Tutankhamun

Tutankhamun
faragħun	; 1332 "BCE" - 1323 "BCE" ; ← Smenkhkare, Neferneferuaten - Ay →
faragħun
Ħajja
Isem propju	Tutankhaten
Twelid	Amarna, c. 1341 BC
Nazzjonalità	Renju Ġdid tal-Eġittu
Residenza	unknown value
Mewt	Memphis, 1323 "BCE"
Post tad-dfin	Qabar KV62
Kawża tal-mewt	kawżi naturali (malarja)
Familja
Missier	Akhenaten
Omm	The Younger Lady
Konjuga/i	Ankhesenamun
Ulied	uri mumja 317a; mumja 317b;
Aħwa	uri Ankhesenpaaten Tasherit (en) ; Meritaten Tasherit (en) ; Meketaten (en) ; Ankhesenamun; Neferneferuaten Tasherit (en) ; Neferneferure (en) ; Setepenre (en) ; Meritaten (en) ;
Tribù	Tmintax-il Dinastija tal-Eġittu
Edukazzjoni
Lingwi	Middle Egyptian (en)
Okkupazzjoni
Okkupazzjoni	mexxej

Tutankhamun (/ˌtuːtənkɑːˈmuːn/, bl-Eġizzjan Antik: twt-ꜥnḫ-jmn; bil-pronunzja Eġittoloġika: Tutankhamen; /ˌtuːtənˈkɑːmɛn/; twieled għall-ħabta tal-1341 Q.K. – miet għall-ħabta tal-1323 Q.K.), spiss imlaqqam ir-Re Tut, kien faragħun tal-Eġittu Antik u kien l-aħħar wieħed mill-familja rjali tiegħu li rrenja matul l-aħħar tat-18-il dinastija (irrenja mill-1332 Q.K. sal-1323 Q.K. skont il-kronoloġija konvenzjonali) matul ir-Renju l-Ġdid tal-istorja Eġizzjana. Missieru jingħad li kien il-faragħun Akhenaten, identifikat bħala l-mumja li nstabet fil-qabar KV55. Ommu kienet oħt missieru, identifikata permezz tal-ittestjar tad-DNA bħala mumja mhux magħrufa mlaqqma bħala "Is-Sinjura ż-Żgħira" li nstabet fil-qabar KV35.

Tutankhamun tela' fuq it-tron meta kellu tmien snin jew disa' snin taħt il-viżier tas-suċċessur eventwali tiegħu, xi ħaġa li kienet bla preċedent. Dan il-viżier kien Ay, u x'aktarx kien jiġi minnu. Huwa żżewweġ lill-oħtu tar-rispett Ankhesenamun. Matul iż-żwieġ tagħhom tilfu żewġt ibniet, waħda wara ħames jew sitt xhur ta' tqala u l-oħra ftit wara t-twelid wara tqala sħiħa. L-ismijiet tiegħu — Tutankhaten u Tutankhamun — jingħad li jfissru "Xbiha ħajja ta' Aten" u "Xbiha ħajja ta' Amun", u Aten ġiet sostitwita b'Amun wara l-mewt ta' Akhenaten. Għadd żgħir ta' Eġittologi, inkluż Battiscombe Gunn, jemmnu li t-traduzzjoni jaf hija żbaljata u fil-fatt għandha tkun "Il-ħajja ta' Aten hija sodisfaċenti" jew, skont il-Professur Gerhard Fecht, "Wieħed li għex ħajja perfetta huwa Aten".

Tutankhamun reġa' stabbilixxa r-reliġjon tal-Eġittu Antik wara li kienet ġiet xolta minn missieru, arrikkixxa u ta lill-ordnijiet tal-qassisin żewġ setet importanti u beda jirrestawra monumenti antiki li kienu ġew danneġġati matul il-Perjodu ta' Amarna preċedenti. Huwa ttrasferixxa l-fdalijiet ta' missieru fil-Wied tar-Rejiet u ttrasferixxa wkoll il-belt kapitali minn Akhetaten għal Tebe. Tutankhamun kien fiżikament diżabbli b'deformità f'siequ x-xellugija u kellu nekrożi tal-għadam, u minħabba f'hekk kellu juża bastun, fil-fatt instabu diversi bsaten fil-qabar tiegħu. Huwa kellu problemi oħra tas-saħħa, fosthom l-iskoljożi u kien laqqat diversi tipi ta' malarja.

L-iskoperta tal-1922 minn Howard Carter tal-qabar kważi intatt ta' Tutankhamun, fl-iskavi ffinanzjati minn Lord Carnarvon, dehret fl-istampa dinjija. B'iżjed minn 5,000 artefatt, qanqlet interess pubbliku mġedded fl-Eġittu Antik, u l-maskra ta' Tutankhamun, li issa tinsab fil-Mużew Eġizzjan fil-Kajr, għadha simbolu popolari. L-imwiet ta' wħud li kienu involuti fl-iskoperta tal-mumja ta' Tutankhamun qanqlu l-għajdut li kien hemm xi seħta tal-faragħuni. Mill-iskoperta tal-qabar intatt tiegħu, ġie mlaqqam bħala r-"Re Tut".

Ftit mit-teżori tiegħu vvjaġġaw mad-dinja kollha u kisbu rispons bla preċedent. Il-Kunsill Suprem Eġizzjan tal-Antikitajiet ippermetta li jsiru tours mill-1962 bil-wirja fil-Louvre f'Pariġi, Franza, segwit mill-Mużew tal-Arti Muniċipali ta' Tokyo, il-Ġappun. Il-wirjiet attiraw miljuni ta' viżitaturi. Il-wirja bejn l-1972 u l-1979 intweriet fl-Istati Uniti, fl-Unjoni Sovjetika, fil-Ġappun, fi Franza, fil-Kanada, u fil-Punent tal-Ġermanja. Ma reġax hemm wirjiet internazzjonali qabel l-2005-2011. Din il-wirja kienet tinkludi l-predeċessuri ta' Tutankhamun mit-18-il dinastija, fosthom Hatshepsut u Akhenaten, iżda ma kinitx tinkludi l-maskra funebri tad-deheb. It-tour tat-teżori tal-2019-2022 beda f'Los Angeles u se jintemm fl-2022 fil-Mużew Eġizzjan il-ġdid fil-Kajr, li għall-ewwel darba se jkun qed juri l-kollezzjoni sħiħa ta' Tutankhamun, miġbura flimkien mill-mużewijiet u mill-imħażen kollha tal-Eġittu.

Familja

Tutankhamun u r-reġina tiegħu Ankhesenamun

Tutankhamun, li ismu oriġinali kien Tutankhaten jew Tutankhuaten, twieled matul ir-renju ta' Akhenaten, matul it-Tmintax-il Dinastija tal-Eġittu Antik. Ir-renju ta' Akhenaten kien ikkaratterizzat minn bidla drammatika fir-reliġjon tal-Eġittu Antik, magħrufa bħala Ateniżmu, u r-rilokazzjoni tal-belt kapitali lejn is-sit ta' Amarna, li tat isem modern għall-Perjodu ta' Amarna. Lejn l-aħħar ta' dan il-perjodu, żewġ faragħuni oħra ġew irreġistrati li milli jidher kienu koreġġenti ta' Akhenaten: Neferneferuaten, mexxejja femminili li jaf kienet il-mara ta' Akhenaten, jiġifieri Nefertiti, jew bintu Meritaten; u Smenkhkare, li xi Eġittologi jemmnu li kienet l-istess persuna bħal Neferneferuaten iżda l-biċċa l-kbira jsostnu li kienet figura distinta. Mhuwiex ċert jekk ir-renju ta' Smenkhkare damx iktar minn dak ta' Akhenaten, filwaqt li Neferneferuaten issa jingħad li kienet saret koreġġenti ftit qabel ma miet Akhenaten u li kienet irrenjat għal xi żmien wara mewtu.

Iskrizzjoni minn Hermopolis tirreferi għal "Tutankhuaten" bħala "iben ir-re", u ġeneralment jingħad li kien iben Akhenaten, għalkemm uħud jissuġġerixxu minflok li missieru kien Smenkhkare. Iskrizzjonijiet mir-renju ta' Tutankhamun iqisuh bħala iben missier Akhenaten, Amenhotep III, iżda dan seta' jkun possibbli biss jekk ir-renju ta' sbatax-il sena ta' Akhenaten kien jinkludi koreġġenza twila ma' missieru, possibbiltà li bosta Eġittologi fl-imgħoddi kienu jappoġġaw iżda issa abbandunawha għalkollox.

Filwaqt li saru xi suġġerimenti li omm Tutankhamun kienet Meketaten, it-tieni bint ta' Akhenaten u Nefertiti, abbażi ta' riljiev mill-Qabar Irjali f'Amarna, din il-possibbiltà tqieset bħala improbabbli peress li kellha xi 10 snin meta mietet. Interpretazzjoni oħra tar-riljiev issemmi lil Nefertiti bħala ommu. Meritaten tressqet bħala ipoteżi li kienet ommu abbażi ta' eżami mill-ġdid ta' għatu ta' kaxxa u tunika tal-inkurunazzjoni li nstabu fil-qabar tiegħu. Tutankhamun kien jiġi mredda' minn mara li kien jisimha Maia, u isimha sar magħruf mill-qabar tagħha f'Saqqara.

Fl-2008, twettqet analiżi ġenetika fuq il-fdalijiet mummifikati ta' Tutankhamun u fuq oħrajn li kienu maħsuba jew li kien magħruf li kienu membri rjali tar-Renju l-Ġdid mill-Università tal-Kajr. Ir-riżultati indikaw li missieru kien il-mumja mill-qabar KV55, identifikat bħala Akhenaten, u li ommu kienet il-mumja mill-qaber KV35, magħrufa bħala s-"Sinjura ż-Żgħira", li nstab li kienet oħt ir-raġel tagħha. Dan ifisser li s-Sinjura ż-Żgħira tal-qabar KV35 ma setgħetx tiġi identifikata bħala Nefertiti peress li ma kinitx oħt Akhenaten. It-tim irrapporta b'ċertezza ta' iktar minn 99.99 % li Amenhotep III kien missier l-individwu tal-qaber KV55, li min-naħa tiegħu kien missier Tutankhamun. Il-validità u l-affidabbiltà tad-data ġenetika mill-fdalijiet mummifikati ġew iddubitati minħabba d-degradazzjoni possibbli minħabba ż-żmien. Riċerkaturi bħal Marc Gabolde u Aidan Dodson jisħqu li Nefertiti tabilħaqq kienet omm Tutankhamun. F'din l-interpretazzjoni tar-riżultati tad-DNA, il-qrubija ġenetika ma kinitx dovuta għal tqabbil fuq il-livell ta' aħwa iżda kienet ir-riżultat ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' żwieġ ta' kuġini tal-ewwel nisel, u b'hekk Nefertiti kienet kuġina ta' Akhenaten.

Meta Tutankhaten sar re, huwa żżewweġ lil Ankhesenpaaten, waħda mill-bniet ta' Akhenaten, li iktar 'il quddiem bidlet isimha għal Ankhesenamun. Flimkien kellhom żewġt ibniet, iżda t-tnejn li huma mietu meta kienu għadhom trabi. Filwawt li nkiseb biss profil ġenetiku mhux komplet miż-żewġ feti mummifikati, dan kien biżżejjed biex jiġi kkonfermat li Tutankhamun kien missierhom. Bl-istess mod, data parzjali biss inkisbet sa issa għaż-żewġ mumji femminili mill-qabar KV21. Ġie ssuġġerit li l-qabar KV21A kien fih il-mumja ta' omm iż-żewġ feti iżda d-data mhix biżżejjed sinifikanti statistikament biex tiġi identifikata b'ċertezza bħala Ankhesenamun. L-istudji tat-tomografija komputati u ppubblikati fl-2011 żvelaw li bint minnhom twieldet qabel iż-żmien wara ħames jew sitt xhur ta' tqala, filwaqt li l-oħra twieled wara disa' xhur tqala. Il-mewt ta' Tutankhamun immarkat it-tmiem tal-linja rjali tat-18-il dinastija.

Renju

Siġilli rjali: fuq ix-xellug in-nomen "Tutankhamun, mexxej ta' Heliopolis ta' Fuq"; fuq il-lemin: il-prenomen "Nebkheperura"

Tutankhamun kellu bejn tmien snin u disa' snin meta tela' fuq it-tron u sar faragħun, u għażel l-isem tat-tron Nebkheperure. Huwa rrenja għal madwar disa' snin. Matul ir-renju ta' Tutankhamun, il-pożizzjoni ta' Viżier ġiet maqsuma bejn l-Eġittu ta' Fuq u t'Isfel. Il-viżier prinċipali għall-Eġittu ta' Fuq kien Usermontu. Figura oħra jisimha Pentju kienet viżier ukoll iżda mhux ċar jekk mhux mill-Eġittu ta' Fuq jew mill-Eġittu t'Isfel. Mhux magħruf għalkollox jekk Ay, is-suċċessur ta' Tutankhamun, effettivament kellux il-pożizzjoni ta' viżier. Framment tal-fojl tad-deheb mill-qabar KV58 milli jidher jindika, iżda mhux b'ċertezza, li Ay kien meqjus bħala l-Qassis ta' Maat u kien jissejjaħ ukoll bħala "viżier, operatur ta' maat". Dan l-epitet ma jaqbilx mad-deskrizzjoni tas-soltu li kienet tintuża mill-viżier regolari iżda jaf tindika titlu informali. Jista' jkun li Ay kien juża t-titlu ta' viżier b'mod bla preċedent.

Qassis Eġizzjan jismu Manetho kiteb storja komprensiva tal-Eġittu Antik fejn jirreferi għal re li kien jismu Orus, li rrenja għal 36 sena u li kellu bintu jisimha Acencheres li rrenjat għal tnax-il sena, u ħuha Rathotis irrenja għal disa' snin biss. Dawk li rrenjaw fil-Perjodu ta' Amarna huma ċentrali fil-lista iżda ma hemmx qbil fost ir-riċerkaturi dwar liema isem jikkorrispondi ma' liema figura storika. Orus u Acencheres ġew identifikati ma' Horemheb u Akhenaten, filwaqt li Rathotis ġie identifikat ma' Tutankhamun. L-ismijiet ġew assoċjati wkoll ma' Smenkhkare, Amenhotep III, Ay u oħrajn b'livelli differenti.

Ir-rejiet kienu jiġu vvenerati wara mewthom permezz ta' setet mortwarji u tempji assoċjati. Tutankhamun kien wieħed mill-ftit rejiet li kien meqjum b'dan il-mod matul ħajtu. Stele skoperta f'Karnak u ddedikata lil Amun-Ra u lil Tutankhamun tindika li r-re fl-istit divinizzat tiegħu seta' jintalab il-maħfra u biex kwalunkwe midneb jinħeles minn dnubietu. It-tempji ta' din is-setta nbnew f'postijiet imbiegħda saħansitra f'Kawa u f'Faras f'Nubja. It-titlu ta' oħt ill-Viċire ta' Kush kien jinkludi referenza għar-re divinizzat, u dan huwa indikattiv tal-universalità ta' din is-setta.

Sabiex il-faragħun, li kien meqjus divin, jiġi kkollegat man-nies u mal-allat, kienu jinħolqu epiteti speċjali għalihom malli kienu jaċċeddu għat-tron. It-titli li kienu jintużaw fl-Eġittu Antik kienu jintużaw ukoll biex jiddeskrivu l-kwalitajiet ta' dak li jkun u biex jiġu kkollegati mad-dinja terrestri. Il-ħames ismijiet ġew żviluppati matul is-sekli u l-ewwel isem kien isem Horus. L-isem oriġinali ta' Tutankhamun, Tutankhaten, ma kellux isem Nebty jew isem Falkun tad-Deheb assoċjat miegħu peress li ma nstab xejn skont il-protokoll sħiħ ta' ħames ismijiet. Tutankhaten jingħad li kien ifisser "Xbiha ħajja ta' Aten" diġà fl-1877; madankollu, mhux l-Eġittologi kollha jaqblu ma' din l-interpretazzjoni. L-Eġittologu Ingliż Battiscombe Gunn kien jemmen li l-interpretazzjoni antika ma kinitx taqbel mat-teoloġija ta' Akhenaten. Gunn kien jemmen li tali isem kien ikun blasfemija. Huwa kien iqis li tut kien verb u mhux nom u fl-1926 fassal it-traduzzjoni tiegħu: Il-ħajja ta' Aten hija sodisfaċenti. Il-ProfessUr Gerhard Fecht kien jemmen ukoll li l-kelma tut kienet verb. Huwa nnota li Akhenaten kien juża tit bħala kelma għal "xbiha", u mhux tut. Fecht ittraduċa l-verb tut bħala "li tkun perfett/komplut". B'Aten bħala s-suġġett, it-traduzzjoni sħiħa ta' Fecht kienet "Wieħed li għex ħajja perfetta huwa Aten". Fil-Blokka ta' Hermopolis (żewġ frammenti mnaqqxa skoperti f'Ashmunein) l-ewwel isem huwa spellut b'mod uniku bħala Tutankhuaten; ankh tintuża bħala verb, u b'hekk tappoġġa t-traduzzjoni l-antika ta' Xbiha ħajja ta' Aten.

Tmiem il-Perjodu ta' Amarna

L-arti Eġizzjana tal-Perjodu ta' Amarna

Wara li kien inkurunat u "kiseb il-kunsill" tal-alla Amun, Tutankhamun ta diversi dotazzjonijiet li arrikkew u żiedu l-ordnijiet tal-qassisin tas-setet ta' Amun u ta' Ptah. Huwa kkummissjona statwi ġodda tal-allat bl-aqwa metalli u ħaġar u ordna li dgħajjes ġodda tal-purċissjonijiet jinbnew bl-ifjen ċedru mil-Libanu u jiġu mżejna bid-deheb u bil-fidda. Il-qassisin u ż-żeffiena, il-kantanti u l-qaddejja rjali reġgħu ngħataw il-karigi tagħhom u nħareġ digriet irjali biex tiġi żgurata l-istabbiltà futura tagħhom.

Fit-tieni sena tiegħu bħala faragħun, Tutankhamun beda jerġa' jistabbilixxi l-ordni Eġizzjana antika. Kemm hu kif ukoll ir-reġina tiegħu neħħew "Aten" minn isimhom, u minflok użaw Amun. Il-belt kapitali tressqet minn Akhetaten għal Tebe. Tutankhamun irrinunzja l-alla Aten, u rrelegah għall-oskurità u reġa' stabbilixxa l-forma politeistika tar-reliġjon Eġizzjana. L-ewwel att tiegħu bħala faragħun kien li jneħħi l-mumja ta' missieru mill-qabar tiegħu f'Akhetaten u jerġa' jidfinha fil-Wied tar-Rejiet. B'hekk irnexxielu jsaħħaħ ir-renju tiegħu. Tutankhamun reġa' ordni l-bini ta' steli, santwarji u binjiet f'Karnak. Huwa żied xogħlijiet ta' kostruzzjoni f'Luxor u beda wkoll ir-restawr ta' tempji oħra fl-Eġittu kollu li kienu ġew misruqa u meqruda minn Akhenaten.

Kampanji, monumenti u kostruzzjoni

Statwa tal-kwarzit li x'aktarx hija ta' Tutankhamun

Il-pajjiż kien dgħajjef ekonomikament u instabbli wara r-renju ta' Akhenaten. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi ma' renji oħra kienu ġew injorati, u Tutankhamun fittex li jerġa' jistabbilihom, b'mod partikolari mal-Mitanni. Evidenza tas-suċċess tiegħu hija suġġerita mir-rigali minn diversi pajjiżi li nstabu fil-qabar tiegħu. Minkejja l-isforzi tiegħu għal titjib fir-relazzjonijiet, ġew irreġistrati battalji man-Nubjani u mal-Asjatiċi fit-tempju mortwarju tiegħu f'Tebe. Il-qabar tiegħu kien fih l-armatura tal-ġisem, banketti li jingħalqu li kienu xierqa għall-kampanji militari, u qwies, u kien imħarreġ biex jispara bil-qaws. Madankollu, minħabba d-diżabbiltajiet fiżiċi f'żgħożitu, li minħabba fihom kellu juża bastun biex jimxi, il-biċċa l-kbira tal-istoriċi jispekulaw li hu personalment ma ħax sehem f'dawn il-battalji.

Minħabba l-età tiegħu, x'aktarx li r-re kellu konsulenti li probabbilment kienu jinkludu lil Ay (is-suċċessur ta' Tutankhamun) u lill-Ġeneral Horemheb, li x'aktarx kien l-iben tar-rispett ta' Ay u s-suċċessur tiegħu. Horemheb jirreġistra li r-re ħatru bħala "sinjur tal-art" u prinċep eredi biex jieħu ħsieb id-dritt. Huwa rreġistra wkoll il-ħila tiegħu li jikkalma r-re żagħżugħ meta kien jitlef it-tempra.

Fit-tielet sena tar-renju tiegħu, Tutankhamun reġġa' lura diversi bidliet li kienu saru fir-renju ta' missieru. Huwa temm il-qima lill-alla Aten u reġa' stabbilixxa l-qima lill-alla Amun sas-supremazija. Il-projbizzjoni tas-setta ta' Amun tneħħiet u reġgħu ngħataw il-privileġġi tradizzjonali lill-qassisin ta' din is-setta. Il-belt kapitali reġgħet tressqet lejn Tebe u l-belt ta' Akhetaten ġiet abbandunata. Bħala parti mit-treġġigħ lura ta' deċiżjonijiet li kien ħa missieru, ir-re ordna diversi proġetti ta' kostruzzjoni, b'mod partikolari f'Karnak, Tebe, fejn ordna l-bini tat-triq bl-istatwi ta' bosta sfinġijiet li twassal sat-tempju ta' Mut. Is-sfinġijiet oriġinarjament kienu saru għal Akhenaten u Nefertiti; ingħataw irjus ġodda ta' mtaten u statwi żgħar tar-re. Fit-Tempju ta' Luxor lesta t-tiżjin tal-kolonni tad-daħla ta' Amenhotep III. Il-monumenti li kienu ġew danneġġati taħt Akhenaten ġew irrestawrati, u nħolqu xbihat ġodda tal-alla Amun. Il-festivals tradizzjonali bdew jiġu ċċelebrati mill-ġdid, inkluż dawk marbuta mal-Barri Apis, Horemakhet, u Opet. L-Istele tar-Restawr tiegħu li tinsab quddiem it-Tempju ta' Karnak tgħid:

It-tempji tal-allat femminili u maskili ... kienu fi stat ta' fdalijiet. In-niċeċ tagħhom kienu vojta u mimlija ħaxix ħażin. Is-santwarji tagħhom ma kinux jeżistu iktar u l-qrati tagħhom kienu qed jintużaw bħala toroq ... l-allat taw daharhom lil din l-art ... Kull meta xi ħadd kien jagħmel talba lil xi alla għal parir, ma kien jirċievi l-ebda rispons.

Binja msejħa t-Tempju ta' Nebkheperure l-Maħbuba ta' Amun li Stabbilixxa l-Ordni f'Tebe, li jaf hija identika għal binja msejħa t-Tempju ta' Nebkheperre f'Tebe, li x'aktarx kienet tempju mortwarju, sar b'talatat irriċiklat mit-tempji ta' Aten tal-Lvant ta' Karnak ta' żmien Akhenaten, u dan jindika li t-twaqqigħ ta' dawn it-tempji kien diġà nbeda. Ħafna mill-proġetti ta' kostruzzjoni ta' żmien Tutankhamun ma tlestewx sa meta miet u tlestew jew ġew sfruttati mis-suċċessuri tiegħu, speċjalment Horemheb. It-triq tal-isfinġijiet tlestiet mis-suċċessur tiegħu Ay u l-kumpless kollu ġie sfruttat minn Horemheb. L-Istele tar-Restawr ġiet sfruttata minn Horemheb; biċċiet mit-Tempju ta' Nebkheperure f'Tebe ġew irriċiklati għal proġetti ta' kostruzzjoni ta' Horemheb stess.

Saħħa u mewt

Dettal tar-ras mummifikata ta' Tutankhamun

Tutankhamun kellu statura rqiqa, u bejn wieħed u ieħor kien twil 167 ċentimetru. Huwa kellu nejbiet kbar u ħerġin 'il barra, xi ħaġa li kienet karatteristika tal-linja rjali ta' Thutmosis li kien jifforma parti minnha. Minn analiżi tal-ilbies li nstab fil-qabar tiegħu, partikolarment id-dimensjonijiet tal-ilbies ta' taħt tiegħu u taċ-ċintorini tiegħu, jidher li kellu qaddu żgħir u ġenbejh ġejjin għat-tond. F'tentattivi li jiġu spjegati kemm ix-xbihat tiegħu mhux tas-soltu fl-arti kif ukoll il-mewt bikrija tiegħu, kien hemm teorija li Tutankhamun kien ibati mill-ġinekomastija, mis-sindromu ta' Marfan, mis-sindromu tad-diżabbiltà intellettwali b'rabta-X ta' Wilson-Turner, mis-sindromu ta' Fröhlich (distrofija adiposoġenitali), mis-sindromu ta' Klinefelter, mis-sindromu tal-insensittività androġena, mis-sindromu tal-eċċess ta' aromatasi flimkien mas-sindromu tal-kranjosinostożi saġittali u s-sindromu ta' Antley-Bixler jew waħda mill-varjanti tiegħu. Ġie ssuġġerit ukoll li kien ibati mill-epilessija tal-lobu temporali ereditarja sabiex tiġi spjegata r-reliġjożità ta' bużnannuh Thutmosis IV u ta' missieru Akhenaten u l-imwiet bikrin tagħhom. Madankollu, intalab li jkun hemm kawtela fir-rigward ta' din id-dijanjożi.

F'Jannar 2005, il-mumja ta' Tutankhamun għaddiet minn CT scan. Ir-riżultati wrew li Tutankhamun kellu palat iebes li b'palatoskiżi parzjali u possibbilment kellu każ mhux gravi ta' skoljożi. Is-CT scan uriet li siequ l-leminija kienet ċatta b'ipofalanġiżmu, filwaqt li siequ x-xellugija kienet midruba u kellu nekrożi fl-għadam tat-tieni u tat-tielet metatarsali (marda ta' Freiberg jew il-marda ta' Köhler II). Minħabba f'hekk Tutankhamun x'aktarx kellu juża bastun biex jimxi, u fil-fatt instabu ħafna bsaten fil-qabar tiegħu. L-ittestjar ġenetiku permezz tal-analiżi STR irrifjuta l-ipoteżi tal-ġinekomastija u tal-kranjosinostożi (eż., is-sindromu ta' Antley–Bixler) jew tas-sindromu ta' Marfan. L-ittestjar ġenetiku għal ġeni STEVOR, AMA1, jew MSP1 li huma speċifiċi għall-Plasmodium falciparum żvela indikazzjonijiet ta' malarja tropikali f'erba' mumji, inkluż dik ta' Tutankhamun. Attwalment din hija l-eqdem prova ġenetika tal-marda. It-tim skopra d-DNA minn diversi razez tal-parassita, li tindika li kien ġie infettat b'mod ripetut bl-iktar razza severa tal-malarja. L-infezzjonijiet tiegħu bil-malarja jaf ikkawżaw rispons immunitarju fatali f'ġismu jew skattaw xokk ċirkolatorju. Is-CT scan uriet ukoll li kien ibati minn frattura komposta fir-riġel tax-xellug tiegħu. It-teorija li din il-ferità jaf kienet ir-riżultat ta' ħsara moderna ġiet irrifjutata abbażi tat-truf ippuntati iżda ma jaqtgħux tal-frattura; il-ħsara moderna kien ikun fiha truf jaqtgħu. Sustanzi tal-ibbalzmar kienu preżenti fi ħdan il-frattura u dawn jindikaw li kienet assoċjata ma' ferita miftuħa; u ma kien hemm l-ebda sinjal ta' fejqan.

Rikostruzzjoni ta' wiċċ Tutankhamun twettqet fl-2005 mill-Kunsill Suprem Eġizzjan tal-Antikitajiet u minn National Geographic. Tliet timijiet separati — Eġizzjani, Franċiżi u Amerikani — ħadmu separatament sabiex jaslu bejn wieħed u ieħor għal wiċċ ir-re żgħir. Filwaqt li t-timijiet Eġizzjani u Franċiżi kienu jafu li s-suġġett tagħhom kien Tutankhamun, filwaqt li t-tim Amerikan ħadem fil-għama. It-timijiet kollha pproduċew riżultati simili ħafna, iżda dak tat-tim Franċiż fl-aħħar mill-aħħar intgħażel biex isir mudell tiegħu bis-silikon.

Kawża tal-mewt

Ma teżisti l-ebda dokumentazzjoni dwar iċ-ċirkostanzi tal-mewt ta' Tutankhamun; dawn qajmu dibattitu konsiderevoli u studji ewlenin. Hawass u t-tim tiegħu jsostnu li mewtu x'aktarx li kienet ir-riżultat tal-kombinament tad-diversi mardiet li kellu li dgħajfuh, u ta' frattura tar-riġel, x'aktarx minħabba xi waqgħa, u infezzjoni gravi bil-malarja. Madankollu, Timmann u Meyer sostnew li l-anemija drepanoċitika hija ipoteżi iktar plawżibbli mal-patoloġiji li kellu r-re, u t-tim Eġizzjan issuġerixxa li din l-ipoteżi kienet "interessanti u plawżibbli".

Teorija oħra kienet li kien miet b'xi daqqa fuq rasu. Din it-teorija ngħatat abbażi ta' radjografija tal-1968 li wriet żewġ frammenti tal-għadam fil-kranju. Din it-teorija ġiet irrifjuta permezz ta' analiżi ulterjuri tar-radjografiji u s-CT scan. Ġie ddeterminat li l-frammenti tal-għadam interkranjali kienu r-riżultat ta' kif inkixfet il-mumja fiż-żminijiet moderni peress li mhumiex fissi u mhux aderenti mar-reżina tal-ibbalzmar. Ma nstabet l-ebda evidenza ta' traqqiq tal-għadam jew membrani kkalċifikati, li setgħu kienu jindikaw xi daqqa fatali f'rasu. Ġie ssuġġerit ukoll li r-re żagħżugħ inqatel f'aċċident f'karru minħabba xejra ta' feriti ta' sfrakassar, inkluż il-fatt li l-parti ta' quddiem tal-kaxxa ta' sidru u xi kustilji kienu neqsin. Madankollu, il-kustilji neqsin x'aktarx li mhumiex ir-riżultat ta' xi ferita fil-mument tal-mewt tiegħu; ir-ritratti li ttieħdu malli ġew konklużi l-iskavi ta' Howard Carter fl-1926 juru li l-kaxxa ta' sider ir-re kienet intatta, u kien liebes kullar biż-żibeġ b'irjus ta' falkuni fit-truf. In-nuqqas kemm tal-kullar kif ukoll tal-kaxxa ta' sider ir-re ġiet innutata fir-radjografija tal-1968 u ġiet ikkonfermata wkoll mis-CT scan. X'aktarx il-parti ta' quddiem tal-kaxxa ta' sidru tneħħiet minn xi ħallelin meta serqu l-kullar biż-żibeġ; ix-xedd ir-ras ornamentali biż-żibeġ li kien jidher liebes ir-re fir-ritratti tal-1926 kien għeb ukoll sal-1968.

Iktar qari

Andritsos, John. Social Studies of Ancient Egypt: Tutankhamun. L-Awstralja, 2006.
Brier, Bob. The Murder of Tutankhamun: A True Story. Putnam Adult, it-13 ta' April 1998, ISBN 0-425-16689-9 (paperback), ISBN 0-399-14383-1 (hardcover), ISBN 0-613-28967-6 (School & Library Binding).
Carter, Howard and Arthur C. Mace, The Discovery of the Tomb of Tutankhamun. Courier Dover Publications, 1 June 1977, ISBN 0-486-23500-9; ir-rendikont semipopolari tal-iskoperta u tal-ftuħ tal-qabar mill-arkeologu responsabbli.
Desroches-Noblecourt, Christiane. Sarwat Okasha (Prefazju), Tutankhamun: Life and Death of a Pharaoh. New York: New York Graphic Society, 1963, ISBN 0-8212-0151-4 (1976 reprint, hardcover), ISBN 0-14-011665-6 (1990 reprint, paperback).
Il-Kunsill Suprem Eġizzjan tal-Antikitajiet, The Mummy of Tutankhamun: The CT Scan Report, kif stampat f'Ancient Egypt, Ġunju/Lulju 2005.
Haag, Michael. The Rough Guide to Tutankhamun: The King: The Treasure: The Dynasty. Londra, 2005. ISBN 1-84353-554-8.
Hoving, Thomas. The Search for Tutankhamun: The Untold Story of Adventure and Intrigue Surrounding the Greatest Modern archeological find. New York: Simon & Schuster, il-15 ta' Ottubru 1978, ISBN 0-671-24305-5 (hardcover), ISBN 0-8154-1186-3 (paperback). Dan il-ktieb jelenka għadd ta' anedotti dwar l-iskoperta u l-iskavi tal-qabar.
James, T. G. H. Tutankhamun. New York: Friedman/Fairfax, l-1 ta' Settembru 2000, ISBN 1-58663-032-6 (hardcover). Volum b'format kbir tal-eks Uffiċjal tal-Antikitajiet Eġizzjani fil-British Museum, mimli illustrazzjonijiet bil-kulur tal-oġġetti funebri ta' Tutankhamun, u oġġetti relatati.
Neubert, Otto. Tutankhamun and the Valley of the Kings. Londra: Granada Publishing Limited, 1972, ISBN 0-583-12141-1 (paperback). L-ewwel rakkont personali dwar l-iskoperta tal-qabar.
Rossi, Renzo. Tutankhamun. Cincinnati (Ohio) 2007. ISBN 978-0-7153-2763-0. Ktieb bl-illustrazzjonijiet bil-kulur.

Referenzi

Arnold, Dorothea; Metropolitan Museum of Art Staff; Green, L.; Allen, James P. (1996). The Royal Women of Amarna: Images of Beauty from Ancient Egypt. Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-816-4. OCLC 35292712.

Baker, Rosalie F.; Baker, Charles F. (2001). Ancient Egyptians: People of the Pyramids. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-512221-3.

Barclay, John M.G. (2006). Flavius Josephus: Translation and Commentary, Volume 10: Against Apion. BRILL. ISBN 978-90-474-0405-7.

Booysen, Riaan (2013). Thera and the Exodus: The Exodus Explained in Terms of Natural Phenomena and the Human Response to It. John Hunt Publishing. ISBN 978-1-78099-450-5.

Brand, Peter Peter James; Cooper, Louise (2009). Causing His Name to Live: Studies in Egyptian Epigraphy and History in Memory of William J. Murnane. BRILL. ISBN 978-90-04-17644-7. OCLC 318869912.

Braun, David (2012). National Geographic Tales of the Weird: Unbelievable True Stories. National Geographic Society. ISBN 978-1-4262-0965-9.

Booth, Charlotte (2007). The Boy Behind the Mask: Meeting the Real Tutankhamun. Oneworld. ISBN 978-1-85168-544-8. OCLC 191804020.

Chyla, Julia; Rosińska-Balik, Karolina; Debowska-Ludwin, Joanna (2017). Current Research in Egyptology 17. Oxbow Books. ISBN 978-1-78570-603-5. OCLC 1029884966.

Clayton, Peter A. (2006). Chronicle of the Pharaohs: The Reign-by-Reign Record of the Rulers and Dynasties of Ancient Egypt. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28628-9. OCLC 869729880.

Collier, Mark; Manley, Bill (2003). How to Read Egyptian Hieroglyphs: A Step-by-step Guide to Teach Yourself. University of California Press. ISBN 978-0-520-23949-4. OCLC 705578614.

Cooney, Kathlyn M.; Jasnow, Richard (2015). Joyful in Thebes: Egyptological Studies in Honor of Betsy M. Bryan. Lockwood Press. ISBN 978-1-937040-41-3. OCLC 960643348.

Cooney, Kara (30 October 2018). When Women Ruled the World: Six Queens of Egypt. National Geographic Society. ISBN 978-1-4262-1978-8. OCLC 1100619021.

Dodson, Aidan (2009). Amarna Sunset: Nefertiti, Tutankhamun, Ay, Horemheb, and the Egyptian Counter-Reformation. American University in Cairo Press. ISBN 978-1-61797-050-4. OCLC 1055144573.

Dodson, Aidan; Hilton, Dyan (2010). The Complete Royal Families of Ancient Egypt. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28857-3.

Eaton-Krauss, Marianne (2015). The Unknown Tutankhamun. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4725-7563-0. OCLC 1049775714.

Gabolde, Marc (2000). D'Akhenaton à Toutânkhamon. Université Lumière-Lyon 2, Institut d'archéologie et d'histoire de l'antiquité. ISBN 9782911971020. OCLC 607262790.

Gilbert, Katherine Stoddert; Holt, Joan K.; Hudson, Sara, eds. (1976). Treasures of Tutankhamun. The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-156-1. OCLC 865140073.

Gundlach, Rolf; Taylor, John H. (2009). 4. Symposium Zur Ägyptischen Königsideologie. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05888-9. OCLC 500749022.

Fritze, Ronald H. (2016). Egyptomania: A History of Fascination, Obsession and Fantasy. Reaktion Books. ISBN 978-1-78023-685-8. OCLC 1010951566.

Hawass, Zahi; et al. (17 February 2010). "Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family" (PDF). The Journal of the American Medical Association. 303 (7): 638–647. doi:10.1001/jama.2010.121. PMID 20159872. Retrieved 27 August 2019.

Hawass, Zahi (2004). The Golden Age of Tutankhamun. American Univ in Cairo Press. p. 56. ISBN 978-977-424-836-8. OCLC 56358390.

Hawass, Zahi; Saleem, Sahar (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. Oxford University Press. ISBN 978-977-416-673-0. OCLC 1078493215.

Hawass, Zahi; Saleem, Sahar (2011). "Mummified Daughters of King Tutankhamun: Archeologic and CT Studies". American Journal of Roentgenology. 197 (5): W829–W836. doi:10.2214/AJR.11.6837. ISSN 0361-803X. PMID 22021529.

Hoving, Thomas (2002). Tutankhamun: The Untold Story. Cooper Square Press. ISBN 978-1-4617-3214-3. OCLC 3965932.

Kozma, Chahira (2008). "Skeletal dysplasia in ancient Egypt". American Journal of Medical Genetics Part A. 146A (23): 3104–3112. doi:10.1002/ajmg.a.32501. ISSN 1552-4825. PMID 19006207. S2CID 20360474.

Leprohon, Ronald J. (2013). The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titulary. SBL Press. ISBN 978-1-58983-736-2.

Mackowiak, Philip A. (2013). Diagnosing Giants: Solving the Medical Mysteries of Thirteen Patients Who Changed the World. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-936114-4.

Marchant, Jo (25 June 2010). "Tutankhamen 'killed by sickle-cell disease'". New Scientist. Retrieved 2 July 2021.

Morkot, Robert (10 November 2004). The Egyptians: An Introduction. Routledge. ISBN 978-1-134-48857-5. OCLC 60448544.

Nici, John (2015). Famous Works of Art—And How They Got That Way. Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-1-4422-4955-4. OCLC 1035635529.

Osing, Jürgen; Dreyer, Günter (1987). Form und Mass: Beiträge zur Literatur, Sprache und Kunst des alten Ägypten : Festschrift für Gerhard Fecht zum 65. Geburtstag am 6. Februar 1987. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-02704-5.

Redford, Donald B. (2003). The Oxford Essential Guide to Egyptian Mythology. Berkley Publishing Group. ISBN 978-0-425-19096-8.

Reeves, Carl Nicholas (1990). The Complete Tutankhamun: The King, the Tomb, the Royal Treasure. Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-27810-9. OCLC 1104938097.

Reeves, Nicholas (2015). "Tutankhamun's Mask Reconsidered (2015)". Bulletin of the Egyptological Seminar. 19: 511–526. Retrieved 7 September 2019 – via Academia.edu.

Reeves, Nicholas; Wilkinson, Richard H. (1996). The Complete Valley of the Kings. London: Thames and Hudson. OCLC 809290016.

Ridley, Ronald T. (2019). Akhenaten: A Historian's View. Cairo and New York: The American University in Cairo Press. ISBN 978-977-416-793-5. OCLC 8993387156.

Riggs, Christina (2018). Photographing Tutankhamun: Archaeology, Ancient Egypt, and the Archive. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-350-03853-0. OCLC 1114957945.

Roberts, Peter (2006). HSC Ancient History. Pascal Press. ISBN 978-1-74125-179-1. OCLC 225398561.

Robinson, Andrew (27 August 2009). Writing and Script: A Very Short Introduction. Oxford University Press. pp. 90–91. ISBN 978-0-19-956778-2. OCLC 654777745.

Tawfik, Tarek; Thomas, Susanna; Hegenbarth-Reichardt, Ina (2018). "New Evidence for Tutankhamun's Parents: Revelations from the Grand Egyptian Museum". Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo. 74: 179–195. Retrieved 20 March 2021.

Timmann, Christian; Meyer, Christian G. (2010). "Malaria, mummies, mutations: Tutankhamun's archaeological autopsy". Tropical Medicine & International Health. 15 (11): 1278–1280. doi:10.1111/j.1365-3156.2010.02614.x. ISSN 1365-3156. Retrieved 2 July 2021.

Tyldesley, Joyce (2012). Tutankhamen: The Search for an Egyptian King. Basic Books. ISBN 978-0-465-02020-1.

Walshe, J.M. (January 1973). "Tutankhamun: Klinefelter's Or Wilson's?". The Lancet. 301 (7794): 109–110. doi:10.1016/S0140-6736(73)90516-3. PMID 4118642.

Williamson, Jacquelyn (2015). Wendrich, Willeke (ed.). "Amarna Period". UCLA Encyclopedia of Egyptology. Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles.

Zivie, A. (1998). "La nourrice royale Maïa et ses voisins: cinq tombeaux du Nouvel Empire récemment découverts à Saqqara". Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (in French). 142 (1).