Il-Mandraġġ
Il-Mandraġġ hija żona fin-naħa t’isfel tal-Belt Valletta man-naħa ta’ Marsamxett.
Il-bidu
immodifikaF’din iż-żona meta ġiet biex tinbena l-Belt fl-1566 kien ippjanat li jkun hemm “mandracchio” jew mandraġġ li jfisser parti kennija fil-port għat-tiswija tal-vapuri. B’dan il-għan l-Ordni ta’ San Ġwann ħareġ ordni sabiex il-ġebel biex tinbena l-belt kellu jittieħed minn dan is-sit sakemm il-ġebel ma jittiħidx mill-gebel biex jitħaffer il-ġibjun. Ir-raġuni għalfejn intgħażel dan is-sit kien minħabba li l-blat kien inqas imżerżaq lejn il-baħar.[1]
Kien bejn l-1572 u l-1600 li bdew jinbnew id-djar f’dan il-post li kien barriera mitluqa. Id-djar li bdew jinbnew mal-erba’ naħat tal-mandraġġ żammew mal-arkitettura tal-belt imma dawk li kienu fuq in-naħa ta’ ġewwa kienu qed jinbnew mingħajr ippjanar.
L-erba' toroq li kienu jdawru l-Mandraġġ kienu Triq San Mark, Triq Santa Luċija, Triq San Patrizju u Triq Marsamxett. Id-daħliet għall-mandraġġ kienu minn Triq San Mark kif ukoll minn Triq San Patrizju u Santa Luċija. Dawn id-daħliet biex wieħed jidħol fil-mandraġġ kienu jinkludu taraġ jew turġien li jagħtu għal Triq il-Mandraġġ. Id-daħla ta' Triq San Mark kienet magħrufa bħala "Il-mina taċ-Ċintura" filwaqt li dik ta' Triq Santa Luċija kienet magħrufa bħala "It-tomba tal-Mandraġġ". Minkejja li l-mandraġġ kien jikkonsisti fi triq waħda b'diversi sqaqien, il-karratteristiċi differenti ta' ċertu partijiet wasslu biex ikunu magħrufa bl-ismijiet tagħhom fosthom "it-triq tal-kanal" u "it-triq ta' taħt il-bastjun".[1]
Mid-daħla prinċipali Triq il-Mandraġġ kienet wiesgħa madwar 7 metri, daqs Triq San Ġwann, Imma matul it-triq il-wisa' tat-triq hija madwar 2 metri, bil-bini jkun madwar 3 metri minn xulxin f'xi partijiet. It-tul tat-triq hija ta' madwar 574 metru biex b'hekk l-ispazju fit-triq kien ta' 1940 metru kwadru.
L-għoli tal-bini li kienu jdwaru l-Mandraġġ kien ta' madwar erba' jew ħames sulari fi Triq Marsamxett u Triq San Patrizju filwaqt li kien ta' madwar tnejn jew tlieta sulari ma' Triq San Mark u u erba' sulari ma' Triq Santa Luċija.
Is-seklu 20
immodifikaFl-1913, Attilo Critien, li kien il-kap tad-Dipartiment tas-Sanità kien dar id-djar tal-Mandraġġ waħda waħda u sab li fi Triq il-Mandraġġ kien hemm numerati madwar 333 dar bin-numri jibdew min-naħa tax-xellug ta’ Triq San Patrizju. Huwa ppublika r-rapport tiegħu fi kiteb bit-titlu “The Manderaggio. Notes, historical and other” fl-1938.
Kienu diversi r-rapporti matul iż-żmien li talbu biex id-djar li kienu jinsabu fil-Mandraġġ jitwaqqgħu minħabba n-nuqqas ta’ spazju u iġene. Fosthom kien hemm il-Professur Bernard, it-tabib ewlieni tal-gvern, Dr W. H. Burrell li kien ressaq rapport quddiem il-Parlament fl-1854, il-Kaptan P. Galton u Dr. J. Sutherland f’rapport dwar il-kundizzjonijiet sanitarji ta’ l-iStations tal-Mediterran, il-Kummissjoni tal-Kolera tal-1886, Is-Sur Read, li kien Technical Adviser tal-Qirda tal-Ġrieden tal-Ministru tal-Biedja u tas-Sajd u Sir Walter Johnson C.M.G., F.R.C.S. [2]
Kien fil-Gazzetta tal-Gvern tal-24 ta’ Marzu, 1937 li il-gvern ħareġ abbozz ta’ Ordinanza li bih il-Gvern ried jirranġa l-inħawi li huma ta’ ħsara għas-saħħa fosthom il-Mandraġġ. F’Novembru tal-1948 bdiet tiġi mplimentata l-iskema tal-Mandraġġ fejn in-nies ngħataw residenza temporanja sakemm isir it-twaqqiegħ u l-bini mill-ġdid taż-żona. Uħud minnhom ingħataw residenza fil-Belt stess filwaqt li oħrajn ngħataw post f'diversi lokalitajiet fosthom Il-Furjana, Il-Gżira u San Ġiljan. [3]Kien fit-8 ta’ Awwissu, 1951 li l-Ministeru tax-Xogħolijiet u r-Rikostruzzjoni qal li tlesta l-ewwel blokk ta’ 42 flat.[4] Fis-snin ħamsin tlestew il-blokkijiet ta’ flats l-oħra ta’ din iż-żona. Illum ftit li xejn baqa’ mill-bini li kien jagħmel parti mill-Mandraġġ ħlief xi bini li jinsab fin-naħa ta’ Marsamxett.
Fil-Palazz tal-Inkwiżitur jinsab mudell tal-Mandraġġ li sar minn Rużar Calleja fl-1938. Calleja dam jaħdem fuq dan il-mudell disa' xhur u huwa mibni fuq skala ta' 1:16.