Reviżjoni ta' 19:33, 12 Lulju 2013 editja Instantanjament (diskussjoni \| kontribuzzjonijiet) 271 edits No edit summary ← Differenza preċedenti		Reviżjoni ta' 14:51, 29 Lulju 2013 editja ħassar Instantanjament (diskussjoni \| kontribuzzjonijiet) 271 edits No edit summary Differenza suċċessiva →
Linja 74: == Anatomija u Morfoloġija tal-Mammiferi == === Sistema Skeletrika === Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi għandhom 7 [[vertebri ċervikali]] (vertebri tal-għonq), inklużi il-friefet il-lejl, ġiraffi, ġrieden u l-bniedem. Ftit eċċezjonijiet huma l-[[Lamantin\|lamantini]] u l-[[Għażżien\|għażżenin]] jew kif inhuma maghrufin ukoll il-[[Bradipu\|bradipi]] ta' 2żewġt iswaba li għandhom 6 [[vertebri ċervikali]] u dawk ta' 3 iswaba li għandhom 9 [[vertebri ċervikali]]. Il-mammiferi għandhom ukoll 3 għadmiet f'kull widna (l-[[inkwina (bijoloġija)\|inkwina]], il-[[martell (bijoloġija)\|martell]] u l-i[[staffa (bijoloġija)\|staffa]]) u għadma 1 biss fuq kull naħa tax-xedaq t'isfel tal-ħalq id-[[dentarja]], l-bqija tal-[[vertebrati]] kollha l-oħra li għandhom il-widnejn għandhom għadma 1 biss f'kull widna u minn ~~ta' linqas~~tal-inqas 3 għadmiet oħra fuq kull naħa tax-xedaq. === Sistema Respiratorja === Il-pulmuni tal-mammiferi, magħmulin minn tessut qiesu sponża u miksi bit-[[tessut epiteljali]]. Dan ~~ta' laħħar~~tal-aħħar għandu l-għamla ta' xehda tal-għasel u t-total tal-erja tas-superfiċi tiegħu hija hafn' akbar minn dik tal-erja superfiċali tal-pulmuni infishom minn naħa ta' barra. L-għamla tal-pulmuni tal-bniedem huma tipikament minn dan it-tip ta' pulmun. Id-[[dijaframma (anatomija)\|dijaframma]] fil-qiegħ tat-toraċi huwa l-muskolu prinċipali li jmexxi n-nifs. Il-kontrazzjoni tad-dijaframma tiġbed l' isfel il-qiegħ tal-kavita fejn qiegħed magħluq il-pulmun. L-arja b' hekk tidħol vija il-kavitajiet orali (mil-ħalq) u nasali (mil-imnieħer): minn hemm tibqa sejra vija l-larinġi għal fit-trakea, li tinferaq fi bronki. Ir-rilassament tad-dijaframma għandu l-effett oppost u waqt nifs normali din tmur lura f' posta passivament. Matul l-eżerċizju fisiku, d-dijaframma ż-żid il-kontrazzjonijiet (tinġibed u tirrilassa) biex l-arja tkun tista tidħol u toħroġ b' mod aktar mgħaġġel u b' aktar saħħa. Il-[[qafas tas-sider]] inifsu sa ċertu punt jista jiċċkien u jespandi ukoll, dan permezz ta' muskoli repiratorji u aċċessorji oħrajn. Dan it-tip ta' pulmun mgħaruf bħala '''pulmun minfaħ''' dan ġej mix-xebħ mal-[[minfaħ]] tal-ħaddid. Linja 120: Kważi l-mammiferi kollha huma endotermiċi u l-biċċa l-kbira tagħhom huma magħmra bix-xagħar, pil, suf jew fer biex jgħinhom iżommu sħan. Il-mammiferi bħall-għasafar jistgħu jkunu attivi f' temp u klimi kesħin fejn rettili u insetti kbar ma jistgħux. L-Endotermija titlob ħafna enerġija, b' hekk meta mammiferu jkun imqabbel ma rettilu tal-istess piż għandu bżonn jiekol hafn' aktar minn dan ~~ta' laħħar~~tal-aħħar. Dan jidher 'l aktar fil-mammiferi insettivori ż-żgħar fejn l-ammont ta' ikel li jieklu huwa enormi meta ikkumparat mad-daqs tagħhom. Eċċezzjoni rari għal dan kollu huwa l-far talpa erwien li huwa mammiferu ektotermiku (demmu kiesaħ). L-għasafar huma endotermiċi ukoll, b' hekk l-endotermija m'hijiex fattur esklusivament tal-mammiferi. === Intelliġenza === F' '''mammiferi''' intelliġenti, bħal per eżempju il-[[primati]], iċ-[[ċerebru]] (il-parti prinċipali tal-moħħ) huwa relativament akbar meta mqabel mal-kumplament tal-moħħ. L-[[intelliġenza]] fija infisha m' hijiex faċli biex tiddefinija, iżda indikazzjoni ta' intelliġenza tinkludi l-abilita tat-tagħlim, flimkien mal-flessibilita fl-imġieba. Pereżempju il-[[far\|firien]], huma kkunsidrati bħala '''mammiferi''' intelliġenti ħafna għax kapaċi jitgħalmu u jtemmu biċċa xogħol ġdida, abilita importanti meta huma jikkolonizzaw abitat jew ambjent ġdid. F' uħud mil-'''mammiferi''', l-qabda, l-ġabra, u l-ħażna tal-ikel tidher relatata ~~ma' l~~mal-intelliġenza: iċ-[[ċerv]] li jiekol il-[[pjanta\|pjanti]] għandu [[moħħ]]u relativament iżgħar minn dak ta' [[qattus]] li jrid jaħseb kif ħa jagħmel biex jgħeleb il-priża tiegħu.<ref name="Smithsonian_Animal">{{ċita ktieb \| koawturi = Don E. Wilson u David Burnie \| titlu = Animal: The Definitive Visual Guide to the World's Wildlife Linja 144: ==== Terrestri jew fuq l-art ==== L-ispeċjalizzazzjoni fil-preferenza tal-abitat kienet akkumpanjata ma' ħafna adattazzjonijiet fil-lokomozzjoni. Il-mammiferi terrestri għandhom numru ta' modi differenti ta' progressjoni u tħarrik. L-istokk tal-mammiferi primittivi kien jimxi b' mod [[plantigrad]], iġifieri, bid-diġitali (l-għadam tas-swaba), bl-għadam tas-sieq in-nofsanija u b' xi partijiet mill-għakset is-sieq u l-polz ċatti jew imissu ~~ma' l~~mal-art. Ir-riġlejn tal-mammiferi ambulatorji huma tipikament mobbli u għandhom kapaċità ta' rotazzjoni konsiderevoli. ===== Kursorjali/Ġerrejja ===== Il-mammiferi mmodifikati ~~għal~~ għall-ġiri jissejħu kursorji. Il-qagħda ta' speċi kursorji tista tkun jew [[diġitigrad]]ali (bid-diġitali kompletament imissu ~~ma' l~~mal-art bħal fil-klieb u l-qtates) jew [[unguligrad]]ali (il-ponot tad-diġitali biss bil-kuntatt ~~ma' l~~mal-art bħal fiż-żwiemel u ċ-ċriev). Fi gruppi avvanzati il-moviment tar-riġlejn ikun il-quddiem u lura fuq pjan wieħed. ===== Saltatorjali (Rikoċetali) jew Qabbiżija ===== Linja 160: ==== Fossorjali jew taħt l-art ==== ==== Skansorjali jew tixbit ~~ma' l~~mal-irdum u fis-siġar ==== ===== Rdumija/tixbit ~~ma' l~~mal-irdum ===== =====Siġrija(Arborea)/tixbit fis-siġar===== Linja 226: Grupp wieħed partikolari ta' sinapsidi, il-[[pelikosawru\|pelikosawri]], kienu l-aktar vertebrati komuni fuq wiċċ l-art fil-bidu tal-[[Permjan]] u l-grupp kien jinkludi fih l-akbar annimali terrestri ta' dak iż-żmien.<ref>{{ċita web \|url=http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/Unit390/000.html \|titlu=Synapsida overview - Palaeos \|lingwa=Ingliż}}</ref> It-[[Terapsidu\|terapsidi]] ddixxendew mil-pelikosawri fil-[[Permjan]] nofsani madwar 250 miljun sena ilu, u dawn ħadu l-pożizzjoni ta' vertebrati terrestri dominanti. It-terapsidi kienu jiddistingwu ruħhom mil-pelikosawri b' diversi fattizzi fil-kranju u fix-xedaq, bħal [[tieqa temporali]] akbar u [[inċisiva\|inċisivi]] li kienu tal-istess daqs<ref>{{ċita web \|url=http://www.palaeos.com/Vertebrates/Units/400Therapsida/100.html \|titlu=Therapsida - Palaeos \|lingwa=Ingliż}}</ref>. It-terapsidi għaddew minn serje twila ta' stadji, minn dawk l-ispeċi tal-bidu li kienu jixbħu l-antenati tagħhom il-pelikosawri, għal dawk ~~ta' laħħar~~tal-aħħar li kienu s-sinodonti tat-[[Trijassiku]], li uħud minn dawn huma simili ferm tal-mammiferi: * żvilupp gradwali ta' għadma bħala palat sekondarju.<ref>{{ċita ktieb \| kunjom=Kermack \| isem=D.M. \| \|titlu=The evolution of mammalian characters \| editur=Croom Helm \| data=1984 \| ISBN=079915349}}</ref> * id-[[dentarja]] gradwalment saret l-għadma prinċipali tax-xedaq ta' isfel. * progress lejn pożizzjoni eretta tas-saqajn, dan żied l-istamina fl-annimal billi kien evitat l-i[[sforz ta' Carrier]] (lokomozjoni partikolari li ma kull pass il-ġisem jiċċaqlaq min-naħa għal oħra u b' dan il-moviment jitgħaffeġ il-pulmuni alternattivament), iżda dan il-proċess kien twil u bil-mod ħafna u sa ċertu punt sar b' mod ħażin: it-terapsidi [[erbivoru\|erbivori]] kollha żammew saqajn miftuħin 'il barra (ftit mil-forom ~~ta' laħħar~~tal-aħħar biss kellhom saqajn semi eretti); it-terapsidi [[Karnivoru\|karnivori]] ta' żmien il-[[Permjan]] kellhom is-saqajn ta' quddiem miftuħin u oħrajn minn żmien tard fil-[[Permjan]] kellhom is-saqajn ta' wara semi eretti. Infatti il-qagħda tas-saqajn tal-[[monotremat]]i moderni għadha semi miftuħa sa llum il-ġurnata. * fit-[[Trijassiku]], sar progress lejn xedaq u widna nofsanija viċin aktar bħal dawk tal-mammiferi. * hemm possibilita ta' evidenza ta' xagħar f' [[terapsidu\|terapsidi]] tat-Trijassiku, iżda fl' ebda [[terapsidu\|terapsidi]] tal-[[Permjan]]. Linja 269: </ref> L-evoluzzjoni tas-saqajn dritti taħt il-ġisem fil-mammiferi m' hijiex kompluta u fil-[[monotremat]]i kemm f' dawk fossili kif ukoll f' dawk ħajjin is-saqajn għadhom miftuħin il' barra. Fil-fatt uħud mix-xjentisti jaħsbu li l-pożizzjoni jew il-qagħda parasaġittali tas-sieq hija [[sinapomorfija]] (karatteristika li tingħaraf) tal-mammiferi fil-grupp [[Boreosphenida]], li jagħmlu parti minnhu t-[[Theria\|terjani]] u b' hekk jinkludi fih ~~laħħar~~l-aħħar antenat komuni tal-[[marsupjal]]i u l-[[plaċentat]]i moderni, dan kollu jfisser li l-mammiferi kollha ta' qabel dan l-antenat kienu magħmra b' saqajn miftuħin.<ref> {{cite journal \| last=Kielan−Jaworowska \| first=Z. \| last2=Hurum \| first2=J.H.. \| title=Limb posture in early mammals: Sprawling or parasagittal \| journal=Acta Palaeontologica Polonica \| volume=51 \| issue=3 \| pages=10237-10239 \|date=2006 \| url=http://www.app.pan.pl/acta51/app51-393.pdf }}</ref> '''[[Sinodelfis]]''' (''Sinodelphys'') li huwa l-eqdem [[Metatheria\|metaterjan]] jew marsupjial magħruf u '''[[Eomaja]]''' (''Eomaia'') li huwa l-eqdem [[Eutheria\|ewterjan]] jew plaċentat magħruf kienu jgħixu madwar 125 miljun sena ilu, b' hekk huwa magħruf li s-saqajn dritti taħt il-ġisem fil-mammiferi żgur ġew evoluti minn qabel. Linja 279: Il-"Principles of Classification and a Classification of Mammals" (AMNH ''Bulletin'' v. 85, 1945) ta' [[George Gaylord Simpson]] kien is-sorsi oriġinali tat-tassonomija lis-segwi hawn taħt. Simpson firex is-sistematika tal-oriġini tal-mammiferi u rrelazzjonijiet li kienu universalment mgħalma sa ~~laħħar~~l-aħħar tas-seklu 20. Mil-klassifikazzjoni ta' Simpson, ir-rekord paleontoloġiku ġie rikalibrat u fis-snien ta' wara kien hemm ħafna dibattitu u progress fejn issaħħaħ l-argument li kien jikkonċerna it-teorija tas-sistematazzjoni infisha mil-qiegħ, parzjalment bid-dħul tal-kunċett il-ġdid tal-[[kladistika]]. Għalkemm ir-riċerka gradwalment għamlet il-klassifikazzjoni ta' Simpson antikwata, din baqat 'l eqreb xogħol ta' klassifikazzjoni uffiċjali tal-'''mammiferi'''. Linja 390: === Klassifikazzjoni Molekulari tal-Mammiferi Plaċentati === Dawn ~~laħħar ftit~~l-aħħar snin, studji molekulari bbażati fuq analiżi tad-[[DNA]] issuġġerew relazzjonijiet ġodda bejn il-[[familja\|familji]] fil-[[klassi]] tal-'''mammiferi'''. Il-biċċa l-kbira ta' dawn tas-sejbiet ġew imsaħħa mid-[[markatur tar-retrotranspożju\|dejta presenti/assenti]] tar-[[Retrotranspożju]]. L-aktar sistemi ta' klassifikazzjoni reċenti bbażati fuq studji molekulari pproponew 4 gruppi jew insla ta' [[mammiferu plaċentat\|mammiferi plaċentati]]. L-[[arloġġ molekulari\|arloġġi molekulari]] issuġġerew li dawn il-[[klad]]i nfirdu minn antenati komuni kmieni fil-[[Kretaċju]], iżda [[fossilu\|fossili]] biex isaħħu din l-ipotesi ma' nstabux, biss ta' minn jgħid ukoll li dawn is-sejbiet molekulari huma konsistenti maż-[[żuġeografija]]: Following molecular DNA sequence analyses, the first divergence was that of the [[Afrotheria]] 110–100 million years ago. The Afrotheria proceeded to evolve and diversify in the isolation of the African-Arabian continent. The [[Xenarthra]], isolated in [[South America]], diverged from the [[Boreoeutheria]] approximately 100–95 million years ago. According to an alternative view, the Xenarthra has the Afrotheria as closest allies, forming the [[Atlantogenata]] as sistergroup to Boreoeutheria. The Boreoeutheria split into the [[Laurasiatheria]] and [[Euarchontoglires]] between 95 and 85 mya; both of these groups evolved on the northern continent of [[Laurasia]]. After tens of millions of years of relative isolation, Africa-Arabia collided with Eurasia, exchanging Afrotheria and Boreoeutheria. The formation of the [[Isthmus of Panama]] linked [[South America]] and [[North America]], which facilitated the exchange of mammal species in the [[Great American Interchange]]. The traditional view that no placental mammals reached [[Australasia]] until about 5 million years ago when bats and [[Murinae\|murine]] rodents arrived has been challenged by recent evidence and may need to be reassessed. These molecular results are still controversial because they are not reflected by [[Morphology (biology)\|morphological]] data, and thus not accepted by many systematists. Further there is some indication from Retrotransposon presence/absence data that the traditional [[Epitheria]] hypothesis, suggesting [[Xenarthra]] as the first divergence, might be true.

Mammiferu: Differenza bejn il-verżjonijiet