|
Il-'''Malti''' huwa l-ilsien nazzjonali tar-Repubblika ta' [[Malta]]. Huwa l-ilsien uffiċjali flimkien mal-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]; kif ukoll wieħed mill-lingwi uffiċjali tal-[[Unjoni Ewropea]]. DinDan ill-lingwailsien għandhajipposjedi bażi u għerq [[Semitiku|semitikasemitiku]], meħudattribwit minn djalett [[Għarbi]] talli huwa ġej mill-[[Afrika ta' Fuq]], u għalhekkallura qatt ma kellu lrelazzjoni mill-ebda relazzjoniqrib mal-[[Għarbi Klassiku]]. ImmaPerò tul iż-żminijiet, permezz ta' proċess talatinizzazjonital-latinizzazjoni ta' [[Malta]], bdew jidħludeħlin ħafnabosta elementi lingwistiċi mill-Isqalli, djalett ta' art li wkoll għaddiet minn perijoduperjodu ta' dominju Għarbi. Wara l-[[Lingwa Sqallija|Isqalli]] beda dieħel ukoll it-[[Lingwa Taljana|Taljan]], speċjalment fil-perijoduperjodu tad-daħla tal-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann]] sa meta l-Ingliż ħa post it-Taljan bħala l-lingwa uffiċċjaliuffiċjali fil-Kostituzzjoni Kolonjali tal-[[1934]]. Il-Malti huwa l-uniku lsien ta' oriġini semitika li jinkiteb b'ittri Latini. L-alfabett Malti fihjikkonsisti minn 2930 ittra (24 konsonanti u 56 vokali) li jidhru f'din l-ordni:
{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse;"
|-
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="30" | '''[[Ittri Kbar]]'''
|-
|width=3% align="center"|[[A]]||width=3% align="center"|[[B]]||width=3% align="center"|[[Ċ]]||width=3% align="center"|[[D]]||width=3% align="center"|[[E]]||width=3% align="center"|[[F]]||width=3% align="center"|[[Ġ]]||width=3% align="center"|[[G]]||width=3% align="center"|[[Għ]]||width=3% align="center"|[[H]]||width=3% align="center"|[[Ħ]]||width=3% align="center"|[[I]]||width=3% align="center"|[[IE]]||width=3% align="center"|[[J]]||width=3% align="center"|[[K]]||width=3% align="center"|[[L]]||width=3% align="center"|[[M]]||width=3% align="center"|[[N]]||width=3% align="center"|[[O]]||width=3% align="center"|[[P]]||width=3% align="center"|[[Q]]||width=3% align="center"|[[R]]||width=3% align="center"|[[S]]||width=3% align="center"|[[T]]||width=3% align="center"|[[U]]||width=3% align="center"|[[V]]||width=3% align="center"|[[W]]||width=3% align="center"|[[X]]||width=3% align="center"|[[Ż]]||width=3% align="center"|[[Z]]
|-
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="30" | '''[[Ittri Żgħar]]'''
|-
|align="center"|a||align="center"|b||align="center"|ċ||align="center"|d||align="center"|e||align="center"|f||align="center"|ġ||align="center"|g||align="center"|għ||align="center"|h||align="center"|ħ||align="center"|i||align="center"|ie||align="center"|j||align="center"|k||align="center"|l||align="center"|m||align="center"|n||align="center"|o||align="center"|p||align="center"|q||align="center"|r||align="center"|s||align="center"|t||align="center"|u||align="center"|v||align="center"|w||align="center"|x||align="center"|ż||align="center"|z
|}
== Struttura ==
Il-Malti huwa lingwalsien li fihajikkonsisti minn elementi lingwistiċi mħalltin illili jirrappreżentaw il-perjodi storiċi taldifferenti li għadda minnhom il-pajjiż ufil-passat, passat iddominat minn ħakmiet barranin matul is-sekli. Għalkemm għandu bażi lingwistika [[Lingwa Għarbija|Għarbija]], nistgħu ninnutaw li l-ilsien Malti huwa wkoll mibni minn żiedanumru massiċċaenormi ta' elementi li joriġinaworiġinaw minn [[vokabularji rumanzi]] (mit-Taljan), mill-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] u ankeanki, iktar reċentiriċenti, mill-Ingliż.
LingwaL-ilsien uffiċċjaliMalti hijabeda xijiġi ħaġarrikonoxxut pjuttostbħala riċenti,l-ilsien uffiċjali tal-gżejjer Maltin appuntusa fismis-sena [[1934]], meta dan iddaħħal mal-Ingliż minħabba l-fatt li l-maġġoranza tal-poplu kien illitterat, udan alluraifisser li l-poplu Malti la kien jaf jitkellem bit-Taljan u wisq inqas bl-Ingliż; dan huwa l-każ tipiku fejn bejn żewġ ġellieda, igawdi t-tielet wieħed. Kien avveniment [[kontroversjali]] ħafna meta wieħed jikkunsidra li dak iż-żmien, Malta kienet taħt il-ħakma tal-Ingliżi, u b'hekk kien hemm konflittkunflitt ta' interess meta l-istess Ingliżi ħolqu kostituzzjoni li kienet tinjora l-kultura li kienet ilha prestabbilita għal mijiet ta' snin. WieħedPerò wieħed ma jistax jinnega peròl-fatt li l-Ingliż kellu sehem importanti fl-iżvilupp soċjo-politiku u awtonomu ta' dan il-pajjiż.
Għalkemm il-Malti daħal f'ħafna oqsma tas-soċjetà bħal mabħalma huma l-politika, il-liġi u, sa ċertu punt, il-[[massmedjamidja popolari]], l-Ingliż f'Malta huwa l-lingwailsien ewlenijaewlieni fejnf'dak jidħolli ilgħandu x'jaqsam mas-qasamsettur tal-kummerċ barrani, u studji xjentifiċiXjentifiċi (inklużi l-istudji tal-matematikaMatematika, il-fiżikaFiżika, il-mediċinaMediċina, u b'mod mill-iktar predominanti, fl-Informatika). Saru diversi skoperti minn riċerkaturi storiċi f'manuskritti ġewwa l-informatika[[Bibljoteka Nazzjonali]] fil-[[Belt Valletta]] (meqjusa fost l-eqdem libreriji nazzjonali fid-dinja) ,u fi bnadi oħra sabiex jiġi approvat b'mod dirett l-użu tal-ilsien Malti lura fis-snin, u s'issa hemm ċertezza li dan kien jintuża f'forma mhux daqstant differenti minn dik tal-lum sa mis-[[Seklu XVI]].
Però t-tentattiv għall-istudju tal-ilsien Malti bħala lingwa, sar-realtà maqsuma anki mill-poplu inġenerali biss mal-wasla tal-Franċiżi f'Malta fl-[[1798]]. Il-Franċiżi kienu dawk illili rrikonoxxew f'dan il-vernakolu lokali mezz ta' propagazzjoni aħjar tat-tagħlim repubblikan, ovvjament ta' importanza politika konvenjenti għalihom, qalb il-poplu. (Aqra aktar dwar [[Mikiel Anton Vassalli]] u ill-ħakma Franċiża f'Malta). ▼Saru diversi sejbiet minn riċerkaturi storiċi f'manuskritti ġewwa l-[[Bibljoteka Nazzjonali]] fil-[[Belt Valletta]] (meqjusa fost l-eqdem libreriji nazzjonali fid-dinja) u bnadi oħra illi jippruvaw b'mod dirett l-użu tal-ilsien Malti lura fis-snin, u s'issa hemm ċertezza li dan kien jintuża f'forma mhux daqstant differenti minn dik tal-lum sa mis-[[Seklu XVI]].
Interessanti illili komponent ftit studjat, u ħafna drabi evitat fil-kuntest tal-istudji lingwistiċi tal-Malti, huwa l-element tal-konvenjenza politika illi kien dejjem preżenti u ħafna drabi determinanti għal dak illili ġara fit-tfassil ta' din il-lingwa għal kif nafuha llum mal-medda tas-snin; jista' jitqies banali minn xi persuni, però fi żminijiet fejn Malta kienet qed titħabbeb mal-[[Libja]] ninnutaw enfasi fuq l-istudju tal-Għarbi, u l-użu infurzat ta' kliem bħal ''Ħelsien'' li hija ta' nisel Semitiku flok kliem iktar ta' użu popolari bħal ''Libertà'' li għandha nisel Rumanz - probabilmentprobabbilment minħabba l-fatt politiku li t-Taljan jiġi mgħaqqadkonness mal-''[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]]'', filwaqt li l-Ingliż narawh mgħaqqad mal-''[[Malta Labour Party]]'', li nbena fuq esponenti tal-moviment trejdjunjonista anglofilu tas-[[Snin 1920|snin għoxrin]]. ▼▲Però t-tentattiv għall-istudju tal-ilsien Malti bħala lingwa, sar-realtà maqsuma anki mill-poplu inġenerali biss mal-wasla tal-Franċiżi f'Malta fl-[[1798]]. Il-Franċiżi kienu dawk illi rrikonoxxew f'dan il-vernakolu lokali mezz ta' propagazzjoni aħjar tat-tagħlim repubblikan, ovvjament ta' importanza politika konvenjenti għalihom, qalb il-poplu. (Aqra aktar dwar [[Mikiel Anton Vassalli]] u il-ħakma Franċiża f'Malta).
Il-Malti huhuwa rregolat mill-[[Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti]]. ▼▲Interessanti illi komponent ftit studjat, u ħafna drabi evitat fil-kuntest tal-istudji lingwistiċi tal-Malti, huwa l-element tal-konvenjenza politika illi kien dejjem preżenti u ħafna drabi determinanti għal dak illi ġara fit-tfassil ta' din il-lingwa għal kif nafuha llum mal-medda tas-snin; jista' jitqies banali minn xi persuni, però fi żminijiet fejn Malta kienet qed titħabbeb mal-[[Libja]] ninnutaw enfasi fuq l-istudju tal-Għarbi, u l-użu infurzat ta' kliem bħal ''Ħelsien'' li hija ta' nisel Semitiku flok kliem iktar ta' użu popolari bħal ''Libertà'' li għandha nisel Rumanz - probabilment minħabba l-fatt politiku li t-Taljan jiġi mgħaqqad mal-''[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]]'', filwaqt li l-Ingliż narawh mgħaqqad mal-''[[Malta Labour Party]]'', li nbena fuq esponenti tal-moviment trejdjunjonista anglofilu tas-[[Snin 1920|snin għoxrin]].
▲Il-Malti hu rregolat mill-[[Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti]].
== Storja ==
Matul is-sninbosta Maltażminijiet ħaddnetil-Maltin ħaddnu l-ilsien Taljan bħala l-lingwailsien uffiċjali tal-pajjiż. : Il-Kavallieri ta' San Ġwann, bejn l-[[1530]] u l-[[1798]] ħaddnu itt-Taljan bħala lingwa uffiċjali (ferm qabel l-Italja stess, illili ingħaqdetngħaqdet bħala stat wieħed, bid-djalett Toskan, il-Fjorentin, djalett Taljan ta' Firenze, bħala lingwa nazzjonali) fl-[[1864]].
Mal-wasla tal-Ingliżi fis-sena [[1800]], il-gżejjer Maltin għaddew minn idejn ir-Re taż-Żewġ Sqallijiet, li kien wiret iċ-ċens perpetwu tal-Gżejjer Maltin mingħand l-[[Sagru Imperu Ruman]], għal ħdan l-[[Imperu Brittanniku]] uffiċjalment fis-sena [[1814]], u tant kienu importanti għall-Ingliżi li dawn kienu lesti jattakaw lill-Franċiżi basta Malta tibqa' f'idejhom. Lingwistikament dan ma biddel xejn għaliex it-Taljan kompla jgawdi għeruq fondi ġewwa Malta l-aktar fost il-klassijiet kolti, professjonisti, reliġjużi imlaħħqa u kummerċjanti kbar. ▼
Mal-wasla tagħhom f'Malta, l-Ingliżi sabu pajjiż bi klassi ta' nies ta' skola (tobba, avukati, kjeriċi, nutara, periti u riċerkaturi) li kienu jappoġġaw it-Taljan, u meta tħalliet il-[[libertà tal-istampa]] naraw kif bdew ifaqqsu rivisti u ġurnali bit-Taljan. Kien fattur illi poġġa lil Malta fi klassi oħra ta' territorji maħkuma mill-Ingliżi. Malta kellha l-klassi politika tagħha, il-qrati istitwiti tagħha, reliġjon organizzata, u bażi infrastrutturali ta' portijiet u difiża interessanti għal dak iż-żmien. Żgur li din tal-aħħar flimkien mas-serħan tal-moħħ illi Malta ma kenitx ser toffri reżistenza popolari, kienu attrazzjonijiet illi żammew lill-Imperu Brittanniku f'Malta dak iż-żmien. ▼
Tajjeb illi nosservaw illi għalkemm il-klassi kolta tal-pajjiż kienet żgħira fl-għadd u għaldaqstant f'minoranza meta imqabbla mal-popolazzjoni kollha, din ma kenitx karatteristika esklussivament lokali. Fil-fatt, din kienet qagħda illi wieħed seta' jqabbel ma' żoni oħrajn tal-Ewropa meridjonali (bħal fi [[Sqallija]] u l-[[Italja t'Isfel]]) fejn kienu ftit min-nies illi kellhom aċċess għat-tagħlim. ▼
L-element ta' konvenjenza politika beda jaqbad l-art ġmielu malli l-ekonomija u l-kummerċ tjiebu, u dan ġara b'mod speċjali meta faqqgħet il-gwerra tal-Krimea u meta nfetaħ il Kanal ta' Suez, li poġġa l-Malta fir-rotta prinċipali tal-Imperu Britanniku. Il-preżenza militari Ingliża attirat kummerċ u ċaqliq ta' nies, saħħet is-snajjiet tradizzjonali abbinati mal-industriji portali però anke ntroduċiet snajja' ġodda u tagħlim ġdid fil-mekkanika. F'kelma waħda, żdied il-kuntatt ma' l-Ingliżi tant illi l-lingwa Ingliża (għax konvenjenti ekonomikament u 'l quddiem, anki politikament) bdiet tinbet bħala it-tieni lingwa wara t-Taljan. ▼
Din tal-aħħar kienet predominju (ħakma) tal-professjonisti u kjerici illi kellhom rispett u importanza mill-popolin. Il-popolin qajla kellu aċċess għat-tagħlim għaldaqstant ftit li xejn kellu rwol f'dan il-kuntest ta' żvilupp lingwistiku dak iż-żmien.
Però, wara l-[[unifikazzjoni tal-Italja]], l-Ingliżi ssuspettaw interess minn sezzjonijiet tal-poplu lokali fil-pajjiż ġar tal-Italja, li issa kien sar pajjiż wieħed li jifrex mill-fruntiera Franċiża, [[Svizzera]] u [[Awstrija]]ka fit-Tramuntana, sa Sqallija u l-gżira ta' Lampedusa fin-nofs in-nhar tal-peniżola. Malta f'għajnejn l-Ingliżi kienet potenzjalment parti minn din l-Italja unita. Il-preżenza ta' ħafna Maltin ġewwa l-Italja, u ta' ħafna Taljani f'Malta, msejħin eżuli, b'mod notabbli fosthom ċerti Damasiello, Fabrizi u Minotti, kompliet tqajjem dawn il-beżgħat fost l-Ingliżi illi ma xtaqux rivolti popolari f'dik illi kienet effettivament il-bażi marittima militari fuq għatbet pajjiż li seta' jkun ta' theddida iktar 'il quddiem. ▼
▲Mal-wasla tal-Ingliżi fis-sena [[1800]], il-gżejjer Maltin għaddew minn taħt idejn ir-Re taż-Żewġ Sqallijiet, li kien wiret iċ-ċens perpetwu tal-Gżejjer Maltin mingħand l-[[Sagru Imperu Ruman]], għal ħdantaħt lil-kmand tal-[[Imperu Brittanniku]] uffiċjalment fis-sena [[1814]], u tant kienu importanti għall-Ingliżi li dawn kienu lesti jattakawjattakkaw lill-Franċiżi bastambasta Malta tibqa' f'idejhom. Lingwistikament dan ma biddel xejn għaliex it-Taljan kompla jgawdi għeruq fondi ġewwa Malta l-aktar fost il-klassijiet kolti, professjonisti, reliġjużi imlaħħqa u kummerċjanti kbar.
Kienu dawn ta' fuq flimkien mal-qawmien tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja fl-[[1922]], illi inċidentalment poġġew lill-Malti bħala l-lingwa rebbieħa fit-tellieqa għar-rwol futur ta' lingwa nazzjonali.
▲Mal-wasla tagħhom f'Malta, l-Ingliżi sabu pajjiż bi klassi ta' nies ta' skola (tobba, avukati, kjeriċi, nutara, periti u riċerkaturi) li kienu jappoġġaw it-Taljan, u meta tħalliet il-[[libertà tal-istampa]] naraw kif bdew ifaqqsu rivisti u ġurnali bit-Taljan. Kien fattur illili poġġa lil Malta fi klassi oħra ta' territorji maħkuma mill-Ingliżi. Malta kellha l-klassi politika tagħha, il-qrati istitwiti tagħha, reliġjon organizzata, u bażi infrastrutturali ta' portijiet u difiża interessanti għal dak iż-żmien. Żgur li din tal-aħħar flimkien mas-serħan tal-moħħ illili Malta ma kenitx ser toffri reżistenza popolari, kienu attrazzjonijiet illili żammew lill-Imperu Brittanniku f'Malta dak iż-żmien.
Fil-fatt kien fl-istess perjodu illi naraw l-istituzzjoni f'Malta tal-[[Akkademja tal-Malti]], illi sabet il-flus biex tibda taħdem u tqajjem il-lingwaġġ popolari ppratikat (il-Malti) għall-lingwa mgħallma u miktuba. Kien hemm dibattiti sħan dwar jekk il-Malti għandux jinkiteb bl-alfabett Latin jew b'dak Għarbi (li anki jekk kien tajjeb minħabba illi l-Malti kien Għarbi fl-oriġini tal-bażi sintattika, seta jpoġġi l-Malta fl-isfera Għarbija tad-Dinja, u għalhekk din il-proposta ġiet imwaqqfa għall-benefiċċju tal-identità Ewropea ta' Malta). ▼
▲Tajjeb illili nosservaw illili għalkemm il-klassi kolta tal-pajjiż kienet żgħira fl-għadd u għaldaqstantgħal daqstant f'minoranza meta imqabblamqabbla mal-popolazzjoni kollha, din ma kenitxkinitx karatteristika esklussivament lokali. Fil-fattInfatti, din kienet qagħda illili wieħed seta' jqabbel ma' żoni oħrajn tal-Ewropa meridjonali (bħal fi [[Sqallija]] u lfl-[[Italja t'Isfel]]) fejn kienu ftit minkienu n-nies illili kellhom aċċess għat-tagħlim.
L-interess li ntwera mill-ħakkiema Britanniċi f'dan il-fenomenu filoloġiku kien notevoli. Kien żmien ta' tilwim lingwistiku bejn ħafna studjużi u politiċi lokali dwar it-Taljan, (ikkunsidrat ta theddida għall-Ingliżi), l-Ingliż (il-lingwa franka tal-Imperu u dik ipprattikat fiċ-ċivil) u r-rwol il-ġdid tal-lingwa Maltija (oriġinarjament ikkunsidrata minn nies b'mentalità dispreġjativva lejn arthom bħala ''lingwa tal-kċina''). ▼
▲L-element ta' konvenjenza politika beda jaqbad l-art ġmielu mallihekk kif l-ekonomija u l-kummerċ tjiebu, u dan ġara b'mod speċjali meta faqqgħet il-gwerra tal-Krimea u meta nfetaħ il Kanal ta' SuezSwejtz, li poġġa 'l - Malta fir-rotta prinċipali tal-Imperu Britanniku. Il-preżenza militari Ingliża attirat kummerċ u ċaqliq ta' nies, saħħet is-snajjiet tradizzjonali abbinati mal-industriji portali peròiżda anke ntroduċietintroduċiet snajja' ġodda u tagħlim ġdid fil-mekkanika. F'kelma waħda, żdied il-kuntatt ma' lmal-Ingliżi tant illili l-lingwa Ingliża (għax konvenjenti ekonomikament u 'l quddiem, anki politikament) bdiet tinbet bħala itt-tieni lingwa wara t-Taljan. Din tal-aħħar kienet predominju (ħakma) tal-professjonisti u kjerici li kellhom rispett u importanza mill-popolin. Il-popolin qajla kellu aċċess għat-tagħlim għaldaqstant ftit li xejn kellu rwol f'dan il-kuntest ta' żvilupp lingwistiku dak iż-żmien.
Fil-bidu tas-[[Seklu XX|seklu għoxrin]] naraw qawmien fl-interess fil-Malti bħala lingwa letterarja u kien f'dan il-perjodu illi naraw lil kjeriku [[Dun Karm Psaila]] (li sa dak iż-żmien kien jikteb prevalentament bit-Taljan, tant illi kien saħansitra ppubblika ktieb ta' poeżiji bl-isem ''"Foglie d'Alloro"'' fl-[[1896]]) li bil-mod il-mod, bil-kitbiet pijunieri iżda prolifiċi tiegħu, serva ta' inkoraġġiment għal ħafna oħrajn interessati fil-Malti bħala lingwa t'espressjoni letterarja. Bil-kitbiet ħelwin u profondi tiegħu (bħal fl-Eleġija famuża ''"Il-Jien u Lil Hinn Minnu"'') Dun Karm ġie rikonoxxut bħala il-poeta Nazzjonali Malti matul ħajtu stess. ▼
▲Però, wara l-[[unifikazzjoni tal-Italja]], l-Ingliżi ssuspettaw interess minn sezzjonijiet tal-poplu lokali fil-pajjiż ġar tal-Italja, li issa kien sar pajjiż wieħed li jifrex mill-fruntiera Franċiża, [[Svizzera]] u [[Awstrija]]ka fit-Tramuntana, sa Sqallija u l-gżira ta' Lampedusa fin-nofs in-nhar tal-peniżola. Malta f'għajnejn l-Ingliżi kienet potenzjalment parti minn din l-Italja unita. Il-preżenza ta' ħafna Maltin ġewwa l-Italja, u ta' ħafna Taljani f'Malta, msejħin eżuli, b'mod notabblinotevoli fosthom ċerti Damasiello, Fabrizi u Minotti, kompliet tqajjem dawn il-beżgħat fost l-Ingliżi illili ma xtaqux rivolti popolari f'dik illili kienet effettivament il-bażi marittima militari fuq għatbet pajjiż li seta' jkun ta' theddida iktar 'il quddiem.
Fl-istess perjodu kienet ta' importanza ukoll it-traduzzjoni tal-[[Bibbja]] għall-Malti mill-Professur [[Pietru Pawl Saydon]].
▲Kienu dawn ta' fuq flimkien mal-qawmien tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja fl-[[1922]], li inċidentalment poġġew lill-Malti bħala l-lingwa rebbieħa fit-tellieqa għar-rwol futur ta' lingwa nazzjonali. Fil-fatt kien fl-istess perjodu illili naraw l-istituzzjoni f'Malta tal-[[Akkademja tal-Malti]], illili sabet il-flus biex tibda taħdem u tqajjem il-lingwaġġ popolari ppratikat (il-Malti) għall-lingwa mgħallma u miktuba. Kien hemm dibattiti sħan dwar jekk il-Malti għandux jinkiteb bl-alfabett Latin jew b'dak Għarbi (li anki jekk kien tajjeb minħabba illili l-Malti kien Għarbi fl-oriġini tal-bażi sintattika, seta jpoġġi l-Malta fl-isfera Għarbija tad-Dinja, u għalhekk din il-proposta ġiet imwaqqfa għall-benefiċċju tal-identità Ewropea ta' Malta).
Fis-sena [[1939]] il-Malti daħal uffiċjalment flok it-Taljan, anke fil-qrati illi sa' din id-data kienet għadha il-lingwa ipprattikata mill-avukati flimkien ma'l-Ingliż.
▲L-interess li ntwera mill-ħakkiema Britanniċi f'dan il-fenomenu filoloġiku kien notevoli. Kien żmien ta' tilwim lingwistiku bejn ħafna studjużi u politiċi lokali dwarrigward it-Taljan, (ikkunsidrat ta theddida għall-Ingliżi), l-Ingliż (il-lingwa franka tal-Imperu u dik ipprattikatipprattikata fiċ-ċivil) u r-rwol il-ġdid tal-lingwa Maltija (oriġinarjament ikkunsidrata minn nies b'mentalità dispreġjativvadispreġjattiva lejn arthom bħala '' il-lingwa tal-kċina'').
It-tmiem tat-[[Tieni gwerra dinjija]] bir-rebħa għall-Alleati (illi tagħhom Malta kienet bażi fundamentali kemm bħala difiża tar-rotti Nord Afrikani kif ukoll bħala bażi ta' attakk għall-Italja), serviet bħala punt ta' partenza għall-Malti bħala lsien nazzjonali, indipendentement jekk sa dak iż-żmien qajla kien hawn 20% tal-poplu li kien jaf jikteb, u fost dawk illi kienu jafu, it-Taljan u l-Ingliż kienu esklussivament il-lingwi użati għat-tagħlim terzjarju, professjonali, reliġjuż u tekniku. ▼
▲Fil-bidu tas-[[Seklu XX|seklu għoxrin]] naraw qawmien fl-interess fil-Malti bħala lingwa letterarja u kien f'dan il-perjodu illili naraw lil kjeriku [[Dun Karm Psaila]] (li sa dak iż-żmien kien jikteb prevalentament bit-Taljan, tant illili kien saħansitra ppubblika ktieb ta' poeżiji bl-isem ''"Foglie d'Alloro"'' fl-[[1896]]) li bil-modbilmod il-mod, bil-kitbiet pijunieri iżda prolifiċi tiegħu, serva ta' inkoraġġiment għal ħafna oħrajn interessati fil-Malti bħala lingwa t'espressjoni letterarja. BilBl- kitbietiskrizzjonijiet ħelwin u profondi tiegħu (bħal fl-Eleġija famuża ''"Il-Jien u Lil Hinn Minnu"'') Dun Karm ġie rikonoxxutrrikonoxxut bħala ill-poeta Nazzjonali Malti matul il-korsa ta' ħajtu . stessFl-istess perjodu t-traduzzjoni tal-[[Bibbja]] għall-Malti mill-Professur [[Pietru Pawl Saydon]] kienet importanti. Fis-sena [[1939]] il-Malti daħal uffiċjalment minflok it-Taljan, anki fil-qrati li sa din id-data kienet għadha il-lingwa ipprattikata mill-avukati flimkien mal-Ingliż.
Fil-fatt, dan kien każ ċar ieħor kif il-konvenjenza politika offriet spinta 'l quddiem għall-lingwa Maltija. Bil-Malti bħala lingwa uffiċjali l-Maltin f'għajnejn l-Ingliżi qajla kellhom bażi għal ambizzjonijiet integralisti ma' l-Italja, u għalhekk sakemm il-Maltin baqgħu bil-Malti u bl-Ingliż, l-Ingliżi kienu kuntenti u sodisfatti.
▲It-tmiem tat-[[Tieni gwerra dinjija]] bir-rebħa għall-Alleati ( illili tagħhom Malta kienet bażi fundamentali kemm bħala difiża tar-rotti Nord Afrikani kif ukoll bħala bażi ta' attakk għall-Italja), serviet bħala punt ta' partenzatluq għall-Malti bħala lsien nazzjonali, indipendentementindipendentament jekk sa dak iż-żmien qajla kien hawn 20% tal-poplu li kien jaf jikteb, u fost dawk illili kienu jafu, it-Taljan u l-Ingliż kienu esklussivament il-lingwi użati għat-tagħlim terzjarju, professjonali, reliġjuż u tekniku . Infatti, dan kien każ ċar ieħor kif il-konvenjenza politika offriet spinta 'l quddiem għall-lingwa Maltija. Bil-Malti bħala lingwa uffiċjali l-Maltin f'għajnejn l-Ingliżi qajla kellhom bażi għal ambizzjonijiet integralisti mal-Italja, u għalhekk sakemm il-Maltin baqgħu bil-Malti u bl-Ingliż, l-Ingliżi kienu kuntenti u sodisfatti.
L-Ingliżi bassru illi bil-mases jitkellmu u jistudjaw il-Malti - li kellu limiti kbar ta' riżorsi storiċi - kien ser ikun hemm spinta fit-tagħlim tal-Ingliż bħala mezz strateġikament vantaġġjat għal min ried jiftaħ l-orizzonti taL-għerf f'kull qasam.
L-Ingliżi bassru li bil-mases jitkellmu u jistudjaw il-Malti - li kellu limiti kbar ta' riżorsi storiċi - kien ser ikun hemm spinta fit-tagħlim tal-Ingliż bħala mezz strateġikament vantaġġjat għal min ried jiftaħ l-orizzonti tal-għerf f'kull settur. Mhux b'kumbinazzjoni illili mill-[[1939]] 'l quddiem, il-Malti qabad ġmielu. Sadanittant, l-Ingliż kompla jrabbi għeruq fondi speċjalment fit-tagħlim akkademiku li baqax aktar dominju Taljan. Naqset ukoll l-influwenza tal-pubblikazzjonijiet politiċi Taljani fuq l-imħuħ politiċi lokali. Trawmet f'Malta l-influwenza Ingliża fis-sistema tal-qrati (li kienet il-bażi ewlenija tat-Taljan fil-pajjiż), u l-kummerċ adotta l-Ingliż bħala l-lingwa franka tiegħu.
Il-wasla tat-[[televiżjoni]], li fl-istess isem tiegħu juri l-waqgħa fl-influwenza Taljana għax issa iktar qed jintuża t-terminu ''televixin'', flimkien mal-preżenza ta' stazzjonijiet Taljani, ikkontribwiet sabiex it-Taljan jiffiltra aktar element vokabularji fid-diskors Malti. Però dan kien fattur ukoll għall-kompetizzjoni minn sorsi ta' influwenza oħrajn mill-Ingliż illili issa kien beda jiġi mgħallem lil kulħadd fl-iskejjel sa min età żgħira.
Ir-riżultat, fortunatament, huhuwa dak illili hu: Il-Malti sar effetivament ilmagħruf bħala l-lingwa uffiċjali ta' artna. Illum jiġi studjat sew u b'serjetà kbira; hemm riċerka attiva fl-aspetti storiċi, lingwistiċi, letterarji u teatrali tal-użu ta' dan l-ilsien. Il-Malti jitkellemhuwa mitkellem mill-maġġoranza tal-Maltin f'Malta (li jammontaw għal kważi 400,000) u f'bosta pajjiżi oħrajn fejn hemm il-Maltin bħal fl-[[Awstralja]], fl-[[Ingilterra]], fil-[[Kanada]], fl-[[Istati Uniti tal-Amerika]] u madwar l-[[Ewropa]].
Wieħed jista' jbassar illili kif ġara fis-sekli preċedenti, l-istess Maltin għad iridu jsawru u jifformaw il-karatteristiċi tal-lingwa tagħhom, bħala lingwa ħajja però b'futur kurjuż u interessanti minħabba ir-realtajiet soċjali u politiċi ġodda tas-[[Seklu XXI|seklu wieħed u għoxrin]].
== L-Ilsien Malti fil-Kostituzzjoni ta' Malta==
Kapitlu VI, Artiklu 74 jgħid hekk:
Ħlief kif provdut xort’oħra mill-Parlament, kull liġi għandha ssir kemm bl-ilsien Malti kif ukoll bl-ilsien Ingliż u, jekk ikun hemm xi konflittkunflitt bejn it-test Malti u t-test Ingliż ta’ xi liġi, it-test Malti għandu jipprevali.
== Kittieba bil-Malti ==
Interessanti huhuwa n-numru dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal [[Oliver Friggieri]], li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew tradotti f'bosta lingwi oħra u numru kbir ta' awturi żgħażagħ. L-iktar tliet awturi Maltin magħrufa internazzjonalment huma [[Francis Ebejer]] (drammaturgu), [[Dun Karm Psaila]](il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri.
=== Rumanziera ===
| 