Toruń (/'tɒrʊnjə/[1][2][3][4], bil-Pollakk: [ˈTɔruj̃]; bil-Ġermaniż: Thorn) huwa raħal storiku max-xmara Vistula fil-Polonja Ċentrali u tat-Tramuntana u huwa wkoll Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO. Il-popolazzjoni tar-raħal kienet tammonta għal 197,812 abitant f’Diċembru 2021.[5] Preċedentement, kien il-kapitali tad-Distrett ta’ Toruń (1975-1998) u tad-Distrett tal-Pomeranja (1921-1945). Mill-1999, Toruń huwa sede tal-gvern awtonomu tad-Distrett ta’ Kujavja u tal-Pomeranja u huwa wieħed miż-żewġ kapitali tad-distrett, flimkien ma’ Bydgoszcz. Il-bliet u l-kontej ġirien jiffurmaw iż-żona metropolitana ġemellata ta’ Bydgoszcz–Toruń.
Toruń huwa wieħed mill-eqdem irħula fil-Polonja, bl-ewwel insedjament tiegħu jmur lura għas-seklu 8, u wara ġie estiż fl-1233 mill-Kavallieri Tewtoniċi.[6] Tul is-sekli, ir-raħal ospita nies bi sfondi u b’reliġjonijiet differenti. Mill-1264 sal-1411, Toruń kien parti mill-Lega Anseatika u sas-seklu 17 kien wieħed mill-aqwa punti kummerċjali. Dan affettwa bil-kbir l-arkitettura tar-raħal li tvarja mill-istil Gotiku bil-Brikks sal- Manjeriżmu u l-Barokk. Fl-età moderna bikrija, Toruń kien belt rjali tal-Polonja u kien waħda mill-ikbar bliet fil-pajjiż dak iż-żmien.[7] Bid-Diviżjonijiet tal-Polonja fl-aħħar tas-seklu 18, ir-raħal sar parti mill-Prussja, u mbagħad mill-Imperu Ġermaniż u wara mit-Tieni Repubblika Pollakka. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Toruń ħelisha ħafif mill-ibbumbardjar u mill-qerda; iċ-Ċentru Storiku tar-raħal u l-pjazza ċentrali ikonika tas-suq ġew ippreservati kompletament sa żminijietna.[8]
Toruń huwa magħruf għall-Mużew tal-Kejkijiet Imħawra bil-Ġinġer, li t-tradizzjoni tal-ħami tagħhom tmur lura kważi millennju, kif ukoll għall-katidral il-kbir tiegħu. Toruń huwa rinomat għall-istandard għoli ħafna tal-għajxien u għall-kwalità għolja ħafna tal-ħajja.[9] Fl-1997, il-parti Medjevali tar-raħal ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO. Fl-2007, iċ-Ċentru Storiku ta’ Toruń ġie miżjud fil-lista tas-Seba’ Għeġubijiet tal-Polonja.
L-ewwel insedjament fil-viċinanza ta’ Toruń huwa datat mill-arkeoloġi li jmur lura għall-1100 Q.K. (kultura tal-Lusazja).[10] Matul il-perjodu Medjevali bikri, mis-seklu 7 sas-seklu 13, kien hemm insedjament Slavoniku antik[11], f’parti mix-xatt tax-xmara Vistula. Fis-seklu 10 sar parti mill-istat Pollakk emerġenti mmexxi mid-dinastija Piast.
Fir-rebbiegħa tal-1231, il-Kavallieri Tewtoniċi qasmu x-xmara Vistula fl-inħawi ta’ Nieszawa u stabbilew fortizza. Fit-28 ta’ Diċembru 1233, il-Kavallieri Tewtoniċi Hermann von Salza u Hermann Balk[12], iffirmaw il-karti meħtieġa biex Toruń (Thorn) u Chełmno (Kulm) isiru rħula jew bliet. Id-dokument oriġinali ntilef fl-1244. Is-sett ta’ drittijiet inġenerali huwa magħruf bħala l-liġi ta’ Kulm. Fl-1236, minħabba għargħar frekwenti, ir-raħal ġie rilokat fis-sit preżenti taċ-Ċentru Storiku ta’ Toruń.[13] Fl-1239, il-patrijiet Franġiskani stabbilew ruħhom fir-raħal, segwiti fl-1263 mid-Dumnikani. Fl-1264, il-parti l-ġdida lil hinn miċ-Ċentru Storiku ġiet stabbilita prinċipalment biex tilqa’ l-popolazzjoni dejjem tikber ta’ artiġjani u ta’ ħaddiema tas-sengħa f’Torun, li ġew l-iktar minn artijiet fejn kien mitkellem l-iktar il-Ġermaniż.[14] Fl-1280, ir-raħal (jew kif kien dak iż-żmien, iż-żewġt irħula) ingħaqad mal-Lega Anseatika merkantili, u b’hekk sar ċentru kummerċjali Medjevali importanti.
Toruń fl-1641
Ir-raħal reġa’ ġie rkuprat mill-Polonja fl-1410 matul il-Gwerra Tewtonika Pollakka-Litwana, madankollu, wara li l-Ewwel Trattat ta’ Paċi ta’ Thorn ġie ffirmata fi Frar 1411, ir-raħal reġa’ lura f’idejn l-Ordni Tewtonika. Fl-1411, ir-raħal ma baqax parti mil-Lega Anseatika. Fis-snin 1420, ir-Re Pollakk Władysław II Jagiełło bena l-Kastell ta’ Dybów, li jinsab fix-xatt tax-xellug ta’ Toruń, li huwa żar bosta drabi. Matul il-Gwerra Tewtonika Pollakka l-kbira ta’ wara, il-Kastell ta’ Dybów ġie okkupat mill-Kavallieri Tewtoniċi mill-1431 sal-1435.[15]
Fl-1440, in-nies nobbli ta’ Thorn stabbilew b’mod konġunt il-Konfederazzjoni Prussjana sabiex tkompli topponi l-politika tal-Kavallieri. Mill-1452, it-taħditiet bejn ir-Re Pollakk Casimir IV Jagiellon u l-membri tal-Konfederazzjoni saru fil-Kastell ta’ Dybów.[15] Il-Konfederazzjoni rribellat kontra l-istat monastiku tal-Kavallieri Tewtoniċi fl-1454 u d-delegazzjoni tagħha ressqet petizzjoni lir-Re Pollakk Casimir IV Jagiellon fejn talbitu jerġa’ jikseb il-poter fuq ir-reġjun bħala l-mexxej leġittimu.
Fis-6 ta’ Marzu 1454 ġie ffirmat att ta’ inkorporazzjoni fi Krakovja, li jirrikonoxxi r-reġjun (inkluż Toruń), bħala parti mir-Renju Pollakk.[16] Dawn l-avvenimenti wasslu għall-Gwerra ta’ Tlettax-il Sena. Iċ-ċittadini tar-raħal kienu rrabjati minħabba l-isfruttament bla ħniena tal-Ordni, u kkonkwistaw il-kastell Tewtoniku, u ġarrfu l-fortifikazzjonijiet kollha tal-brikks, ħlief it-torri Gdanisko li ntuża sas-seklu 18 għall-ħżin tal-porvli.[17] Is-sindku lokali wiegħed lealtà lir-Re Pollakk waqt l-inkorporazzjoni f’Marzu 1454 fi Krakovja, u mbagħad f’Mejju 1454 saret ċerimonja uffiċjali f’Toruń[18], li matulha n-nobbiltà, il-kavallieri, is-sidien tal-art, is-sindki u l-uffiċjali lokali minn Chełmno, inkluż Toruń, għal darb’oħra ddikjaraw lealtà lir-Re Pollakk u lir-Renju tal-Polonja.[19]
Mill-1454, ir-raħal kien awtorizzat mir-Re Casimir IV jizzekka muniti Pollakki.[20] Matul il-gwerra, Casimir IV spiss kien joqgħod fil-Kastell ta’ Dybów u Toruń appoġġa finanzjarjament lill-Armata Pollakka.[21] Il-parti l-antika u l-parti l-ġdida ta’ Toruń ingħaqdu fl-1454. Il-Gwerra ta’ Tlettax-il Sena spiċċat fl-1466, bit-Tieni Trattat ta’ Paċi ta’ Thorn, fejn l-Ordni Tewtonika rrinunzjat kull jedd fir-rigward tar-raħal u rrikonoxxietu bħala parti mill-Polonja. Ir-Re Pollakk ta privileġġi kbar lil Toruń, bħal dawk li kienet tgawdi l-belt ta’ Gdańsk. Fl-1454 ukoll, fil-Kastell ta’ Dybów, ir-Re ħareġ l-Istatuti famużi ta’ Nieszawa, li kienu jkopru sett ta’ privileġġi għan-nobbiltà Pollakka; avveniment li huwa meqjus bħala t-twelid tad-demokrazija nobbli fil-Polonja, li damet sal-1795.[22]
Il-post fejn twieled u għex l-ekonomista u l-kittieb Pollakk Fryderyk Skarbek, u l-post fejn kien joqgħod il-filjozz tiegħu Frédéric Chopin fl-1825
Tul l-istorja, ir-raħal ospita diversi persuni, studjużi u statisti notevoli. Fl-1473 twieled Nicolaus Copernicus u fl-1501 miet ir-Re Pollakk Ġwanni I Albert f’Toruń; qalbu ġiet midfuna fil-Katidral ta’ San Ġwann. Fl-1500, it- Tuba Dei, li kienet l-ikbar qanpiena tal-knisja fil-Polonja dak iż-żmien, tqiegħdet fil-Knisja ta’ San Ġwann il-Battista, u nbena pont li jaqsam ix-xmara Vistula, li kien l-itwal pont tal-injam tal-pajjiż dak iż-żmien. Fl-1506, Toruń sar belt rjali tal-Polonja. Fl-1528, iz-zekka rjali bdiet topera f’Toruń. Fl-1568, twaqqaf liċeo, li wara l-1594 sar wieħed mill-iskejjel ewlenin tat-Tramuntana tal-Polonja għas-sekli ta’ wara.[23] Fl-1594 ukoll, l-ewwel mużew (Musaeum) ta’ Toruń ġie stabbilit fl-iskola, u beda t-tradizzjonijiet mużeali. Toruń kellu ġid u influwenza kbira, u gawda minn drittijiet tal-vot matul il-perjodu tal-elezzjoni rjali.[24] Laqgħat tal-Commonwealth Pollakka-Litwana saru f’Toruń fl-1576 u fl-1626.[25]
Fl-1557, matul ir-Riforma tal-Protestantiżmu, Toruń adotta l-Protestantiżmu. Taħt is-Sindku Henryk Stroband
It-Tieni Trattat ta’ Paċi ta’ Toruń, pittura tas-seklu 19 mill-pittur imwieled f’Toruń, Marian Jaroczyński, li tinsab fil-Mużew Distrettwali lokali
(1586-1609), Toruń ġie ċentralizzat. Il-poter amministrattiv għadda f’idejn il-kunsill lokali. Fl-1595, il-Ġiżwiti waslu biex jippromwovu l-Kontroriforma, u ħadu l-kontroll tal-Knisja ta’ San Ġwann. L-uffiċjali Protestanti ppruvaw jillimitaw il-fluss ta’ Kattoliċi fil-belt, filwaqt li l-Kattoliċi (il-Ġiżwiti u l-patrijiet Dumnikani) diġà kienu jikkontrollaw ħafna mill-knejjes, u ħallew biss il-Knisja ta’ Santa Marija għaċ-ċittadini Protestanti. Fl-1645, fi żmien meta seħħew diversi kunflitti reliġjużi f’ħafna pajjiżi Ewropej oħra u l- Gwerra diżastruża ta’ Tletin Sena ġiet miġġielda fil-Punent tal-Polonja, f’Toruń, fuq inizjattiva tar-Re Władysław IV Vasa, sar kungress ta’ tliet xhur tal-Kattoliċi, tal-Luterani u tal-Kalvinisti Ewropej, magħruf bħala Colloquium Charitativum; avveniment tassew importanti fl-istorja tad-djalogu interreliġjuż.[26]
Matul il-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana (1700-1721), ir-raħal ta’ Toruń ġie assedjat mit-truppi Żvediżi. Il-Kżar Russu Pietru l-Kbir ħejja t-Trattat ta’ Thorn fl-1709 sabiex ir-Re tal-Polonja jerġa’ jkun Awgustu II tal-Polonja. Fit-tieni nofs tas-seklu 17, it-tensjonijiet bejn il-Kattoliċi u l-Protestanti kibru, b’mod simili għall-gwerer reliġjużi madwar l-Ewropa kollha.[27]
Id-Dar ta’ Copernicus, li attwalment hija mużew
Fil-bidu tas-seklu 18 madwar 50 fil-mija tal-popolazzjoni, speċjalment in-nobbli u l-klassi medja, kienu Protestanti li kienu jitkellmu bil-Ġermaniż, filwaqt li l-50 fil-mija l-oħra kienu Kattoliċi Rumani li kienu jitkellmu bil-Pollakk. L-influwenza Protestanta sussegwentement battiet wara l-Irvell ta’ Thorn tal-1724.[28]
Wara t-Tieni Diviżjoni tal-Polonja fl-1793, Toruń ġie anness mal-Prussja. Ġie rkuprat għal żmien qasir mill-Pollakki bħala parti mid- Dukat ta’ Varsavja fis-snin 1807-1815, u saħansitra kien il-kapitali temporanja f’April u f’Mejju 1809.[29] Fl-1809, Toruń ġie difiż b’suċċess mill-Pollakki kontra l-Awstrijaki. Wara li ġie anness mill-ġdid mal-Prussja fl-1815, Toruń ġie soġġett għal Ġermanizzazzjoni u sar ċentru b’saħħtu tar-reżistenza Pollakka kontra politiki simili. Ġew stabbiliti istituzzjonijiet Pollakki ġodda bħal Towarzystwo Naukowe w Toruniu (is-Soċjetà Xjentifika ta’ Toruń), istituzzjoni Pollakka ewlenija fid-Diviżjoni Prussjana tal-Polonja, li ġiet stabbilita fl-1875. Fl-1976, Toruń ingħata s-Salib tal-Kmandant bl-Istilla tal-Ordni tal-Polonia Restituta, waħda mill-ogħla unuri Pollakki. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Polonja ddikjarat l-indipendenza u reġgħet ħadet il-kontroll ta’ Toruń. Fil-Polonja ta’ bejn gwerer, Toruń kien il-kapitali tad-Distrett tal-Pomeranja.[28]
Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-Ġermanja okkupat lil Toruń mis-7 ta’ Settembru 1939 sal-1 ta’ Frar 1945. L-
Gwardji Pollakki u Ġermaniżi arrestati fil-bieb tal-Forti VII fl-1939
Einsatzkommando 16 daħal Toruń biex jikkommetti diversi reati kontra l-Pollakki.[30] Taħt l-okkupazzjoni Ġermaniża, iċ-ċittadini lokali kienu soġġetti għal arresti, tkeċċijiet, jasar, deportazzjonijiet lejn il-kampijiet ta’ konċentrament Nażisti u ġustizzjar, speċjalment l-elit Pollakk bħala parti mill-Intelligenzaktion.
Grupp ta’ ħaddiema ferrovjarji u pulizija Pollakki minn Toruń inqatlu mill-ġendarmerija Ġermaniża u mill-Wehrmacht f’Gąbin fid-19 u fil-21 ta’ Settembru 1939.[31] Il-Pollakki lokali, fosthom attivisti, għalliema u qassisin, li ġew arrestati f’Toruń u fil-Kontea ta’ Toruń minn Settembru 1939, inizjalment inżammu fil-ħabs ta’ qabel il-gwerra, u wara li kien iffullat wisq, minn Ottubru 1939 il-Ġermaniżi tefgħu lill-Pollakki l-ħabs fil-Forti VII tal-Fortizza ta’ Toruń.
Fis-17 u fid-19 ta’ Ottubru 1939 biss, il-pulizija Ġermaniża u s-Selbstschutz arrestaw 1,200 Pollakk f’Toruń u fil-Kontea. Fil-bidu ta’ Novembru 1939, il-Ġermaniżi wettqu iktar arresti tal-massa ta’ għalliema, bdiewa u qassisin Pollakki f’Toruń u fil-Kontea, li mbagħad intefgħu l-ħabs fil-Forti VII.[32] Il-Pollakki mitfugħa l-ħabs imbagħad ġew deportati lejn il-kampijiet ta’ konċentrament Nażisti jew maqtula fuq il-post.
Fid-distrett attwali ta’ Barbarka, seħħew massakri kbar ta’ iktar minn 1,100 Pollakk minn Toruń u mir-reġjun, fosthom għalliema, prinċipali tal-iskejjel, uffiċjali lokali, ristoraturi, sidien tal-ħwienet, negozjanti, bdiewa, ħaddiema ferrovjarji, pulizija, artiġjani, studenti, qassisin, ħaddiema u tobba.[33] Sitt oqbra tal-massa ġew skoperti wara l-gwerra, u f’ħamsa minnhom il-katavri tal-vittmi nħarqu, peress li l-Ġermaniżi ppruvaw jgħattu dak li wettqu.[34] Għalliema lokali kienu wkoll fost l-għalliema Pollakki li nqatlu fil-kampijiet ta’ konċentrament ta’ Sachsenhausen-Oranienburg, Mauthausen u Dachau.[35]
Il-Muniċipju Gotiku (Ratusz Staromiejski) fil-qalba taċ-Ċentru Storiku li jmur lura għas-seklu 13
Matul l-okkupazzjoni, il-Ġermanja stabbiliet u operat il-kamp tal-priġunieri tal-gwerra Stalag XX-A f’Toruń, li fih inżammu l-priġunieri tal-gwerra Pollakki, Brittaniċi, Franċiżi u Sovjetiċi. Mill-1940 sal-1943, fil-parti tat-Tramuntana ta’ Toruń kien hemm kamp ta’ tranżitu Ġermaniż, Umsiedlungslager Thorn, għall-Pollakki li tkeċċew minn Toruń u miż-żona tal-madwar, li sar magħruf għal kundizzjonijiet sanitarji diżumani tiegħu.[36] Iktar minn 12,000 Pollakk għaddew mill-kamp, u madwar 1,000 minnhom mietu hemm, fosthom madwar 400 tifel u tifla. Mill-1941 sal-1945, f’Toruń ġie stabbilit kamp Ġermaniż tax-xogħol sfurzat.[37] Fir-rebbiegħa tal-1942, il-Ġermaniżi qatlu 30 scout Pollakk li kellhom bejn 13 u 16-il sena fil-Forti VII.[38]
Filwaqt li l-popolazzjoni ta’ Toruń sofriet minħabba bosta atroċitajiet, ma kien hemm l-ebda battalja jew bumbardament li qerdu l-binjiet. Għalhekk, b’xorti tajba r-raħal ta’ Toruń baqa’ ppreservat minkejja iż-żewġ Gwerer Dinjin, u żammet l-arkitettura storika tagħha li tvarja minn stil Gotiku tal-brikks, għal Rinaxximentali, għal Barokk sa l-istili tas-sekli 19 u 20.
Il-Knisja ta’ Santa Katerina ta’ Lixandra f’Toruń – eżempju perfett tal-arkitettura Neo-Gotika ta’ Toruń
Ir-Raħal Medjevali ta’ Toruń ġie ddeżinjat bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1997.[39]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”.[39]
Toruń huwa maqsum f’24 distrett (dzielnica) jew kwartier, u kollha kemm huma għandhom livell ta’ awtonomija fi ħdan il-gvern muniċipali tar-raħal. Id-distretti jinkludu: Barbarka, Bielany, Bielawy, Bydgoskie Przedmieście, Chełmińskie Przedmieście, Czerniewice, Glinki, Grębocin nad Strugą, Jakubskie Przedmieście, Kaszczorek, Katarzynka, Koniuchy, Mokre, Na Skarpie, Piaski, Podgórz, Rubinkowo, Rudak, Rybaki, Stare Miasto (Ċentru Storiku), Starotoruńskie Przedmieście, Stawki, Winnica, u Wrzosy.
Iktar minn tletin skola elementari u primarja u iktar minn għaxar skejjel sekondarji jiffurmaw il-bażi edukattiva ta’
Toruń. Minbarra dawn, l-istudenti jistgħu jattendu wkoll għadd żgħir ta’ skejjel privati.
Collegium Maximum tal- Università Nicolaus Copernicus f’Toruń
L-ikbar istituzzjoni tal-edukazzjoni għolja f’Toruń, l-Università Nicolaus Copernicus taqdi ’l fuq minn 20,000 student u ġiet stabbilita fl-1945, abbażi tas-Soċjetà Xjentifika ta’ Toruń, l- Università Stefan Batory f’Wilno, u l-Università Jan Kazimierz f’Lviv. L-eżistenza ta’ università ta’ livell għoli u ta’ profil għoli b’ħafna studenti kellha rwol kbir fil-pożizzjoni u fl-importanza ta’ Toruń inġenerali, kif ukoll fiż-żieda tal-popolazzjoni ta’ żgħażagħ f’Toruń. Dan għadu japplika u għandu wkoll influwenza serja fuq l-ekonomija lokali.
Istituzzjonijiet pubbliċi oħra tal-edukazzjoni għolja:
Wyższe Seminarium Duchowne (sezzjoni tal-Fakultà Teoloġika tal-Università Nicolaus Copernicus)
Il-Kulleġġ għat-Taħriġ tal-Għalliema - Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (affiljat mal-Università Nicolaus Copernicus)
Il-Kulleġġ tal-Moda (Kolegium Mody)
L-Università ta’ Warmia u Mazury f’Olsztyn - il-Fakultà tal-Ġeodesija u d-Dipartiment tal-Ġestjoni tal-Art f’Toruń
Il-Kulleġġ tax-Xogħol Soċjali - Kolegium Pracowników Służb Społecznych
L-Università ta’ Gdańsk - il-Kulleġġ tal-Lingwa
Hemm ukoll għadd ta’ faċilitajiet privati tal-edukazzjoni għolja:
WSB Universities - WSB University f’Toruń
L-Università tal-Kultura Soċjali u tal-Midja f’Toruń - Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej (affiljata mar-Radju Maryja)
Toruńska Szkoła Wyższa
Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej (Skola Postsekondarja tal-Filoloġija Ebrajka)
L-Iskola tal-Imprenditorija ta’ Toruń - Toruńska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
F’Toruń hemm ukoll waħda mill-eqdem skejjel sekondarji fil-Polonja msejħa I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika, li tmur lura għal-liċeo li ġie stabbilit fl-1568.
Sitt sptarijiet bi speċjalizzazzjonijiet varji jipprovdu servizz mediku għal Toruń, għaż-żona tal-madwar u għar-reġjun
inġenerali. L-ikbar tnejn minn dawn l-isptarijiet, reċentement immexxija mid-distrett, ittieħdu f’idejn l-Università Nicolaus Copernicus u qed jitmexxew bħala unitajiet kliniċi tagħha. Sptar minnhom bidel l-istatus tiegħu fl-2008.
Barra minn hekk, hemm numru ta’ faċilitajiet oħra tal-kura tas-saħħa f’Toruń.
KS Toruń – tim tas-sewwieqa sportivi tal-muturi, li jikkompetu fit-trakka ta’ Ekstraliga, it-tim rebaħ il-kampjonat Il-MotoArena ta’ Toruń hija waħda mill-iġded trakki tal-muturi fid-dinja u tospita l-iSpeedway Grand Prix tal-PolonjaPollakk erba’ darbiet, u jtellqu lokalment fil-MotoArena ta’ Toruń
KS Toruń HSA – klabb tal-hockey fuq is-silġ tal-ogħla league tal-Polonja, ġie t-tieni fl-1968, u rebaħ it-Tazza Pollakka fl-2005
Elana Toruń – tim tal-futbol, li jikkompeti fir-raba’ diviżjoni fil-Polonja, u l-grawnd tiegħu huwa l-Grawnd Muniċipali
Pomorzanin Toruń – hockey fuq l-art (premier league fil-Polonja), futbol (ir-raba’ diviżjoni fil-Polonja), boxing
Twarde Pierniki Polski Cukier Toruń – klabb tal-basketball li jikkompeti fil-League tal-Basketball Pollakk (l-ogħla diviżjoni tal-irġiel fil-Polonja), ġie t-tieni darbtejn, u jilgħab fl-Arena Toruń
Energa Katarzynki Toruń – klabb tal-basketball li jikkompeti fil-Basket Liga Kobiet (premier league tan-nisa fil-Polonja), ġie t-tielet fl-2010, fl-2012 u fl-2015, u jilgħab fl-Arena Toruń
Angels Toruń – futbol Amerikan – l-ewwel diviżjoni Pollakka tal-Futbol Amerikan
Thorn (Toruń) huwa wieħed mill-ewwel irħula tal-Istat tal-Ordni Tewtonika fil-logħba elettronika ta’ strateġija Medieval II: Total War: Kingdoms.
Toruń jidher ukoll fl-istorja alternattiva tal-RTS Command and Conquer: Red Alert; fil-kampanja Sovjetika tal-logħba elettronika, fejn min ikun qed jilgħab il-logħba jkollu l-kompitu li jillikwida l-abitanti tar-raħal wara li t-tmexxija Sovjetika tiskopri li l-ġellieda tar-reżistenza kienu għenu biex iħarrbu lis-suġġetti tat-test.
^Norman Davies (2005). God's Playground A History of Poland Volume 1: The Origins to 1795. Oxford University Press. p. 65.
^ abGrzeszkiewicz-Kotlewska, Lidia (2002). "Zamek Władysława Jagiełły w Dybowie w świetle badań archeologicznych w latach 1998-2001". Rocznik Toruński (in Polish). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 29: 19.
^F. Kiryk, J. Ryś, Wielka Historia polski, t. II, 1320–1506, Kraków 1997, pp. 160–161.
^Kostkiewicz, Janina (2020). "Niemiecka polityka eksterminacji i germanizacji polskich dzieci w czasie II wojny światowej". In Kostkiewicz, Janina (ed.). Zbrodnia bez kary... Eksterminacja i cierpienie polskich dzieci pod okupacją niemiecką (1939–1945) (in Polish). Kraków: Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska. p. 56.
^ abCentre, UNESCO World Heritage. "Medieval Town of Toruń". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-05-03.
Polonja
_fasada.jpg)
