Butan

Il-Butan (Dzongkha: འབྲུག་ཡུལ་; trażlitterazzjoni tal-Wylie: Brug-Yul "Druk Yul"), uffiċjalment ir-Renju tal-Butan, hu stat interkjuż fl-Asja t'Isfel fit-tarf tal-lvant tal-Himalayas. Hu mdawwar fit-tramuntana miċ-Ċina u fin-nofsinhar, il-lvant u l-punent mir-Repubblika tal-Indja. Iżjed lejn il-punent, hu separat minn-Nepal permezz tal-istat Indjan ta Sikkim, filwaqt aktar lejn in-nofsinhar hu mifrud mill-Bangladexx permezz tal-istati Indjani ta' Assam u Bengal tal-Punent. Il-belt kapitali u l-akbar belt tal-Butan hi Timfu.

Renju tal-Butan འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་
Innu nazzjonali: "Ir-Renju tad-Dragun tar-Ragħad"
Belt kapitali (u l-ikbar belt)		Thimphu 27°28.0′N 89°38.5′E
Lingwi uffiċjali		Dzongkha
Gvern		Monarkija Kostituzzjonali Parlamentari Unitarja
-	Re	Jigme Khesar Namgyel Wangchuck
-	Prim Ministru	Jigme Y. Thinley
Formazzjoni
-	Wangchuk Dynasty	17 ta Diċembru, 1907
-	Monarkija Kostituzzjonali	2007
Erja
-	Total	38,394 km2 (135) 14,824 mil kwadru
-	Ilma (%)	1.1
Popolazzjoni
-	stima tal-2016	797,765 (165)
-	ċensiment tal-2005	634,982
-	Densità	18.0/km2 (154) 46.6/mili kwadri
PGD (PSX)		stima tal-2011
-	Total	$4.287 biljun
-	Per capita	$6,112
PGD (nominali)		stima tal-2011
-	Total	$1.488 biljun
-	Per capita	$2,121
IŻU (2007)		▲0.619 (medju) (132)
Valuta		Ngultrum (BTN)
Żona tal-ħin		BTT (UTC+6)
Kodiċi telefoniku		975
TLD tal-internet		.bt
Il-popolazzjoni tal-Butan ġie stmata abbażi tal-figura rappurtata ta' madwar miljun fl-1970 meta l-pajjiż issieħeb fil-Ġnus Magħquda u m'hemmx statistika preċiża.

Gangkhar Puensum (7,570 m) – prinċipali. L-ogħla muntanja fil-Bhutan, li isimha jfisser "il-quċċata bajda tat-tliet aħwa spiritwali", tokkupa l-ewwel pożizzjoni f'din il-lista u l-40 pożizzjoni fost l-ogħla qċaċet fid-dinja.

Il-muntanja tidher mill-pass Gophu La.

Veduta tal-Gangkhar Puensum meħuda mit-triq bejn Jakar u Ura

Fruntieri tal-Bhutan totali: 1,136 km, pajjiżi tal-fruntiera (2): iċ-Ċina 477 km; Indja 659 km.

Storja

Għodda magħmula minn diversi materjali, armi, avorju, għadam tal-iljunfanti, u fdalijiet ta’ bini tal-ġebel kollha jagħtu xhieda tal-preżenza umana madwar is-sena 2000 QK, iżda m'hemm l-ebda dokumenti bil-miktub.

Rota tat-talb fil-Butan.

Huwa maħsub li l-Butan kien popolat bejn il-500 u s-600 QK mill-grupp etniku Monba, li jipprattika t-tradizzjoni animista ta’ Bon. Din il-kultura hija maħsuba li eżistiet fl-istat ta’ Lho Mon ("artijiet mudlama tan-nofsinhar") jew Mon Yul ("artijiet mudlama").

Il-Buddiżmu ħa l-għeruq hemmhekk fis-7 seklu WK. Ir-re Tibetan Songtsen Gampo (li rrenja bejn is-627 u s-649) ikkonverta għall-Buddiżmu u espanda l-imperu Tibetan f’Sikkim u l-Butan. Huwa ordna l-bini ta’ żewġ tempji Buddisti, wieħed f’Jakar u l-ieħor f’Kyichu (ħdejn Paro, fil-Wied ta’

Paro). Il-Buddiżmu verament infirex sa mis-sena 746, taħt ir-Re Sindhu Raja (magħruf ukoll bħala Künjom, Sendha Gyab, jew Chakhar Gyalpo), re Indjan eżiljat. Huwa stabbilixxa gvern fil-Palazz Chakhar Gutho fid-distrett ta' Bumthang. Il-kaptan Indjan u l-qaddis Padmasambhava (magħruf ukoll bħala Guru Rinpoche) wasal fis-sena 747.

Tempju ta' Paro Taktsang

Fis-seklu 10, l-iżvilupp politiku tal-Butan kien influwenzat ħafna mir-reliġjon. Hemmhekk ħarġu diversi varjanti tal-Buddiżmu, appoġġjati minn diversi kmandanti tal-gwerra Mongoli. Wara t-tnaqqis tad-dinastija Yuan fis-seklu 14, dawn l-ordnijiet reliġjużi tħabtu bejniethom għad-dominanza politika u reliġjuża fir-reġjun. Dan wassal għar-rebħa tal-ordni Drukpa fis-seklu 16.

Fis-seklu 11, it-territorju kien okkupat mill-forzi militari Tibetani-Mongoli. Sal-bidu tas-seklu 17, kien taħlita ta’ fiefdoms żgħar tal-gwerra, li l-lama Tibetan Shabdrung Ngawang Namgyal għaqqad billi ħoloq netwerk ta’ fortizzi (dzong) bi tmexxija amministrattiva konġunta (penlop) u spiritwali (lama). Huwa ppromulga t-Tsa Yig, kodiċi leġiżlattiv li għen biex jgħaqqad il-mexxejja lokali. Ħafna minn dawn id-dzong għadhom jeżistu u jkomplu għandhom rwol spiritwali u amministrattiv. Il-Ġiżwiti Portugiżi Estêvão Cacella u João Cabral kienu l-ewwel Ewropej irreġistrati fil-Butan. Huma għaddew minn hemm fi triqthom lejn Shigatse, it-Tibet. Intlaqgħu b’kortesija kbira. Wara kważi tmien xhur fir-reġjun, Cacella kiteb ittra twila li tiddeskrivi l-vjaġġi tiegħu. Fiha waħda mill-ftit referenzi kontemporanji għax-Shabdrung. Il-mewt ta’ Ngawang Namgyal fl-1592 baqgħet sigrieta għal 54 sena. Wara perjodu ta’ konsolidazzjoni, il-Butan reġa’ kien ix-xena ta’ kunflitt armat intern. Fl-1711, bdiet gwerra kontra l-Imperu Mughal u s-subedars tiegħu, li rrestawraw lil Cooch Behar fin-nofsinhar. Fil-kaos li segwa, it-Tibetani ppruvaw jerġgħu jieħdu l-Butan fl-1714, mingħajr suċċess.

Fis-seklu 18, il-Butaniżi invadew u okkupaw ir-renju tan-nofsinhar ta’ Cooch Behar. Fl-1772, Cooch Behar appella lill-Kumpanija Brittanika tal-Indja tal-Lvant, li għenet biex tkeċċi lill-Butaniżi u attakkat lill-Butan innifsu fl-1774. Ġie ffirmat trattat ta’ paċi, u l-Butan irtira lejn il-fruntieri tiegħu tal-1730. Il-paċi kienet fraġli: il-ġlied mal-Ingliżi kompla għal seklu ieħor. Dan il-ġlied wassal għall-Gwerra Butaniża (1864-1865) għall-kontroll tad-Duars. Wara t-telfa tiegħu, il-Butan iffirma t-Trattat ta’ Sinchula mal-Indja Brittanika. L-indennizz tal-gwerra kien jinkludi ċ-ċessjoni tad-Duars lir-Renju Unit bi skambju għal annwità ta’ 50,000 rupee.

Fis-snin sebgħin tas-seklu dsatax, gwerra ċivili bejn il-gvernaturi (penlop) tal-widien rivali ta' Paro u Tongsa rriżultat fir-rebħa ta' Ugyen Wangchuck, li, bl-appoġġ Brittaniku, stabbilixxa d-dinastija rjali ta' Wangchuck fl-1907. Mill-bażi tiegħu fiċ-ċentru tal-Butan, Ugyen Wangchuck għeleb lir-rivali politiċi tiegħu u għaqqad il-pajjiż wara diversi gwerer ċivili u ribelljonijiet mill-1882 sal-1885.

Fis-17 ta' Diċembru 1907 (il-festa nazzjonali tfakkar dan l-avveniment), Ugyen Wangchuck ġie elett unanimament bħala r-re ereditarju tal-pajjiż minn assemblea ta' lamas, penlops, u kapijiet tal-klannijiet (nobbli). Il-gvern Brittaniku immedjatament irrikonoxxa l-monarkija. Fl-1910, il-Butan iffirma t-Trattat ta' Punakha, li poġġieh taħt il-protezzjoni Brittanika. Il-Brittaniċi ħadu ħsieb ir-relazzjonijiet internazzjonali iżda astjenew milli jindaħlu fl-affarijiet interni tal-Butan. Dan it-trattat ma affettwax ir-relazzjonijiet tal-Butan mat-Tibet, li kien de facto indipendenti dak iż-żmien. Mal-indipendenza tal-Indja fil-15 ta' Awwissu 1947, il-Butan sar wieħed mill-ewwel pajjiżi li rrikonoxxa l-pajjiż il-ġdid. Fit-8 ta' Awwissu 1949, ġie ffirmat trattat simili għal dak tal-1910 mal-Indja.

Ir-Re l-ġdid, Jigme Dorji Wangchuck, kellu l-ħsieb li jirriforma u jimmodernizza l-pajjiż. Fl-1953, huwa waqqaf il-leġiżlatura tal-pajjiż (assemblea nazzjonali ta' 130 membru, imsejħa t-Tshogdu) biex jippromwovi sistema ta' gvern inqas awtokratika. Fl-1956, huwa abolixxa s-servitù u l-iskjavitù u implimenta riforma tal-art. Fl-1965, huwa waqqaf il-Kunsill Konsultattiv Irjali, u fl-1968, il-Kunsill tal-Ministri. Il-Butan sar membru tan-Nazzjonijiet Uniti fl-1971 wara li serva bħala osservatur għal tliet snin.

L-inkurunazzjoni tar-raba’ re, Jigme Singye Wangchuck, fl-1974, ipprovdiet opportunità għar-renju biex jiftaħ aktar għad-dinja. Huwa introduċa riformi politiċi ġodda sinifikanti. Huwa ttrasferixxa l-biċċa l-kbira tas-setgħat amministrattivi tiegħu lill-Kunsill tal-Ministri u ppermetta vot ta’ sfiduċja fir-re b’maġġoranza ta’ żewġ terzi tal-Assemblea Nazzjonali. Iżda huwa fittex ukoll li jgħaqqad il-pajjiż billi impona l-lingwa Dzongkha tal-Butan u l-kultura tal-Butan fuq l-abitanti kollha, u b’hekk assimilat bil-forza l-minoranzi immigranti. Fl-1985, liġi neħħiet iċ-ċittadinanza tal-Lhotshampas, popolazzjoni ta’ oriġini Nepaliża li tgħix fil-pjanuri tan-nofsinhar; il-lingwa tagħhom ġiet ipprojbita, u kienu obbligati jilbsu lbies Drukpa. F’Settembru 1990, ġew soppressi dimostrazzjonijiet kontra l-politika tal-gvern li jeqred il-kulturi, il-lingwi, ir-reliġjonijiet u l-ilbies mhux Drukpa, u dan irriżulta f’400 mewta. Il-vjolenza (serqa, aggressjoni, stupru, u qtil) immirata lejn ċittadini Butaniżi ta’ oriġini Nepaliża xerrdet klima ta’ biża’ u nuqqas ta’ sigurtà li, mill-1992, wasslet għal eżodu ta’ nies Lhotshampa lejn Assam jew West Bengal fl-Indja u lejn in-Nepal. 100,000 minnhom ħarbu mir-repressjoni.

Madankollu, skont Françoise Pommaret, direttur tar-riċerka speċjalizzat fil-Butan, filwaqt li xi wħud minn dawk imkeċċija kienu illeġittimi, il-maġġoranza tagħhom ma kinux oriġinarjament mill-Butan, fejn kienu waslu fl-aħħar deċennji jfittxu art u servizzi soċjali ineżistenti fin-Nepal. Minħabba t-tradizzjonijiet tal-kasti tagħhom, kienu jħarsu lejn komunitajiet oħra b’disprezz, u l-biċċa l-kbira rrifjutaw li jitkellmu bid-Dzongkha, li ma kienx aċċettat mill-gruppi etniċi Buddisti. Filwaqt li jikkontestaw iċ-ċifri, l-awtoritajiet Butaniżi jsostnu li ħafna mir-refuġjati li ngħaqdu mal-kampijiet ma jiġux mill-Butan, iżda mill-Indja jew min-Nepal, biex jibbenefikaw minn għajnuna internazzjonali.

Fl-1999, il-gvern neħħa l-projbizzjoni fuq it-televiżjoni u l-internet. B'hekk, il-Butan sar wieħed mill-aħħar pajjiżi fid-dinja li kellu aċċess għat-televiżjoni. F'diskors, ir-re ħabbar li t-televiżjoni kienet pass kritiku 'l quddiem fil-modernizzazzjoni tal-Butan u li kienet se tikkontribwixxi għall-Ferħ Gross Nazzjonali. Madankollu, wissa kontra l-"użu abbużiv" tat-televiżjoni, li jista' jħassar xi valuri tradizzjonali tal-Butan.

Kostituzzjoni ġdida ġiet ippreżentata fl-2005. Il-Butan ingħaqad mal-Interpol fid-19 ta' Settembru ta' dik is-sena. Fl-14 ta' Diċembru 2006, Jigme Singye Wangchuck abdika favur ibnu l-kbir, Jigme Khesar Wangchuck. Huwa ġie nkurunat fis-6 ta' Novembru 2008.

L-ewwel elezzjonijiet parlamentari saru f'Diċembru 2007 u Marzu 2008.

Ġeografija

Il-Butan jinsab fuq l-għoljiet tan-nofsinhar tal-Ħimalaja tal-Lvant, mingħajr kosta bejn ir-Reġjun Awtonomu tat-Tibet taċ-Ċina fit-tramuntana u l-istati Indjani ta’ Sikkim, West Bengal, Assam fil-punent u fin-nofsinhar, u l-istat Indjan ta’ Arunachal Pradesh fil-lvant. L-art tikkonsisti l-aktar minn muntanji weqfin u għoljin maqsuma minn netwerk ta’ xmajjar mgħaġġla li jiffurmaw widien fondi qabel ma jispiċċaw fil-pjanuri Indjani. Fil-fatt, 98.8% tal-Butan huwa mgħotti bil-muntanji, u dan jagħmilha l-aktar pajjiż muntanjuż fid-dinja. L-elevazzjoni titla’ minn 200 m fl-għoljiet tan-nofsinhar għal aktar minn 7,000 m. Din id-diversità ġeografika kbira flimkien ma’ kundizzjonijiet klimatiċi daqstant diversi jikkontribwixxu għall-firxa eċċellenti ta’ bijodiversità u ekosistemi tal-Butan.

Mappa Topografika tal-Butan

Il-Muntanji s-Sewda fir-reġjun ċentrali tal-Butan jiffurmaw diviżjoni tal-ilma bejn żewġ sistemi ewlenin tax-xmajjar: il-Mo Chhu u d-Drangme Chhu. Il-qċaċet fil-Muntanji s-Sewda jvarjaw bejn 1,500 u 4,925 m 'il fuq mil-livell tal-baħar, u xmajjar b'fluss mgħaġġel ħaffru widien fondi fiż-żoni muntanjużi aktar baxxi. Il-foresti tal-muntanji ċentrali tal-Butan jikkonsistu minn foresti koniferi subalpini tal-Ħimalaja tal-Lvant f'elevazzjonijiet ogħla u foresti b'weraq wiesa' tal-Ħimalaja tal-Lvant f'elevazzjonijiet aktar baxxi. L-Artijiet tal-Bosk tar-reġjun ċentrali jipprovdu l-biċċa l-kbira tal-produzzjoni forestali tal-Butan. It-Torsa, ir-Raidāk, is-Sankosh, u l-Manas huma x-xmajjar ewlenin tal-Butan, li jgħaddu minn dan ir-reġjun. Il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tgħix fl-artijiet għoljin ċentrali.

Organizzazzjoni territorjali

Organizzazzjoni territorjali

Il-Butan huwa maqsum f'4 żoni amministrattivi kbar (dzongdey). Waħda ċentrali (kapitali Damphu, b'11,023 km²), dik tal-Lvant (kapitali Mongar, b'10,949 km²), dik tan-Nofsinhar (kapitali Geylegphug, b'8,499 km²), u tal-punent (kapitali Thimphu, b'8,345 km²).

Lingwi

Il-lingwa uffiċjali tal-Bhutan hija Dzongkha, djalett tat-Tibetan. Lingwi oħra mitkellma komunement huma Tshangla u Nepaliż.

Reliġjonijiet

Tempju ta' Gom Kora

Ir-reliġjon ewlenija tal-pajjiż (u r-reliġjon tal-istat) hija l-Buddiżmu Vajrayana, il-Buddiżmu Tibetan fil-forma Tantrika tiegħu, magħruf ukoll bħala Lamaiżmu, ipprattikat minn 75% tal-popolazzjoni. Il-Butan bħalissa huwa l-uniku renju fid-dinja fejn il-Buddiżmu Tantriku huwa r-reliġjon tal-istat. Il-25% li jifdal tal-popolazzjoni jsegwu l-Induiżmu Indjan (b'influwenza Nepaliża).

Skont l-NGOs Kristjani, l-għadd ta' Kristjani fir-renju huwa żgħir minħabba r-restrizzjonijiet fuq il-fidi Kristjana. Skont il-websajt tal-Aid to the Church in Need, fl-2009, kien hemm 12,255 Kristjan, inklużi 1,000 Kattoliku mgħammdin. Huma jirrappreżentaw biss 0.9% tal-popolazzjoni meta mqabbla ma' 84% għall-Buddisti, 11.4% għall-Induisti, 3.4% għall-animisti u 0.3% għal dawk li ma jaqgħux f'dawn il-kategoriji.

Patrijiet Butaniżi

Trasport

Il-pajjiż għandu erba' ajruporti: L-Ajruport Internazzjonali ta' Paro, li huwa l-ajruport ewlieni tal-pajjiż, u tliet ajruporti reġjonali: Bathpalathang, Gelephu, u Yongphulla. Il-linja tal-ajru nazzjonali tal-Butan, Druk Air, topera ajruplan Airbus 319-115 u tuża l-Ajruport ta' Paro bħala ċentru ta' konnessjoni. Hemm ukoll linja tal-ajru privata oħra, Bhutan Airlines.

In-netwerk tat-toroq, li huwa skars ħafna, isegwi rotot antiki tal-karavans. Hemm ftit pontijiet jew mini. L-ivvjaġġar ta' 200 kilometru bil-karozza huwa n-norma minħabba d-djuq tat-toroq, li huma diffiċli biex jinżammu.

M'hemm l-ebda netwerk ferrovjarju. Qed isir studju biex Kokrajhar f'Assam (l-Indja) jingħaqad ma' Gelephu fil-Butan bil-ferrovija.

Fl-2014, il-Butan iffirma ftehim ma' Renault-Nissan għax-xiri ta' madwar 100 karozza elettrika. L-għan stabbilit mill-Prim Ministru Tshering Tobgay huwa li eventwalment jinkisbu "żero emissjonijiet".

Turiżmu

It-turiżmu huwa limitat apposta sabiex jippreserva l-ambjent u l-kultura tal-pajjiż. Il-Butan primarjament jilqa' turisti lussużi. Madankollu, l-aċċess sar aktar faċli minn mindu ġiet privatizzata l-industrija fl-1991. Il-biċċa l-kbira tad-dzongs, li għadhom fihom kemm is-servizzi amministrattivi tar-reġjun kif ukoll il-bini reliġjuż, huma miftuħa għall-barranin.

L-Ingliż jiġi mgħallem fl-iskejjel, u kważi d-dokumenti uffiċjali kollha (inklużi l-posters elettorali) jiġu ppubblikati wkoll bl-Ingliż.

Fl-2005, madwar 7,000 turist (inklużi negozjanti) żaru l-Butan. Huwa stmat li 24% ta' dawn it-turisti ġejjin mill-Istati Uniti, 17% mill-Ġappun, 11% mir-Renju Unit, u 48% minn pajjiżi oħra. Kull turist irid iħallas rata fissa ta' $250 kuljum, li tinkludi lukanda, ikliet, karozza b'xufier, u gwida.