lejn il-Lbiċ, mill-inqas diġà mir-renju ta' Yasovarman I fil-bidu tas-seklu 10. Shrestapura ħaditilha postha belt ġdida fi żmien Angkor, lejn in-Nofsinhar tat-tempju. Iktar 'il quddiem, il-binjiet oriġinali ġew sostitwiti, u wħud mill-blokok tal-ġebel reġgħu ntużaw; it-tempju kif inhu issa nbena primarjament matul il-perjodi ta' Koh Ker u ta' Baphuon fis-seklu 11. Saru xi tibdiliet żgħar matul iż-żewġ sekli ta' wara, u bħall-biċċa l-kbira tal-imperu, it-tempju ġie kkonvertit għall-Buddiżmu Theravada anke wara li l-inħawi sfaw taħt il-kontroll tal-Lao.

Kull sena fi Frar isir festival fis-sit. Sa issa ma tantx sar xogħol ta' restawr fis-sit, għajr ir-restawr tal-istrutturi tal-konfini tul il-mogħdija tas-sit. Vat Phou tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2001.

Deskrizzjoni

Bħall-biċċa l-kbira tat-tempji Khmer, Vat Phou huwa orjentat lejn il-Lvant, għalkemm l-assi jħarsi tmien gradi fin-Nofsinhar għal-Lvant, iddeterminati primarjament mill-orjentazzjoni tal-għolja u tax-xmara. Jekk wieħed jinkludi l-baray (ġibjuni), it-tempju huwa estiż fuq 1.4 kilometru (0.87 milil) fil-Lvant mis-sors tal-fawwara, fil-bażi ta' rdum xi 100 metru (330 pied) 'il fuq mill-għolja. 6 kilometri (3.7 mili) fil-Lvant tat-tempju, max-xatt tal-Punent tax-xmara Mekong, hemm il-belt, filwaqt li triq fin-Nofsinhar tat-tempju nnifsu kienet tagħti għal tempji oħra u fl-aħħar mill-aħħar għall-belt ta' Angkor.

Pjanta ta' Vat Phou: il-proporzjonijiet u l-pożizzjonijiet huma approssimattivi.

Jekk wieħed ikun ġej min-naħa tal-belt (li fadal ftit fdalijiet biss minnha), jinduna li l-ewwel parti tat-tempju hija magħmula minn sensiela ta' baray (ġibjuni). Wieħed biss issa għad għandu l-ilma ġo fih; il-ġibjun ċentrali ta' 600 metru b'200 metru li jinsab direttament tul l-assi tat-tempju. Kien hemm ġibjuni fit-Tramuntana u fin-Nofsinhar ta' dan il-ġibjun, u par ieħor fuq kull naħa tat-triq ta' bejn il-ġibjun ċentrali u l-palazzi.

Il-faċċata tas-santwarju. Ix-xbieha tal-Buddha fuq ġewwa hija moderna, u s-sit illum il-ġurnata jintuża għall-qima reliġjuża.

Iż-żewġ palazzi jinsabu fuq terrazza fuq kull naħa tal-assi tat-tempju. Dawn huma magħrufa bħala l-palazzi tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar, jew mingħajr ebda evidenza ta' xejn, bħala l-palazzi tal-irġiel u tan-nisa (it-terminu "palazz" huwa sempliċement konvenzjoni u l-iskop tal-binja mhux magħruf). Kull binja kienet tikkonsisti minn bitħa rettangolari b'kuritur u b'daħla laterali lejn l-assi, kif ukoll daħliet foloz fil-Lvant u fil-Punent. Il-btieħi taż-żewġ binjiet għandhom ħitan tal-laterit. Il-ħitan tal-kuritur tal-palazz tat-Tramuntana huma tal-laterit, filwaqt li dawk tal-palazz tan-Nofsinhar huma tal-ġebel ramli. Il-binja tat-Tramuntana issa tinsab f'kundizzjoni aħjar. Il-palazzi huma magħrufa l-iktar għall-frontuni u għall-arċitravi tagħhom, bl-istil bikri ta' Angkor Wat.

Veduta minn ħdejn is-santwarju fin-naħa ta' fuq ta' Vat Phou, b'ħarsa lura lejn ix-xmara Mekong.

It-terrazza ta' wara fiha santwarju żgħir iddedikat lil Nandi (l-għolja ta' Xiva) fin-Nofsinhar, f'kundizzjoni batuta. It-triq li tikkollega Vat Phou ma' Angkor kienet tinsab fin-Nofsinhar ta' dan it-tempju. Iktar lejn il-Punent, settijiet ta' taraġ suċċessivi kienu jagħtu għal terrazzi oħra; bejniethom hemm dvarapala li saret tiġi meqjuma bħala r-Re Kammatha, il-bennej mitiku tat-tempju. Fit-terrazza dejqa suċċessiva hemm il-fdalijiet ta' sitt santwarji żgħar li nqerdu mill-kaċċaturi tat-teżori.

Il-mogħdija tilħaq il-qofol tagħha f'seba' saffi tal-ġebel ramli li jagħtu għal terrazza fl-għoli u għal santwarju ċentrali maqsum f'żewġ partijiet. Is-sezzjoni ta' quddiem hija magħmula mill-ġebel ramli u issa fiha erba' xbihat tal-Buddha, filwaqt li s-sezzjoni ta' wara hija magħmula mill-brikks u qabel kien fiha l-lingam ċentrali iżda issa hija vojta.

Statwa tal-Buddha.

Is-saqaf kollu ġġarraf, għalkemm għata temporanja ġiet miżjuda fuq quddiem. L-ilma mill-fawwara li jfeġġ mill-irdum madwar 60 metru fil-Lbiċ tas-santwarju kien jiġi kkanalat tul akkwedotti tal-ġebel lejn il-kompartiment ta' wara, u b'hekk il-lingam kien ikollu l-ilma l-ħin kollu. Is-santwarju nbena wara l-palazzi tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar, u jmur lura għal żmien Baphuon lejn l-aħħar tas-seklu 11. In-naħa tal-Lvant fiha tliet daħliet: min-Nofsinhar għat-Tramuntana, il-frontuni tagħhom juru lil Krixna jegħleb lin-nāga Kaliya; lil Indra fuq Airavata; u lil Vixnu fuq Garuda. Il-ħajt tal-Lvant huwa miksi bi dvarapala u devata. Id-daħliet lejn in-Nofsinhar u t-Tramuntana fihom arċitravi interni u esterni, inkluż wieħed lejn in-Nofsinhar li juri lil Krixna jbiċċer lil Kamsa.

Tinqixa ta' kukkudrill fin-naħa ta' fuq tas-sit, x'aktarx is-sit fejn kull sena kien isir sagrifiċċju uman qabel żmien Angkor.

Karatteristiċi oħra tal-inħawi huma librerija, f'kundizzjoni mwiegħra, fin-Nofsinhar tas-santwarju, u riljiev ta' Trimurti lejn il-Majjistral. Hemm tinqix ieħor iktar lejn it-Tramuntana: impronta ta' Buddha mal-wiċċ tal-irdum u ħaġriet b'għamla ta' iljunfanti u kukkudrill. Il-ħaġra tal-kukkudrill saret pjuttost notevoli għax x'aktarx kienet is-sit fejn kull sena kien isir sagrifiċċju uman deskritt f'test Ċiniż tas-seklu 6. L-identifikazzjoni titqies bħala kemxejn plawżibbli minħabba x-xebħ tad-dimensjonijiet tal-kukkudrill ma' dawk ta' bniedem.

L-iżjed karatteristika notevoli tal-kumpless ta' Vat Phou hi li juri l-iżvilupp tal-arkitettura Khmer tal-ġebel mill-bidu nett tagħha sas-seklu 13.

Sit ta' Wirt Dinji

Vat Phou u l-Insedjamenti Antiki Assoċjati fi ħdan il-Pajsaġġ Kulturali ta' Champasak ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2001.

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".

Proġetti ta' konservazzjoni

Arċitravu mnaqqax li juri lil Vixnu fuq Garuda, fil-ħajt tal-Grigal tas-santwarju.

Arċitravu mnaqqax li juri lil Krixna joqtol lil Kamsa, fil-ħajt tan-Nofsinhar tas-santwarju.

Wara l-ewwel deskrizzjoni xjentifika fl-aħħar tas-seklu 19 u fil-bidu tas-seklu 20, ma tantx kien hemm wisq attività xjentifika fis-sit sa qabel il-bidu tas-snin 90 tas-seklu 20. Fl-1987 bdew il-proġetti tal-Laos u tal-UNESCO u wara li fl-2001 is-sit tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO l-attivitajiet arkeoloġiċi u ta' konservazzjoni żdiedu ferm. Xi eżempji tal-iżjed proġetti ta' konservazzjoni reċenti huma:

• il-Fond tal-Wirt GlobalI, b'assoċjazzjoni mal-Istitut ta' Lerici (l-Italja) u mal-gvern tal-Laos, qed jipprovdi konservazzjoni ta' emerġenza lill-istrutturi tat-tempju peress li huwa l-ikbar sit arkeoloġiku fil-Laos. L-istabbilizzazzjoni u l-konservazzjoni kontinwa tas-Sala ta' Nandin huma l-mira primarja ta' dawn l-isforzi. Madankollu, it-tim immexxi mill-Fond tal-Wirt Globali qed jaħdem mal-komunitajiet lokali għat-taħriġ u għall-iżvilupp.
• 2005-2012: proġett ta' kooperazzjoni bejn Franza u l-Laos (il-Ministeru Franċiż tal-Affarijiet Barranin u Ewropej / il-Ministeru tal-Laos għall-Informazzjoni u l-Kultura): il-Fondi ta' Solidarjetà ta' Prijorità "Vat Phou-Champasak, titjib u żvilupp tal-wirt storiku u kulturali" (FSP 2005-75). Dan il-proġett kien jinkludi r-restawr tas-sala tat-Tramuntana tal-palazz tan-Nofsinhar; proġett kulturali dwar il-wirt intanġibbli ta' Champasak: Skoperta mill-Ġdid tat-Teatru tad-Dellijiet tal-Pupazzi ta' Champasak u organizzazzjoni ta' spettaklu fil-villaġġi tad-distrett ta' Champasak flimkien ma' Tuk-Tuk f'għamla ta' Ċinema, Konfigurazzjoni tas-"Sala" u l-inħawi tal-madwar tas-sit ta' Vat Phou. L-objettivi tal-proġett kienu: l-appoġġ istituzzjonali għall-ħolqien ta' korp speċjalizzat fil-ġestjoni tas-sit, għat-taħriġ tal-persunal xjentifiku, tekniku u amministrattiv, u għall-iżvilupp tas-sit u l-valwazzjoni ekonomika tiegħu.
• 2006: proġett ta' restawr għat-tempju ta' Nandin minn missjoni ta' tim Taljan.
• 2009: proġett ta' restawr għall-palazz tat-Tramuntana mill-Istħarriġ Arkeoloġiku tal-Indja (ASI). It-tim Indjan mill-ASI, immexxi minn R. S. Jamwal, wettaq studji dwar il-pedamenti, il-problemi tad-drenaġġ, u l-elementi sovrastrutturali, u ħejja xogħol ta' dokumentazzjoni, reġistrazzjoni u stħarriġ. għall-palazz tat-Tramuntana ta' Vat Phou.
• 2010: proġett ta' restawr għall-palazz tan-Nofsinhar, bl-għajnuna tal-bennej espert Jean-Marc Houlteau.
• 2011: proġett ta' restawr għall-palazz tan-Nofsinhar, bl-għajnuna tal-bennejja esperti Jean-Marc Simon-Bernardini u Johann Gautreau.
• 2014: analiżijiet mhux intrużivi tal-ġebel minn Christian Fischer.

Preżentazzjoni u żjarat

Illum il-ġurnata s-sit huwa miftuħ għall-pubbliku għal attivitajiet reliġjużi u għal żjarat turistiċi. Il-ħinijiet tal-ftuħ huma mit-08:00 sas-18:00, u d-dħul jiswa 50,000 LAK għall-barranin u 20,000 LAK għan-nies tal-post.

Fis-sit hemm mużew li jospita l-artefatti tat-tempju, fosthom statwi ta' Xiva, Vixnu u Nandin, kif ukoll statwi Buddisti. Il-binja tal-mużew ġiet limitata għal daqs speċifiku sabiex ma jkerrah il-veduta u l-ambjent tal-madwar tat-tempju.

Iktar qari

• É. Aymonier, Le Cambodge. II Les provinces siamoises, Pariġi, 1901;

• E. Lunet de Lajonquiére, Inventaire descriptif des monuments d’Indochine. Le Cambodge, II, Pariġi 1907;

• H. Marchal, Le Temple de Vat Phou, province de Champassak, Éd. du département des Cultes du Gouvernement royal du Laos;

• H Parmentier, Le temple de Vat Phu, Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient, 14/2, 1914, pp. 1-31;

• M. Freeman, A Guide to Khmer Temples in Thailand and Laos. Weatherhill 1996. ISBN 0-8348-0450-6;

• M. Santoni et al., Excavations at Champasak and Wat Phu (Southern Laos), R. Ciarla, F. Rispoli (ed.), South-East Asian Archaeology 1992, Ruma, 1997, pp. 233-263;

• M. Cucarzi, O. Nalesini et al., Carta archeologica informatizzata: il progetto UNESCO per l'area di Wat Phu, B. Amendolea (ed.), Carta archeologica e pianificazione territoriale, Ruma, 1999, pp. 264-271;

• UNESCO Champasak Heritage Management Plan, Bangkok, 1999;

• International Council on Monuments and Sites report on World Heritage Site application, Settembru 2001;

• O. Nalesini, Wat Phu, f'Enciclopedia archeologica. Asia, Ruma, 2005;

• Ch. Higham. The Civilization of Angkor. Phoenix, 2001. ISBN 1-84212-584-2;

• Projet de Recherches en Archaeologie Lao. Vat Phu: The Ancient City, The Sanctuary, The Spring (fuljett);

• Global Heritage Fund - Where We Work - Wat Phu, Laos;

• Recherches nouvelles sur le Laos - EFEO (école française d'extrême orient) - Yves Goudineau & Michel Lorrillard - 2008 - 678 paġna.

• Gabel, J. 2022, Earliest Khmer Stone Architecture and its Origin: A Case Study of Megalithic Remains and Spirit Belief at the Site of Vat Phu. JoGA 2022: 2–137.