Chavín
Chavín de Huántar, fil-qosor Chavín, huwa sit arkeoloġiku fil-Perù, li jinkludi fdalijiet u artefatti li nbnew saħansitra fl-1200 Q.K., u li kienu okkupati sal-ħabta tal-400–500 Q.K. mill-kultura ta' Chavín, li kienet kultura ewlenija ta' qabel l-Inka. Is-sit jinsab fir-Reġjunt ta' Ancash, 434 kilometru (270 mil) fit-Tramuntana ta' Lima, f'elevazzjoni ta' 3,180 metru (10,430 pied), fil-Lvant tal-Cordillera Blanca fil-bidu tal-Wied ta' Conchucos.
Chavín de Huántar tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1985.[1] Uħud mill-artefatti mis-sit arkeoloġiku ta' Chavín jinsabu għall-wiri fil-Mużew tan-Nazzjon f'Lima u fil-Mużew Nazzjonali ta' Chavín f'Chavín stess.
L-okkupazzjoni f'Chavín de Huántar ġiet datata bir-radjukarbonju li tmur lura mill-inqas għat-3000 Q.K., u l-attività fiċ-ċentru ċerimonjali kienet issir primarjament lejn l-aħħar tat-tieni millenju, u matul nofs l-ewwel millenju Q.K. Filwaqt li l-popolazzjoni pjuttost kbira kienet ibbażata fuq ekonomija agrikola, il-pożizzjoni tal-belt tul l-ilmijiet tax-xmara Marañón, bejn il-kosta u l-ġungla, għamlitha post ideali għat-tixrid u għall-ġbir kemm tal-ideat kif ukoll tal-oġġetti materjali. Dan is-sit arkeoloġiku huwa ċentru ċerimonjali kbir li kixef ħafna informazzjoni dwar il-kultura ta' Chavín. Is-sit arkeoloġiku ta' Chavín de Huántar serva bħala post fejn kienu jinġabru n-nies tar-reġjun għall-qima. It-trasformazzjoni taċ-ċentru f'monument li jiddomina l-wied wasslet biex isir post ta' importanza panreġjonali. In-nies kienu jżuru Chavín de Huántar bħala ċentru: biex jattendu u jipparteċipaw fir-ritwali, jikkonsultaw l-oraklu jew jidħlu f'xi setta.[2][3]
Is-sejbiet f'Chavín de Huántar jindikaw li l-instabbiltà soċjali u r-rewwixti bdew ifeġġu bejn il-500 u t-300 Q.K., fl-istess żmien li l-kultura ta' Chavín inġenerali bdiet tmajna. Is-siti ċerimonjali l-kbar ġew abbandunati, uħud lanqas tlestew, u ġew sostitwiti b'villaġġi u b'art agrikola. F'Chavín de Huántar, mhux iktar tard mill-500 Q.K., villaġġ żgħir ħa post il-Pjazza Ċirkolari. Il-pjazza ġiet okkupata minn suċċessjoni ta' gruppi kulturali u r-residenti użaw il-ġebel mill-binjiet u mit-tinqix fuq il-blat preċedenti biex jibnu l-ħitan għad-djar tagħhom. Diversi artijiet fuq xulxin minn okkupazzjonijiet differenti jindikaw li l-villaġġ kien okkupat b'mod kontinwu sas-snin 40 tas-seklu 20.
Deskrizzjoni
immodifika
Iċ-ċivilizzazzjoni ta' Chavín kienet iċċentrata fis-sit ta' Chavín de Huántar, iċ-ċentru reliġjuż tal-poplu ta' Chavín u l-belt kapitali politika. It-tempju huwa piramida enormi b'quċċata ċatta mdawra bi pjattaformi iktar baxxi. Għandu pjanta ta' pjazza b'għamla tal-ittra U bi pjazza ċirkolari iktar baxxa fiċ-ċentru. In-naħa ta' ġewwa tal-ħitan tat-tempju huma mżejna bl-iskulturi u bit-tinqix. Fl-aqwa tiegħu, is-sit arkeoloġiku ta' Chavín de Huántar kien jintuża bħala ċentru reliġjuż għaċ-ċerimonji u għall-avvenimenti, u x'aktarx kien jospita oraklu. Is-sit fih għadd ta' strutturi ewlenin, fosthom it-Tempji A, B, Ċ u D, l-inħawi u l-binjiet iddeżinjati bħala l-Pjazza Ewlenija, il-Pjazza Ċirkolari, it-Tempju l-Antik u t-Tempju l-Ġdid. L-aħħar żewġ deżinjazzjonijiet instab li mhumiex korretti fid-dawl tal-avvanzi reċenti fir-riċerka.
Is-sit arkeoloġiku ta' Chavín de Huántar inbena tul bosta stadji minn qabel l-1200 Q.K., u l-biċċa l-kbira tal-kostruzzjoni saret sas-750 Q.K. Is-sit baqa' jintuża bħala ċentru ċerimonjali sal-ħabta tal-500 Q.K., iżda l-funzjoni reliġjuża primarja tiegħu ntemmet qabel l-400 Q.K. Kulma jmur is-sit ġie okkupat minn residenti komuni tat-tradizzjoni kulturali distinta ta' Huaraz.
Milli jidher il-"Pjazza Ċirkolari" kienet meqjusa bħala spazju fil-beraħ sagru u importanti għar-ritwali fi ħdan ċentru ċerimonjali. Qabel it-800 u s-700 Q.K., dan is-sit kellu għadd ta' funzjonijiet, inkluż bħala atriju biex wieħed jaċċessa t-Tempju A mit-taraġ tat-Tramuntana tat-tempju.
Fil-perjodu klassiku, wara s-700 Q.K., il-pjazza kienet konfinata minn tliet naħat mit-Tempji A, B u Ċ. Il-pjazza għandha għamla ċirkolari għalkollox u għandha dijametru qrib l-20 metru (66 pied), b'art pavimentata b'ġebel b'għamla ta' mħaded tad-dijatomit isfar. Milli jidher linja ċentrali ta' blokok tal-ġebla tal-ġir ta' lewn iswed tinsab tul l-assi arkitettoniku mil-Lvant għall-Punent tagħha. Il-ħitan tal-pjazza nbnew bil-ġebel maqtugħ, prinċipalment granit, ta' wisa' varjabbli. L-iżjed żewġ meded wesgħin ġew imnaqqxa f'għamla ta' arki qrib it-taraġ tal-Punent u f'żewġ pari ta' ġebliet terminali maġenb it-taraġ tal-Lvant.
It-"Tempju l-Antik", li jmur lura għall-istorja bikrija tas-sit, kien struttura li tħares 'il ġewwa u kien magħmul primarjament minn passaġġi mibnija madwar pjazza jew spazju miftuħ ċirkolari. L-istruttura kien fiha obeliski u monumenti tal-ġebel b'tinqix ta' riljievi bil-ġagwari, bil-kajmani u b'forom oħra b'karatteristiċi antropomorfiċi. Il-Gallerija ta' Lanzón, li tinsab fiċ-ċentru nett, kien fiha skultura tal-Lanzón, li huwa maħsub li kienet divinità suprema ta' Chavín de Huántar. Il-figura hija antropomorfika, b'ras ta' felin u b'ġisem ta' bniedem. Instabu diversi affarijiet, fosthom tkaħħil, lida, bronji li kienu jintużaw bħala strument mużikali, u bosta oġġetti oħra. Ħafna minn dawn l-artefatti għandhom disinn jew tiżjin antropomorfiku u huwa maħsub li huma assoċjati mar-ritwali ta' Chavín.
It-"Tempju l-Ġdid", li nbena bejn il-500 u l-200 Q.K., huwa bbażat ukoll fuq disinn ta' gallerija u ta' pjazza u kien fih ukoll bosta skulturi bir-riljievi. Id-divinità ta' Lanzón li nstabet f'dan it-"tempju" kellha qoxra tal-baħar Strombus f'idha l-leminija u qoxra tal-baħar Spondylus (li kienet meqjusa li kellha proprjetajiet sagri) f'idha x-xellugija.
Id-disinn arkitettoniku ta' Chavín de Huántar inbidel maż-żmien u l-iżvilupp tat-tempju l-ġdid żdied ma' dak tat-tempju l-antik. Il-bidliet kienu ferm iktar kumplessi milli sempliċi stadju wieħed ta' rinnovazzjoni. Rinnovazzjonijiet żgħar kienu jsiru b'mod konsistenti tul iż-żmien tal-kultura ta' Chavín, u ntemmu għall-ħabta tal-500 Q.K., meta tlesta t-tempju l-ġdid. B'disinn iktar sempliċi minn dak tat-tempju l-antik, Chavín de Huántar ingħata disinn ta' ċentru ċerimonjali b'għamla tal-ittra U, flimkien ma' pjazza ċirkolari iktar baxxa li kienet tipika ta' bosta insedjamenti kostali fil-perjodu bikri.
Wara li tlesta t-tempju l-ġdid, Chavín de Huántar xorta kellu disinn ta' ċentru ċerimonjali b'għamla tal-ittra U. Ir-rinnovazzjonijiet kabbru s-sit b'mod konsiderevoli u żiedu pjazza rettangolari ikbar u iktar baxxa. L-objettiv prinċipali tar-rinnovazzjonijiet milli jidher kien li iktar nies setgħu jinġabru f'post wieħed.
L-iskavi tas-siti funebri wasslu għal evidenza ta' klassi żgħira tal-elit, b'oqbra li kien fihom oġġetti funebri elaborati, b'metalli prezzjużi, tessuti kkuluriti u affarijiet oħra ta' valur. Il-biċċa l-kbira tad-difniet kienu iktar sempliċi, u l-katavri kienu jindifnu f'fosos baxxi, imlibbsin ilbies tal-qoton u akkumpanjati b'għadd ta' għodod sempliċi.
L-istil lokali bħala arti u tiżjin kien jinkludi parċmini, kurvi sempliċi, linji dritti u xbihat ta' annimali selvaġġi. L-iskultura ta' Chavín normalment kienet tkun tal-granit abjad u tal-ġebla tal-ġir sewda. Instabu wkoll lida u mehrież imnaqqxin tal-ġebel, bronji, tubi u spatuli tal-għadam, spatuli tal-metall imżejna bl-istil ta' Chavín, u diversi tessuti inkluż tapizzeriji. Instabu bosta bċejjeċ tal-fuħħar b'varjetà ta' forom differenti, inkluż fliexken u skutelli, imżejna b'firxa wiesgħa ta' elementi distintivi.
Struttura soċjali
immodifikaF'Chavin de Huantar, il-belt u ż-żoni rurali madwar iċ-ċentri ċerimonjali jindikaw inugwaljanzi soċjali. Iktar ġojjellerija tad-deheb, bċejjeċ taċ-ċeramika u ikliet ta' kwalità ogħla kienu disponibbli fil-belt fil-Lvant tat-tempju milli fil-villaġġ lejn il-Punent. Investigazzjonijiet li saru mill-arkeologi juru li n-nies fiż-żewġ naħat tax-xmara kienu artisti li kienu joħolqu l-ġojjellerija u oġġetti oħra mnaqqxa mill-għadam. Mill-qxur tal-baħar Spondylus, magħrufa bħala oġġetti prezzjużi ta' dak iż-żmien, kienu jsiru ż-żibeġ min-nies li kienu jgħixu qrib it-tempji. Dan donnu jimplika li l-artisti x'aktarx li kellhom status soċjali għoli. In-nies li kienu jgħixu iktar qrib it-tempji kienu jingħataw l-ifjen laħam, normalment laħam tal-lama. Dan il-laħam kien jingħata mir-residenti tal-komunitajiet tal-madwar f'altitudnijiet għoljin. B'kuntrast ma' dan, dawk li kienu jgħixu fiż-żoni rurali kienu jieklu ikel ta' kwalità inferjuri u kienu jużaw għodod tas-selċi, filwaqt li dawk li kienu jgħixu fiż-żoni urbani kienu jimportaw l-ossidjana ta' kwalità għolja biex joħolqu xfafar iktar jaqtgħu. Il-laħam tal-lama jista' jitqies li kien jiġi moqli ffriżat biex jiġi prodott iċ-charqui li x'aktarx li ispira l-beef jerkies. Il-laħam tal-lama kien estremament importanti għax kien jittiekel minn kważi l-abitanti kollha taż-żona. Dawk li kienu jgħixu fin-naħa tal-Punent tar-raħal kienu jieklu annimali iżgħar u iktar preġjati minn dawk fil-Lvant tar-raħal li kienu jieklu laħam ta' kwalità inferjuri. Dawn l-eżempji ċari ta' ġerarkiji soċjali juru d-differenzi bejn in-nies li kienu jgħixu fir-raħal u dawk li kienu jgħixu fiż-żoni rurali. Filwaqt li dawn id-differenzi soċjali huma evidenti, impossibbli li wieħed jgħid kemm minn din l-ordni soċjali nbidlet f'sistema ta' klassijiet b'livelli differenti.[4]
Importanza
immodifika
Is-sit ġie deskritt mill-arkeologu Peruvjan tal-bidu tas-seklu 20 Julio C. Tello bħala "art twelid il-kultura tal-Amerka t'Isfel", b'rikonoxximent għall-importanza tiegħu bħala ċentru tal-poter għall-kultura ta' Chavín, li skontu kienet l-eqdem fl-artijiet għoljin. Chavín de Huántar jinsab fit-Tramuntana tal-belt kapitali moderna ta' Lima fil-konfluwenza ta' żewġ xmajjar: Mosna u Huanchecsa. Dan is-sit kien jippermetti aċċess faċli bix-xmajjar u fl-istess ħin aċċess limitat għall-barranin.
Madankollu, skoperti u skavi mill-aħħar tas-seklu 20 stabbilew li Norte Chico, magħruf ukoll bħala Caral-Supe, kien eqdem u kien is-sit tal-ewwel ċivilizzazzjoni fl-Amerki u f'dak li issa huwa l-Perù. Ġie datat li jmur lura għal 5,000 sena ilu, u kien ikopri erja tul erba' widien tax-xmajjar, madwar 100 mil fit-Tramuntana ta' Lima.
Chavín de Huántar jinsab f'wied fil-konfluwenza tax-xmajjar Mosna u Huanchecsa u fil-qrib hemm il-widien b'altitudni għolja. B'hekk, in-nies ta' Chavín de Huántar setgħu jkabbru għelejjel tal-artijiet baxxi bħall-qamħirrum kif ukoll għelejjel tal-artijiet għoljin bħall-patata. In-nies kienu jrabbu wkoll il-lama fl-artijiet għoljin għall-ikel u biex jużawhom bħala annimali tat-trasport, biex jerfgħu tagħbijiet tqal tul ix-xaqlibiet weqfin tal-għoljiet.
L-importanza reliġjuża ta' Chavín de Huántar ġiet ispirata mill-ġeografija tas-sit. Il-konfluwenza taż-żewġ xmajjar kbar tqieset li kellha importanza spiritwali f'bosta kulturi. B'mod simili, Chavín de Huántar żviluppa bħala ċentru ċerimonjali reliġjuż. Il-konfluwenza ta' żewġ xmajjar tissejjaħ teknikament bħala tinkuy, li tista' tiġi ddefinita bħala l-punt fejn jiltaqgħu b'mod armonjuż żewġ forzi opposti. Chavín de Huántar x'aktarx li kien post fejn kienu jiltaqgħu l-forzi naturali u kożmiċi. Huwa magħruf li fl-inħawi hemm għadd ta' fawwariet termali naturali u veduta mill-isbaħ tal-quċċata ta' Wantsan, li jaf żiedu l-importanza reliġjuża tas-sit.
Prattiki reliġjużi bikrin
immodifikaL-arkeologi għadhom jiddibattu dwar il-prattiki reliġjużi li x'aktarx kienu jsiru matul il-perjodu ewlieni ta' Chavín de Huántar. Fis-snin 70 tas-seklu 20, il-Peruvjan Luis Lumbreras żar is-sit u tgħallem l-istorja bil-formm mir-raħħala lokali. Huma jemmnu li l-kelma "Chavín" ġejja mill-kelma bil-Quechua, chaupin, li tfisser "ċentru", li tesprimi l-importanza tas-sit għall-komunitajiet indiġeni lokali ta' dak iż-żmien. Wara li wettaq investigazzjoni fis-sit, Lumbreas ħareġ bit-teorija li l-elit fil-komunitajiet jaf żviluppaw ir-ritwali fis-sit. Huwa kien jemmen ukoll li jaf ipperswadew lis-segwaċi tagħhom lejn it-tempju sabiex jippreservaw l-istruttura politika u soċjali tagħhom.
Mis-seklu 21 sal-preżent
immodifikaFil-bidu tas-seklu 21, John Rick u t-tim tiegħu mill-Università ta' Stanford waslu għal konklużjonijiet simili dwar l-iżvilupp tal-prattiki reliġjużi. Rick ħareġ bit-teorija li dawk li kienu l-iktar imlaħħqin (tipikament patrijiet) fit-tempju kienu jużaw tekniki apposta, oġġetti materjali u karatteristiċi arkitettoniċi elaborati biex jipperswadu u jkollhom is-segwaċi. Dawn it-teoriji jaf huma evidenza li t-tempju u l-patrijiet ta' ġo fih kellhom poter kbir fuq il-komunitajiet lokali fl-aqwa żmien tat-tempju.[5]
Rick studja s-sit ukoll bl-iskennjar bil-laser sabiex jipprova jiddetermina jekk kienx "ippjanat mill-elit jew irriżultax minn xi twemmin reliġjuż partikolari". It-teknika ntużat biex jinħolqu blueprints diġitali. Peress li d-dettalji bħall-kollokazzjoni tat-taraġ baqgħu kostant tul ġenerazzjonijiet sħaħ ta' bennejja, is-sit jaf kien eżempju bikri ħafna tal-użu ta' kodiċi standardizzat tal-kostruzzjoni.[6]
Mill-2004, il-Fond Globali għall-Wirt beda x-xogħol ta' konservazzjoni f'dan is-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. Dan ix-xogħol kellu l-għan ukoll li jappoġġa t-taħriġ u l-iżvilupp lokali tal-ħiliet fost ir-residenti. Skont il-Fond Globali għall-Wirt, ix-xogħol kien jinvolvi:
l-istabbilizzazzjoni tal-monumenti primarji, it-tiswija tal-istrutturi ta' taħt l-art, id-dokumentazzjoni tas-sit bi strumenti ta' preċiżjoni kbira, is-sejbien ta' strutturi ta' taħt l-art b'teknoloġiji mhux intrużivi, l-iżvelar, il-valutazzjoni u meta jkun xieraq it-tneħħija ta' strutturi ta' wara l-kultura ta' Chavín biex tiġi żvelata l-arkitettura oriġinali; il-katalogar tal-artefatti, u t-titjib tal-faċilitajiet tal-interpretazzjoni tas-sit, filwaqt li l-komunità lokali kienet involuta permezz tat-taħriġ fil-konservazzjoni u fl-artiġjanat, l-impjiegi, l-imprenditorija turistika u l-konsultazzjonijiet regolari rigward il-ġestjoni tas-sit u tal-madwar tiegħu".[7]
CyArk għamlet slideshow, mapep u preżentazzjonijiet multimedjali tridimensjonali disponibbli rigward Chavín de Huántar, ibbażati fuq l-iskennjar bil-laser tal-2005–2006 u l-proġett tal-preservazzjoni diġitali.[8][9]
Fl-2018, it-tim ta' Rick uża robots li jingranaw fuq erba' roti biex iwettqu t-tiftix fit-tempju. Dawn skoprew 30 mina kif ukoll diversi oqbra ta' nies midfuna taħt il-blat. Riċerka ulterjuri hija meħtieġa biex jiġu studjati l-fdalijiet umani u kwalunkwe oġġett funebri assoċjat.[10]
Sit ta' Wirt Dinji
immodifikaIs-Sit Arkeoloġiku ta' Chavín ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1985.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".[1]
Referenzi
immodifika- ^ a b ċ "Chavín Archaeological Site - UNESCO".
- ^ Burger, Richard L (2008). "Chavín de Huántar and Its Sphere of Influence". In Silverman, Helaine; Isbell, William (eds.). Chavín de Huántar and itItsphere of Influence. Handbook of South American Archaeology. Vol. Sphere of Influence. Springer. doi:10.1007/978-0-387-74907-5_35. ISBN 978-0-387-74906-8. pp. 681-706.
- ^ Kembel, Silvia Rodriguez; Rick, John W (2004). "4 Building authority at Chavín de Huántar: Models of social organization and development in the initial period and early horizon". In Silverman, Helaine (ed.). Andean archaeology. Wiley / Blackwell. pp. 51–76. ISBN 978-0631234005.
- ^ Quilter, Jeffery (2022). The Ancient Central Andes (Second ed.). Routledge World Archaeology. p. 147. ISBN 9780367481513.
- ^ Sayre, Matthew Paul (2010). Life Across the River: Agricultural, Ritual, and Production Practices at Chavín de Huántar, Peru (PhD diss.). UC Berkeley. p. 62.
- ^ "INNOVATIONS / Laser mapping tool traces ancient sites / Device made for contractors helps archaeologists create first-ever digital blueprints - SFGate". web.archive.org. 2019-06-04. Miġbur 2024-12-14.
- ^ "Global Heritage Fund - Where We Work - Chavìn de Huantar, Peru". web.archive.org. 2009-04-11. Miġbur 2024-12-14.
- ^ "Chavín de Huántar Intro". web.archive.org. 2014-06-30. Miġbur 2024-12-14.
- ^ Risvetski, John (2006). "Laser Scanning for Cultural Heritage Applications". Professional Surveyor Magazine. 26.
- ^ "Robots reveal possible 3,000-year-old human sacrifices in Peru | Science & Technology | English edition | Agencia EFE". web.archive.org. 2018-08-21. Miġbur 2024-12-14.