Xanadu

Xanadu (pronunzjata: /ˈzænəduː/ ZAN-ə-doo), magħrufa wkoll bħala Shangdu (biċ-Ċiniż: 上都; bil-Pinjin: Shàngdū; pronunzjata: [ʂâŋtú]; li litteralment tfisser "Kapitali ta' Fuq"; bil-Mongolu: ᠱᠠᠩᠳᠤ, bil-Mongolu Ċirilliku: Шанду, b'ittri Rumani: Šandu), kienet il-belt kapitali tas-sajf tad-dinastija Yuan taċ-Ċina qabel ma Kublai ttrasferixxa t-tron tiegħu lejn l-eks belt kapitali tad-dinastija Jin ta' Zhōngdū (biċ-Ċiniż: 中都; li litteralment tfisser "Kapitali Nofsanija"), li mbagħad ingħatat l-isem ta' Khanbaliq (illum il-ġurnata Beijing). Xanadu tinsab fit-territorju attwali tal-Prefettura ta' Zhenglan, fil-Mongolja Interna, iċ-Ċina. F'Ġunju 2012, Xanadu saret Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO bis-saħħa tal-importanza storika tagħha u t-taħlita unika tal-kultura Ċiniża mal-kultura Mongola.

Il-fdalijiet ta' Xanadu.

Il-vjaġġatur Venezjan Marco Polo ddeskriva Xanadu lill-Ewropej wara li żarha fl-1275. Il-belt inħakmet fl-1369 mill-armata tad-dinastija Ming taħt Chang Yuchun. Ir-rakkonti storiċi tal-belt ispiraw il-poeżija famuża Kubla Khan, li nkitbet mill-poeta Romantiku Ingliż Samuel Taylor Coleridge fl-1797.

Deskrizzjonijiet

Xanadu kienet tinsab f'dak li issa huwa r-Raħal ta' Shangdu, fil-Prefettura ta' Zhenglan, fil-Mongolja Interna, 350 kilometru (220 mil) fit-Tramuntana ta' Beijing. Tinsab madwar 28 kilometru (17-il mil) fil-Majjistral tar-raħal modern ta' Duolun. Il-konfigurazzjoni tal-belt kapitali hija pjuttost kwadra b'naħat ta' madwar 2.2 kilometri (1.4 mil). Tikkonsisti minn "belt esterna" u "belt interna" fix-Xlokk tal-belt kapitali li għandha wkoll konfigurazzjoni pjuttost kwadra b'naħat ta' madwar 1.4 kilometru (0.87 mil), u l-palazz fejn Kublai Khan kien joqgħod fis-sajf. Il-palazz għandu naħat ta' madwar 550 metru (1,800 pied), u jkopri erja ta' madwar 40 % tad-daqs tal-Belt Projbita f'Beijing. L-iżjed fdalijiet li għadhom viżibbli llum il-ġurnata huma l-ħitan tal-ħamrija, għalkemm hemm ukoll pjattaforma ċirkolari tal-brikks sal-pjan terran, fiċ-ċentru tal-belt interna.

Il-belt, oriġinarjament imsejħa Kaiping (biċ-Ċiniż: 开平, Kāipíng, li tfisser "miftuħa u ċatta"), ġiet iddisinjata mill-arkitett Ċiniż Liu Bingzhong u nbniet mill-1252 sal-1256. Liu implimenta "skema tassew Ċiniża għall-arkitettura tal-belt". Fl-1264 il-belt ingħatat l-isem ta' Xanadu minn Kublai Khan. Fil-quċċata tagħha, iktar minn 100,000 ruħ kienu jgħixu fi ħdan il-ħitan difensivi ta' madwarha. Fl-1369 Xanadu ġiet okkupata mill-armata tad-dinastija Ming, ingħatat in-nar u isimha reġa' sar Kaiping. L-aħħar Khan renjanti, Toghun Temür, ħarab mill-belt u din baqgħet abbandunata għal diversi mijiet ta' snin.

Fl-1872, Steven Bushell, affiljat mal-Legazzjoni Brittanika f'Beijing, żar is-sit u rrapporta li kien għad hemm fdalijiet ta' tempji, blokok tal-irħam u madum hemmhekk. Sas-snin 90 tas-seklu 20, dawn l-artefatti kollha kienu għebu għalkollox; x'aktarx kienu nġabru mill-abitanti tar-raħal fil-qrib ta' Dolon Nor biex jibnu d-djar tagħhom. Ix-xogħol artistiku għadu viżibbli fil-ħitan ta' wħud mill-binjiet ta' Dolon Nor.

Illum il-ġurnata, fadal biss fdalijiet, imdawra minn tumbata tal-ħamrija miksija bil-ħaxix li fl-imgħoddi kienet il-ħitan tal-belt. Mill-2002 sar sforz ta' restawr fis-sit.

Marco Polo (1278)

Huwa maħsub b'mod mifrux li l-esploratur Venezjan Marco Polo kien żar is-sit ta' Xanadu għall-ħabta tal-1275. Fl-1298–1299, huwa rrakkonta dan li ġej:

U wara li tkun ivvjaġġajt għal tlett ijiem mill-belt li ssemmiet l-aħħar, bejn il-Grigal u t-Tramuntana, tasal f'belt jisimha Chandu, li nbniet mill-Khan li qed jirrenja bħalissa. F'dan il-post hemm palazz bl-irħam fin ħafna, li għandu kmamar miksijin pitturi ndurati b'figuri ta' rġiel, annimali u għasafar, u b'varjetà ta' siġar u fjuri, kollha kemm huma mwettqa b'arti mill-isbaħ li titpaxxa tħares lejhom mistagħġeb.

Madwar dan il-palazz hemm ħajt difensiv ta' 16-il mil, u fi ħdanu hemm park bil-funtani, bix-xmajjar u bin-nixxigħat, u b'mergħat mill-isbaħ, b'kull xorta ta' annimali selvaġġi (minbarra dawk ta' natura feroċi), miġjuba hemmhekk mill-Imperatur bħala biżżejjed ikel għall-falkuni u għall-isqra tiegħu, li huwa jżomm hemmhekk f'gaġġa. B'kollox hemm iktar minn 200 falkun, mingħajr ma wieħed jgħodd l-isqra l-oħra. Il-Khan innifsu jmur hemmhekk kull ġimgħa biex joqgħod jara l-għasafar tiegħu fil-gaġġa, u xi kultant jirkeb iż-żiemel tiegħu, b'arma b'għamla ta' leopard fuqu, fi ħdan il-park; u mbagħad jekk jara xi annimal li jolqtu, inifdu bil-leopard tiegħu, u jieħu l-laħam tal-annimal biex jitma' l-isqra fil-gaġġa. Dan jagħmlu bħala divertiment.

Barra minn hekk, f'punt partikolari fi ħdan il-park fejn hemm bosk ħelu, huwa għandu palazz ieħor li nbena bil-qasab, li jeħtieġ li niddeskrivi hawnhekk. Huwa ndurat minn fuq s'isfel u minn ġewwa huwa mgħammar b'mod tassew elaborat. Il-binja hija mirfuda minn kolonni ndurati u miksijin bil-laker, u fuq kull kolonna hemm dragun indurat, b'denb mal-kolonna filwaqt li r-ras tad-dragun tirfed l-arċitravu, u d-dwiefer tad-dragun b'mod simili huma stirati 'l barra lejn ix-xellug u lejn il-lemin biex jirfdu l-arċitravu. Il-bejt, bħall-kumplament, huwa ffurmat bil-qasab, mgħottijin b'verniċ li tant huwa b'saħħtu u mill-aqwa li l-ebda ammont ta' xita ma tnawwarhom. Dan il-qasab huwa tassew oħxon u twil. Kull biċċa qasab hija maqtugħa qrib kull għoqda, u mbagħad il-biċċiet huma maqsumin sabiex jiffurmaw żewġ madumiet vojta, li jsaqqfu l-abitazzjoni; ftit minn dan il-madum jeħtieġ li jissammar sabiex ir-riħ ma jaħkmux u jgħollih minn postu. Fil-qosor, il-palazz kollu huwa mibni b'dan il-qasab, li nista' nżid ngħid li jintuża għal varjetà kbira ta' skopijiet utli oħra. Il-kostruzzjoni tal-palazz hija maħsuba b'tali mod li l-palazz jista' jiżżarma u jerġa' jintrama f'qasir żmien fi kwalunkwe post li jikkmanda l-Imperatur. Meta jkun mibni, jinżamm f'postu wkoll permezz ta' iktar minn 200 ħabel tal-ħarir biex ma jinġarrx mir-riħ.

Il-Khan ġieli joqgħod f'dan il-park, kultant fil-Palazz tal-Irħam u kultant fil-Palazz tal-Qasab għal tliet xhur tas-sena, sa fejn naf jien, f'Ġunju, f'Lulju u f'Awwissu; u jippreferi din ir-residenza għaliex ma jkunx hemm daqshekk sħana; fil-fatt huwa post tassew frisk. Meta jasal it-28 jum tal-Qamar ta' Awwissu, l-Imperatur jitlaq, u l-Palazz tal-Qasab jiżżarma biċċa biċċa. Iżda għandi ngħidilkom x'jiġri meta huwa jitlaq minn dan il-palazz kull sena fit-28 jum tal-Qamar ta' Awwissu...". (traduzzjoni mhux uffiċjali)

Toghon Temur (1368)

Il-karba ta' Toghon Temur il-Khan ("il-Khan ta' Ukhaant" jew "il-Khan Għaref"), rigward it-telfa ta' Daidu (Beijing) u Heibun Shanduu (Kaiping Xanadu) fl-1368, ġiet irreġistrata f'bosta ġrajjiet storiċi tal-Mongolja. Il-verżjoni tal-Altan Tobchi hija din li ġejja:

Daidu tiegħi, dritta u magħmula minn diversi tipi ta' ġojjelli ta' kull xorta,

Steppa Safra ta' Xanadu tiegħi, residenza tas-sajf tal-Khans tal-qedem.

Kaiping Xanadu friska u pjaċevoli tiegħi,

Għażiża Daidu li tlift fis-sena tal-fenek aħmar bla pil,

Iċ-ċpar pjaċevoli tiegħek meta kmieni filgħodu kont nitla' fuq l-għoljiet tiegħek!

Lagan u Ibagu qaluli bik, il-Khan Għaref.

B'għarfien sħiħ nerħik għażiża Daidu,

In-Nobbli mwielda boloh ma ħadux ħsieb l-istat tagħhom,

Tħallejt waħdi nokrob,

Sirt qisni għoġol li tħalla waħdu fil-mergħat fejn twieled,

Bl-istupa bajda tiegħi, bi tmien naħat, magħmula minn oġġetti prezzjużi.

O belt tiegħi ta' Daidu magħmula minn disa' ġojjelli,

Fejn kont noqgħod inħares ir-reputazzjoni tal-Ġens il-Kbir,

Għażiża belt kwadra u kbira tiegħi ta' Daidu b'erba' daħliet,

Fejn kont noqgħod inħares ir-reputazzjoni tal-Erbgħin Mongoli ta' Tumen,

Għażiża belt tiegħi ta' Daidu, it-tarġa tal-ħadid inkisret.

O r-reputazzjoni tiegħi!

Prezzjuża Daidu tiegħi, minn fejn stħarriġt u osservajt

Il-Mongoli ta' kull post.

O belt tiegħi bl-ebda residenza tax-xitwa biex inqatta' x-xitwa,

O residenza tas-sajf tiegħi ta' Kaiping Xanadu,

Għażiża Steppa Safra pjaċevoli tiegħi,

Xi żball oħxon għamilt li ma tajtx widen lil dak li qaluli Lagan u Ibagu!

Il-Palazz tal-Qasab kien ġie stabbilit qisu xi post sagru,

Kublai l-Khan Għaref kien iqatta' s-sjuf tiegħu hemmhekk!

Tlift Kaiping Xanadu għalkollox – u spiċċat għand iċ-Ċina.

Reputazzjoni ħażina waslet fuq il-Khan Għaref.

Il-prezzjuża Daidu ġiet assedjata u meħuda,

Tliftha kollha – kontra ċ-Ċina.

Reputazzjoni ħażina ferm waslet fuq il-Khan Għaref.

Il-Ġojjell ta' Daidu nbniet b'bosta tiżjin,

F'Kaiping Xanadu, jiena qattajt is-sjuf nirrilassa fil-paċi,

U dan kollu tliftu minħabba żball li ma jinħafirx – kontra ċ-Ċina.

Reputazzjoni ħażina waslet fuq il-Khan Għaref.

Fejn hi r-reputazzjoni mill-aqwa li kellu l-Khan

Li bena l-għażiża Daidu,

Il-belt imżejna bil-ġojjelli u s-santwarju meqjum mill-ġens kollu.

Għażiża Daidu

tlift kollox – kontra ċ-Ċina.

Il-Khan Għaref, l-inkarnazzjoni mill-ġdid tal-bodhisattvas kollha,

Skont id-destin minsuġ mill-Khan Tengri (ir-Re tas-Smewwiet) tilef l-għażiża Daidu,

Tilef il-Palazz tad-Deheb tal-Khan Għaref (Kublai), li huwa l-inkarnazzjoni mill-ġdid tal-allat kollha,

Li huwa ż-żerriegħa tad-deheb ta' Genghis Khan iben il-Khan Tengri (ir-Re tas-Smewwiet).

Ħbejt is-Siġill tal-Ġada tal-Khan fil-komma tiegħi u tlaqt (mill-belt)

Iġġilidt kontra bosta għedewwa, u rnexxieli naħrab u tlaqt.

Mill-ġellieda nittama li Buqa-Temur Chinsan għal għaxart elef ġenerazzjoni

Isir Khan tan-nisel tad-deheb tal-Khan.

Inqbadt fuq sieq waħda u tlift lill-għażiża Daidu.

Meta tlaqt minn dari, hemmhekk ħallejt warajja l-ġojjell tar-reliġjon u tad-duttrina.

Fil-ġejjieni nittama li bodhisattvas għorrief u illuminati jagħtu widen u jifhmu.

Nittama li l-affarijiet jinbidlu u terġa' tiġi stabbilita bħala belt

Fuq in-Nisel tad-Deheb ta' Genghis Khan. (traduzzjoni mhux uffiċjali)

Samuel Purchas (1625)

Fl-1614, il-membru tal-kleru Ingliż Samuel Purchas ippubblika Purchas his Pilgrimes – or Relations of the world and the Religions observed in all ages and places discovered, from the Creation unto this Present (Purchas u r-Relazzjonijiet tad-Dinja u r-Reliġjonijiet osservati fil-perjodi u fil-postijiet kollha li skopra, mill-Ħolqien sal-Preżent). Dan il-ktieb kien fih deskrizzjoni qasir ta' Xanadu, ibbażata fuq id-deskrizzjoni bikrija ta' Marco Polo:

Fi Xandu Kublai Khan bena palazz mill-isbaħ, li jinkorpora fih sittax-il mil ta' pjanura mdawra b'ħajt, fejn hemm mergħat għammiela, fawwariet pjaċevoli, nixxigħat sbieħ, u kull xorta ta' annimali selvaġġi u tal-kaċċa, u f'nofs dan kollu dar mill-isbaħ tad-divertiment, li setgħet tiżżarma u tintrama minn post għall-ieħor.

Fl-1625 Purchas ippubblika edizzjoni iktar dettaljata ta' dan il-ktieb, u rrakkonta l-vjaġġi ta' vjaġġaturi famużi, bit-titlu Purchas his Pilgrimes. Il-ħdax-il volum ta' dan il-ktieb kien jinkludi deskrizzjoni iktar dettaljata ta' Xanadu, attribwita lil Marco Polo u datata fl-1320:

Din il-belt tinsab vjaġġ ta' tlett ijiem bogħod lejn il-Grigal mill-belt ta' Xanadu, li bena Kublai Khan li issa qed jirrenja; fiha bena Palazz tal-Irħam mill-isbaħ u artifiċjali kif ukoll ħaġar ieħor, mirfuda fuq naħa waħda mill-ħajt ta' madwar il-belt, u bil-bqija tal-belt fuq in-naħa l-oħra. Huwa inkluda sittax-il mil ta' ħitan madwar il-belt u l-palazz, sabiex dak li jkun seta' jidħol biss fil-belt min-naħa tal-palazz. Fi ħdan dan il-ħajt ta' madwar il-belt, kien hemm park b'mergħat, fawwariet, xmajjar, ċriev ħomor u selvaġġi, frieħ taċ-ċriev li kienu jservu bħala ikel għall-isqra (kien hemm tlieta minnhom f'gaġġa flimkien ma' iktar minn mitejn falkun li kien imur jarahom darba fil-ġimgħa), u spiss kien juża leopard wieħed jew iktar, riekeb fuq żiemel, li kien jużah biex inifdu ġoċ-ċriev biex joqtolhom u jitma' lill-falkuni, u kien jitpaxxa jara dan l-ispettaklu tal-għaġeb. F'nofs bosk ħelu, huwa kellu dar irjali mirfuda fuq kolonni ndurati u bil-verniċ, b'dragun indurat fuq kull kolonna, b'denbu jżejjen il-kolonni, u b'rasu tirfed l-arċitravu, flimkien mal-ġwienaħ tiegħu fuq iż-żewġ naħat; l-istruttura hija magħmula mill-qasab indurat u bil-verniċ ukoll, biex b'hekk ix-xita ma tagħmilx ħsara; il-qasab kien oħxon u twil, u maqsum bejn għoqda u oħra. Id-dar tista' tiżżarma biċċa biċċa u qisha xi tinda terġa' tintrama mill-ġdid. Sabiex ma tinħakimx mir-riħ, meta tintrama tinżamm f'postha b'mitejn ħabel tal-ħarir. Il-Khan il-Kbir kien joqgħod f'din l-istruttura għal tliet xhur fis-sena, sa fejn naf jien, f'Ġunju, f'Lulju u f'Awwissu. (traduzzjoni mhux uffiċjali)

Samuel Taylor Coleridge (1797)

Fl-1797, skont ir-rakkont tiegħu stess, il-poeta Ingliż Samuel Taylor Coleridge kien qed jaqra dwar Xanadu f'Purchas his Pilgrimes, raqad, u kellu ħolma ispirata mil-loppju. Il-ħolma wasslitu biex jibda jikteb il-poeżija magħrufa bħala Kubla Khan. B'xorti ħażina, il-kitba ta' Coleridge ġiet interrotta minn "persuna mhux magħrufa minn Porlock", li minħabba fiha nesa ħafna mill-ħolma, iżda x-xbihat tiegħu ta' Xanadu saru wħud mill-iżjed poeżiji magħrufa bl-Ingliż.

Coleridge ddeskriva kif kiteb il-poeżija fid-daħla tal-ġabra ta' poeżiji tiegħu Christabel, Kubla Khan, and the Pains of Sleep, ippubblikata fl-1816:

Fis-sajf tal-1797, l-Awtur, li dak iż-żmien kien marid, kellu jirtira f'dar iżolata fil-kampanja bejn Porlock u Linton, fil-konfini ta' Exmoor ma' Somerset u ma' Devonshire. Minħabba li kien indispost, ingħata riċetta biex jieħu l-loppju, u l-effetti tiegħu wassluh biex jorqod fuq is-siġġu tiegħu fil-mument meta kien qed jaqra s-sentenza li ġejja, jew il-kliem bl-istess suġu, fil-Purchas's Pilgrimes:

Hawnhekk Kubla Khan ikkmanda li jinbena palazz u ġnien mill-isbaħ madwaru. U b'hekk kien hemm għaxar mili ta' art għammiela fi ħdan ħajt difensiv.

L-Awtur baqa' rieqed fil-fond għal xi tliet sigħat, mitluf minn sensih mingħajr l-iċken idea ta' x'kien qed jiġri madwaru, u matul dan iż-żmien huwa ferm kunfidenti, li ma setax ikkompona inqas minn mitejn sa tliet mitt linja; jekk dik tabilħaqq tista' tissejjaħ kompożizzjoni li fiha x-xbihat kollha tfaċċaw quddiemu bħala produzzjoni parallela bl-espressjonijiet korrispondenti, mingħajr l-ebda sforz ta' xejn. Malli reġa' qam donnu baqa' jiftakar il-ħolma kollha, u minnufih qabad pinna, linka u karta, u ħerqan beda jikteb il-linji li huma ppreservati hawnhekk. "Persuna mhux magħrufa minn Porlock" interrompietu u qatt ma seta' jerġa' jiftakar iktar minn "xi tmien jew għaxar linji u xbihat sparpaljati". (traduzzjoni mhux uffiċjali)

Il-poeżija ta' Coleridge tibda b'mod simili għad-deskrizzjoni ta' Purchas qabel ma tkompli bħala deskrizzjoni dettaljata tal-aspetti tad-divertiment tal-palazz:

Fi Xanadu, Kubla Khan

kellu struttura ta' divertiment mill-isbaħ:

Qrib fejn tnixxi Alph, ix-xmara sagra,

Minn għerien bla kejl għall-bniedem

Sa ma tasal f'baħar li ma jarax xemx.

Din kienet tinsab fi ħdan għaxar mili ta' art għammiela

Mdawra b'ħajt u bit-torrijiet:

U kien hemm ġonna b'diversi nixxigħat,

b'diversi siġar tal-inċens;

Ġo foresti antiki daqs l-għoljiet,

Li jibilgħu l-ftit irqajja' ta' ħdura li jaraw ix-xemx. (traduzzjoni mhux uffiċjali tal-linji 1–11)

Astronomija

Fl-2006, l-Unjoni Astronomika Internazzjonali semmiet żona tal-qamar ta' Saturnu, Titan, kbira daqs kontinent, bl-isem ta' Xanadu, b'referenza għall-poeżija ta' Coleridge. Xanadu qajmet interess konsiderevoli fost ix-xjenzati wara li immaġni tagħha bir-radar uriet terren simili għal dak tad-Dinja bi xmajjar inixxu (x'aktarx tal-metan u tal-etan, u mhux tal-ilma bħal tad-Dinja), muntanji (tas-silġ, mhux tal-blat konvenzjonali) u għaram tar-ramel.