Għana

Dan l-artiklu huwa dwar il-mużika tradizzjonali Maltija. Jekk qed tfittex dwar il-pajjiz magħruf ukoll bħala Ghana ara Gana.

L-għana hi l-mużika tradizzjonali ta' Malta. Il-versi li jitkantaw fl-għana għandhom melodija li tistħajjilha ballata Sqallija b'laqta medjo-orjentali. Infatti l-għana tista' titqies bħala l-eku tal-passat storiku ta' Malta li jinkludi ħafna influwenzi Għarab u Ewropej, grazzi għad-diversi ħakkiema li ħakmu lil Malta u l-Maltin.

Għannej tradizzjonali Malti

L-għana minn dejjem kienet ikkunsidrata bħala l-mużika tan-nies komuni, tal-bdiewa, tar-raħħala u tan-nisa tad-dar; f'kelma waħda, l-għana kien jappartjeni lill-klassi l-baxxa tal-ħaddiema.

Forsi huwa propju għal dawn l-assoċjazzjonijiet, li l-għana llum f'Malta għad għandu ċerta stmerrija u jiġi mwarrab minn bosta nies. Malta llum il-ġurnata titqies bħala pajjiż Ewropew u fil-maġġorparti Kattoliku, u allura huma ħafna dawk li jippreferu ifarfru l-passat storiku tagħhom għax jidentifikaw ruħhom iktar ma' l-Ewropa Kristjana milli l-Afrika Islamika.

Storja ta' l-Għana

Guzè Cassar Pullicino, studjuż rinomat tal-folklor Malti, isostni li l-ewwel għana tmur lura lejn l-1792, jiġifieri fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann. Kavallier Franċiż bl-isem ta’ F.-E. de Saint-Priest ippubblika ktieb jismu Malte par un voyageur françois (Malta minn Vjaġġatur Franċiż), li fih jinkludi tliet għanjiet kif ġew irrakontati lilu minn librar Malti, Gioacchino Navarro. Waħda minn dawn l-għanjiet kienet:

Dik il-għajn li tixrob minnha

nitolbok la ddardarhiex:

Jiġi żmien u jgħaddi ieħor

Tkun tridha u ma ssibhiex

Fi żminijiet imgħoddija, l-għana kienet tiġi kantata mill-ħaddiema komuni, kif ukoll minn nisa li jkunu qed jagħmlu l-faċendi ta’ kuljum bħall-ħasil u l-inxir tal-ħwejjeġ.

Bejjiegħa ukoll kienu jużaw l-għana biex ibiegħu il-prodotti tagħhom, bl-għana sservi ta’ riklam dwar kemm huwa tajjeb u superjuri il-prodott tagħhom kif ukoll kemm huwa aħjar minn tal-bejjiegħa l-oħra. Mhux magħruf jekk kienx jirnexxielhom ibiegħu iktar mill-kompetituri li ma jgħannux, imma li huwa żgur huwa li kienu jiġbdu ħafna iktar l-attenzjoni tax-xerrejja.

L-għana minn dejjem kien iktar popolari lejn in-nofsinhar tal-gżira u allura ma jistax jonqos li ħafna għannejja jiġu minn dawk l-inħawi. Pereżempju, miż-Żejtun, ħarġu ħafna għannejja ta’ fama, bħal ngħidu aħna Mikiel Abela "il-Bambinu" li miet fl-1991, u Frans Baldacchino "il-Budaj" (li miet ħesrem fl-età ta' 63 sena, nhar it-21 ta' Ġunju 2006) li se jibqa' mfakkar bħala għannej popolari u l-akbar esponent ta’ l-għana f’Malta.

Tipi Differenti ta' Għana

Jeżistu ħafna tipi ta' għana differenti u kollha għandhom il-karatteristiċi partikolari tagħhom. Fost dawn insibu l-għana spirtu pront u bil-qasma, l-għana fil-għoli, l-għana tal-fatt u l-makjetti.

Għana Spirtu Pront

F'seduta tipika ta' għana spirtu pront, ikun hemm grupp ta' tliet kitarristi jakkumpanjaw l-għannejja (normalment ikunu erbgħa), b'wieħed minnhom magħruf bħal il-prim jew prejjem. Il-kitarrist prim jibda jdoqq l-introduzzjoni, biex b'hekk juri lill-għannejja kemm it-temp tad-diska kif ukoll it-tonalità, filwaqt li l-kitarristi l-oħrajn (li normalment ikunu tnejn għalkemm ġieli ssib iktar) idoqqu l-akkumpanjament ibbażat fuq żewġ kordi. Wara l-introduzzjoni, l-ewwel għannej jimproviżża għanja fuq dawk l-istess żewġ kordi (fuq melodija(.)(.) tradizzjonali) erba' versi tat-tmienja (vers ta' tmien sillabi, ottonarju) bir-rima imqabbża, jiġifieri A-B-Ċ-B. Il-vers tat-tmienja huwa wkoll magħruf sew bħala l-vers tal-popolin. Wara li l-ewwel għannej jispiċċa l-kwartina tiegħu, ikun hemm interludju bil-kitarrist prim idoqq varjazzjoni fuq dawk iż-żewġ kordi bażi, bl-istess ammont ta' ħin tal-istanza. Normalment, kemm il-kwartina kantata kif ukoll l-varjazzjoni strumentali ikunu maqsumin f'erba' frażijiet melodiċi, tnejn fuq l-ewwel korda (Tonic major chord) u tnejn fuq it-tieni (Dominant chord). Din l-istruttura hija mbgħad ripetuta minn kull wieħed mill-għannejja, b'bejn wieħed u ieħor, l-istess struttura metrika u rima. Sezzjoni ta' għanja spirtu pront taf tibqa' għaddejja hekk kważi siegħa u xi imdaqqiet anki iktar. Normalment is-sessjoni tikkonkludi b'kadenza li tkun tikkonsisti f'xi żewġ stanzi.

Peress li l-kwartini ta' din it-tip ta' għana jkunu improviżżati dak il-ħin stess (għalhekk spirtu pront), l-għannejja jridu jkunu kapaċi jaħsbu malajr kif ukoll iqabblu l-versi b'rima tajba. Jekk ikun hemm erba' għannejja involuti, normalment l-ewwel għannej jindirizza l-kwartina tiegħu lejn it-tielet għannej, filwaqt li t-tieni għannej jindirizza lir-raba' wieħed biex b'hekk jingħata ċ-ċans lill-għannejja biex jilħqu jaħsbu l-kwartina tagħhom.

Normalment, l-għannejja jitrattaw temi ħfief jew umoristiċi. Għaldaqstant l-użu ta' proverbji, idjomi esaġerazzjonijiet u 'puns' ma jonqsux fl-għana spirtu pront. Ta' min jgħid ukoll, li f'għana spirtu pront, il-messaġġ għandu jingħad b'mod sottili mingħajr kjarifiċi żejda.

L-għana spirtu pront normalment ikun kompost fuq l-iskala ta' A (La), iżda l-prim normalment ikun intonat ton fuq il-kitarri l-oħra, jiġifieri G (Sol). Tradizzjonalment, il-kitarristi jintonaw l-istrumenti tagħhom b'dan il-mod:

• Il-prim kitarrist: G (Sol)
• Akkumpanjament 1: A (La)
• Akkumpanjament 2: C (Do) jew A (La)

L-għana spirtu pront juri biċ-ċar kemm il-Maltin iħobbu jargumentaw u jilletikaw. Il-pika, li f'dan il-każ tkun waħda ċajtiera, hija l-ingredjent prinċipali f'dan it-tip ta' għana. Peress li l-għana spirtu pront jirrifletti l-karattru nebbiexi tal-Maltin, dan seta' kien fattur determinanti biex dan it-tip ta' għana jiżviluppa u ma jintesiex bħal ċertu tipi ta' għana, bħal ngħidu aħna l-għana fil-għoli u l-għana tal-fatt. Infatti, wieħed jista' jgħid li x-xena ta' l-għana llum il-ġurnata hija totalment iddominata mill-għana spirtu pront.

Għana bil-Qasma

Dan it-tip ta' għana jixbah lil dik spirtu pront, iżda l-kwartini huma maqsuma bejn żewġ għannejja minflok kantati minn għannej wieħed. Fi kliem ieħor, l-ewwel għannej ikanta l-ewwel żewġ versi tal-kwartina filwaqt li t-tieni għannej jirrispondih b'żewġ versi sabiex hekk jikkonkludi dik il-kwartina. L-ewwel żewġ versi tal-kwartina li jmiss imbagħad jiġu kantati mill-għannej li jkun kanta l-aħħar żewġ versi tal-kwartina preċedenti.

Għana fil-Għoli (la Bormliża)

L-għana fl-għoli jew kif inhu magħruf aħjar bħala għana la Bormliża (jiġifieri, mill-belt ta' Bormla), hu pjuttost rari u ftit li xejn għad fadal għannejja li jipprattikawh. L-għana fil-għoli hu mżewwaq b'laqtiet medjo-orjentali u b'melodiji pjuttost Arabiċi. Il-fatt li dan jissejjaħ "fil-għoli", jagħti x'jifhem li dan it-tip ta' għana kien jitkanta b'vuċi għolja jew falsetto; infatti huwa probabbli li dan it-tip ta' għana kien u għadu kkunsidrat bħala rari, propju minħabba l-fatt li mhux kulħadd huwa kapaċi jilħaq it-ton għoli rikjest minn dan it-tip ta' għana. Jidher ukoll li l-għana fil-għoli kien probabbilment l-iktar għana popolari man-nisa.

L-oriġini tal-isem la bormliża huwa pjuttost oskur. Bormla fi żminijiet antiki kienet port importanti u kienu ħafna dawk il-vapuri tal-merkanzija Għarab li kienu jidħlu fil-port, normalment b'xi tagħbija qoton. Allura jista' jkun li l-Maltin addottaw il-melodiji li kienu jisimgħu mill-baħħara Għarab u minnhom ħolqu dan it-tip ta' għana. Ta' min jgħid imma li din l-ipoteżi qatt ma kienet ikkonfermata.

L-għana fil-għoli jirrikjedi tip ta' prejjem differenti minn l-għanjiet l-oħra. Fil-fatt ix-xogħol tal-prejjem f'dan il-każ għandu jkun li jtawwal kemm jista' jkun it-transizzjoni bejn korda u oħra sabiex l-għannej ikun jista' jżomm in-nota kantata għal ħin itwal u b'hekk juri l-kapaċitajiet mużikali tiegħu, kif ukoll is-sbuħija tal-vuċi tiegħu.

Dan it-tip ta' għana jista' jiġi kantat kemm minn għannej wieħed kif ukoll bejn żewġ għannejja, dejjem bl-istess struttura metrika u armonija, imma bi frażijiet melodiċi itwal u iktar imżejna. Il-kliem jista' jiġi improvviżat, bi stanza li tkun kantata minn għannej wieħed, u n-nofs l-ieħor mit-tieni għannej, bħalma jiġri fl-Għana bil-Qasma.

Għana tal-Fatt

L-għana tal-fatt hu normalment kantat minn għannej wieħed, u juża bejn wieħed u ieħor, l-istess struttura ta' l-għana spirtu pront, għalkemm il-melodiji ikunu aktar mżewwqa u l-kliem ma jkunx improviżżat, avolja jintuża wkoll il-vers tat-tmienja u r-rima mqabbża A-B-Ċ-B.

It-temi ta' dan l-għana jvarjaw minn stejjer u leġġendi tradizzjonali (li jmorru lura anki sal-Medju Evu) sa avvenimenti storiċi jew oħrajn ta' importanza partikolari. Dawn normalment ikunu stejjer ta' diqa u swied il-qalb fejn jiddominaw l-imħabba mitlufa, il-mewt, delitti u traġedji oħra. L-użu ta' l-iskali minuri biex jinħolqu l-melodiji jgħin sew biex tinħoloq l-atmosfera neċessarja biex l-għannej jirrakkonta b'mod effettiv dawn l-għanjiet pjuttost malinkoniċi.

Makjetta

Din normalment tieħu l-forma ta' storja żgħira b'laqta umoristika. Il-mibki Fredu Abela "il-Bamboċċu" kien rinomat ħafna għal dan it-tip ta’ għana fejn probabbilment jibqa' magħruf l-aktar għall-makjetta tiegħu Taxi Mary.

Strumenti

Illum il-ġurnata l-kitarra saret l-iktar strument użat fl-għana, għalkemm ta' min jgħid li qabel kienu jintużaw wkoll strumenti oħra, fosthom iż-żaqq, iż-żafżafa, it-tanbur, l-argunett kif ukoll il-kunċertina.

L-Għana fil-Preżent

Riċentament l-għana żviluppa minn mużika tan-nies komuni għal wieħed aktar professjonali. L-għannejja Maltin huma rikjesti fi programmi radjufoniċi u televiżivi, kif ukoll f'serati ta' għana u l-famuża 'Lejla Maltija' li tista' tgħid li tiġi organizzata f'kull raħal Malti matul is-Sajf.

Apparti minn hekk, mhux l-ewwel darba li għannejja stabbiliti jżuru pajjiżi barranin bħal ngħidu aħna l-Kanada, l-Ingilterra u l-Awstralja u jmorru jgħannu hemm. Ta' min jinnota li dawn il-pajjiżi għandhom storja ta' immigrazzjoni Maltija, u dan ikompli juri kemm il-Maltin huma konservattivi fejn jidħlu drawwiet u tradizzjonijiet nazzjonali.

Frans Baldacchino "Il-Budaj" jista' jingħad li għamel l-għana aktar aċċessibbli lin-nies u fetaħ orizzonti ġodda lill-għana Malti. Saħansitra wasal biex introduċa l-għana bħala rappreżentazzjoni teatrali. Il-Budaj għamel ukoll isem barra minn Malta u anke rrekordja CD u ppubblika ktieb. Forsi fattur li għenu ħafna fil-ħidma tiegħu favur l-għana huwa l-karattru sempliċi tiegħu u l-kariżma li għandu. Frans Baldacchino kellu wkoll xi xogħol mal-banda folkloristika Etnika, u dan għen biex tkompli tinfirex il-popolarità ta' l-għana kemm f'Malta u kemm barra mill-pajjiż.

Minbarra l-Budaj, hemm ukoll nies oħra fosthom il-Maestro Charles Camilleri li għenu biex iżidu l-popolarità ta' l-għana. Dan ta' l-aħħar infatti għamel arranġamenti klassiċi ta' melodiji użati komunement fl-għana li ġew ukoll irrekordjati fuq CD.

Għannejja u Kitarristi li Ħallew Marka fl-Istorja ta' l-Għana

• Fredu Abela "il-Bamboċċu" (1944-2003)
• Mikiel Abela "il-Bambinu" (1920-1991)
• Leli Azzopardi "il-Bugazz" (1928-2003)
• Ġużeppi Camilleri "il-Jimmy tal-Fjur" (1917-1994)
• Salvu Darmanin "ir-Ruġel" (1905-1976)
• Pawlu Degabriele "il-Bies" (1908-1980)
• Grezzju Ellul "ta' Ċanċa" (1926-1996)
• Sam Farrugia "tal-Carabott" (1933-2002)
• Żaru Mifsud "l-Għaxqi" (1933-2001)
• Żaren Mifsud "ta' Vestru" (1924-1999)
• Bastjan Micallef "Ir-Rabti" (1936-2002)
• Toni Pullicino "it-Tullier" (1927-1968)
• Fredu Spiteri "l-Everest" (1929-1965)
• Ġammari Spiteri "Amletu" (1907-1962)
• Leli Sultana "Il-Moni" (1921-2003)
• Karmnu Xuereb "In-Namru" (1911-1997)
• Frans Baldacchino "Il-Budaj" (1943-2006)
• Ġuzeppi Barbara "Il-Fukli" (1924-1991)

Ħoloq esterni

• Is-Sit ta' l-Għana Malti (bl-Ingliż)

• Stqarrija maħruġa mid-DOI u l-Ministeru tat-Turiżmu u l-Kultura fl-okkażjoni tal-mewt ta' l-għannej popolari Frans Baldacchino "Il-Budaj" (bil-Malti)