Santiago de Compostela
Santiago de Compostela hija l-belt kapitali tal-komunità awtonoma ta’ Galizja, fil-Majjistral ta’ Spanja, b’popolazzjoni ta’ 96,405 abitant.[1] Il-belt oriġinat madwar is-santwarju ta’ San Ġakbu l-Kbir, li issa sar il-Katidral ta’ Santiago de Compostela, bħala d-destinazzjoni tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu, pellegrinaġġ Kattoliku ewlieni li ilu jsir mid-disa’ seklu.[2] Fl-1985, iċ-Ċentru Storiku tal-belt ta’ Santiago de Compostela ġie ddeżinjat Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO. Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu nnifsu sar Sit ta’ Wirt Dinji separat fl-1993.[3]
Il-belt għandha klima miti ħafna għal-latitudni tagħha u fix-xitwa tinżel xita qawwija ħafna minħabba l-prossimità relattiva tagħha għall-irjieħ prevalenti mis-sistemi ta’ pressjoni baxxa tal-Atlantiku.
Etimoloġija immodifika
Santiago ġejja mill-evoluzzjoni tal-Galizjan lokali tal-Latin Vulgari Sanctus Iacobus, jiġifieri “San Ġakbu”. Skont leġġenda, Compostela ġejja mil-Latin Campus Stellae (jiġifieri “għalqa tal-kewkba"); madankollu, fil-verità jidher li din il-frażi diffiċilment setgħet wasslet għall-kelma Compostela moderna skont l-evoluzzjoni normali mil-Latin għall-Galizjan Medjevali.
Teoriji oħra tal-etimoloġija jgħidu li t-tieni parti ta’ isem il-belt ġejja mil-Latin compositum, li bil-Latin Vulgari lokali kienet Composita Tella, li tfisser “post tad-dfin”, jew sempliċement mil-Latin compositella, li tfisser “komposta tajjeb ħafna” (b’referenza għall-belt). Hemm postijiet oħra fil-Galizja li għandhom din il-kelma bħala parti mit-toponimu tagħhom.
Il-belt immodifika
Il-katidral jinsab fuq naħa waħda tal-pjazza ewlenija taċ-ċentru storiku ta’ din il-belt li baqgħat ippreservata tant tajjeb tul is-sekli. Skont leġġenda Medjevali, il-katavru tal-appostlu Ġakbu l-Kbir ġie ttrasportati lejn Galizja għad-dfin fis-sena 813 u l-post tad-dfin instab minn ragħaj li segwa kewkba tiddi fis-sema sa dak il-post.[4] Inizjalment, dak il-post tad-dfin ġie msejjaħ l-Għolja Libredon u t-topografija fiżika tal-post spiss kienet twassal biex l-irjieħ prevalenti mill-baħar ikeċċu s-sħab minn fuq l-għolja u r-ragħaj jibqa’ jagħraf il-post preċiż anke binhar.[5] Ir-ragħaj irrapporta l-iskoperta tiegħu minnufih lill-Isqof Teodomiro ta’ Iria. L-isqof iddikjara li l-katavru kien dak tal-appostlu Ġakbu l-Kbir u immedjatament għarraf lir-Re Alfonsu II f’Oviedo.[6] Sabiex San Ġakbu jingħata ġieħ, il-katidral inbena fuq il-post fejn jintqal li kien instab il-katavru tiegħu. Il-leġġenda, li kienet tinkludi bosta avvenimenti mirakulużi, ippermettiet lill-Kattoliċi jsaħħu l-appoġġ għall-belt tagħhom fit-Tramuntana ta’ Spanja waqt il-Kruċjati Kristjani kontra l-Musulmani, iżda wasslet ukoll għat-tkabbir u għall-iżvilupp tal-belt.[7]
Fuq in-naħa tal-Punent tal-Praza do Obradoiro hemm il-binja eleganti tas-seklu 18 tal-Pazo de Raxoi (il-Palazz ta’ Raxoi), li issa tintuża bħala l-binja tal-muniċipju, u fuq il-lemin tal-katidral hemm l-Hostal dos Reis Católicos, li twaqqaf fl-1492 mill-Monarki Kattoliċi, Isabella ta’ Kastilja u Ferdinandu II t’Aragona, bħala ospizju tal-pellegrini (illum lukanda lussuża jew Parador). Il-faċċata tal-katidral li tagħti fuq il-Pjazza ta’ Obradoiro, tidher fuq il-muniti tar-ram ċ-ċenteżmi tal-ewro (€0.01, €0.02, u €0.05).[8]
Santiago de Compostela hija wkoll belt universitarja u l-Università tal-belt ilha li ġiet stabbilita mill-bidu tas-seklu 16. Il-binja ċentrali tal-università tidher l-aħjar mill-alkova fil-park muniċpali l-kbir li jinsab fiċ-ċentru tal-belt.
Fiċ-ċentru storiku tal-belt hemm ħafna toroq dojoq iserrpu li huma mimlijin binjiet storiċi. Il-parti l-ġdida tal-belt mad-dawra kollha taċ-ċentru storiku għandha inqas karattru u hija pjuttost urbana.
Santiago de Compostela tieħu l-ħajja mhux ħażin wara nżul ix-xemx. Kemm fil-parti l-ġdida tal-belt (a zona nova bil-Galizjan, la zona nueva jew ensanche bl-Ispanjol) u fil-parti l-antika (a zona vella bil-Galizjan, la zona vieja jew zona monumental bl-Ispanjol), taħlita tajba ta’ residenti mhux wisq imdaħħlin fiż-żmien u studenti żgħażagħ iżommu l-belt ħajja sas-sigħat bikrin ta’ filgħodu speċjalment fi tmiem il-ġimgħa. Wieħed mill-ikbar parks tal-belt, Parque da Alameda, jinsab fil-parti l-ġdida ta’ Santiago de Compostela.
Il-belt issellef isimha wkoll lil wieħed mill-Ordnijiet militari ta’ Spanja: Santiago, Calatrava, Alcántara u Montesa.
Santiago de Compostela hija waħda mill-iktar ċentri ekonomiċi importanti tal-Galizja u hija wkoll is-sede ta’ organizzazzjonijiet bħall-Assoċjazzjoni għall-Kummerċ Ugwali u Ġust, Pangaea.
Klima immodifika
Skont il-klassifikazzjoni klimatika ta’ Köppen, Santiago de Compostela għandha klima oċeanika miti, bi sjuf normali sa sħan bi ftit xita, u bi xtiewi mhux kiefra imma b’ħafna xita. L-irjieħ prevalenti mill-Atlantiku flimkien mal-muntanji tal-madwar, iwasslu biex Santiago de Compostela jkollha wieħed mill-ogħla ammonti ta’ xita fi Spanja kollha, bħala medja: xi 1,550 millimetru fis-sena. Ix-xtiewi ma jkunux kiefra, minkejja l-belt tinsab pjuttost ’il ġewwa mill-baħar u f’altitudni ta’ 370 metru. Il-ġlata tifforma biss minn Diċembru sa Frar, b’medja ta’ 13-il jum biss fis-sena. Il-borra rari tinżel, b’massimu ta’ xi jumejn jew tlieta bħala medja fis-sena. It-temperatura qajla titla’ iktar minn 35 °C (95 °F).[9]
| Data klimatika għall-Ajruport tal-belt (1981-2010) f’altitudni ta’ 370 metru mil-livell tal-baħar | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Frar | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Sett | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. mass. °C (°F) | 20.3
(68.5) |
23.2
(73.8) |
27.6
(81.7) |
30.2
(86.4) |
34.0
(93.2) |
37.8
(100.0) |
39.4
(102.9) |
39.0
(102.2) |
39.0
(102.2) |
30.4
(86.7) |
24.2
(75.6) |
23.4
(74.1) |
39.4
(102.9) |
| Temp. mass. medja °C (°F) | 11.2
(52.2) |
12.5
(54.5) |
15.0
(59.0) |
16.1
(61.0) |
18.6
(65.5) |
22.2
(72.0) |
24.3
(75.7) |
24.7
(76.5) |
22.8
(73.0) |
18.1
(64.6) |
14.1
(57.4) |
11.9
(53.4) |
17.6
(63.7) |
| Medja ta’ kuljum °C (°F) | 7.7
(45.9) |
8.3
(46.9) |
10.2
(50.4) |
11.2
(52.2) |
13.6
(56.5) |
16.8
(62.2) |
18.6
(65.5) |
19.0
(66.2) |
17.4
(63.3) |
13.8
(56.8) |
10.4
(50.7) |
8.5
(47.3) |
13.0
(55.4) |
| Temp. min. medja °C (°F) | 4.1
(39.4) |
4.1
(39.4) |
5.4
(41.7) |
6.2
(43.2) |
8.5
(47.3) |
11.3
(52.3) |
13.0
(55.4) |
13.3
(55.9) |
11.9
(53.4) |
9.5
(49.1) |
6.7
(44.1) |
5.0
(41.0) |
8.3
(46.9) |
| Temp. min. °C (°F) | −7.0
(19.4) |
−9.0
(15.8) |
−5.6
(21.9) |
−3.0
(26.6) |
−2.0
(28.4) |
3.4
(38.1) |
3.4
(38.1) |
1.0
(33.8) |
3.0
(37.4) |
−1.6
(29.1) |
−3.2
(26.2) |
−6.5
(20.3) |
−9.0
(15.8) |
| Xita medja mm (pulzier) | 210
(8.3) |
167
(6.6) |
146
(5.7) |
146
(5.7) |
135
(5.3) |
72
(2.8) |
43
(1.7) |
57
(2.2) |
107
(4.2) |
226
(8.9) |
217
(8.5) |
261
(10.3) |
1,787
(70.4) |
| Preċ. medja jiem (≥ 1 mm) | 15.2 | 12.6 | 12.8 | 14.4 | 12.7 | 7.6 | 5.7 | 5.5 | 8.4 | 14.0 | 14.9 | 15.9 | 139.5 |
| Medja jiem bil-borra | 1.0 | 0.7 | 0.2 | 0.3 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0.1 | 0.3 | 2.7 |
| Umdità relattiva medja (%) | 84 | 79 | 75 | 76 | 76 | 74 | 74 | 74 | 75 | 82 | 86 | 85 | 78 |
| Medja tas-sigħat ta’ xemx fix-xahar | 93 | 114 | 151 | 165 | 187 | 225 | 243 | 237 | 184 | 132 | 95 | 85 | 1,911 |
Storja immodifika
Iż-żona fejn tinsab il-belt ta’ Santiago de Compostela kienet ċimiterju Ruman sar-raba’ seklu[10] u kienet okkupata mill-Iżvevi sal-bidu tal-ħames seklu, meta insedjaw il-Galizja u l-Portugall matul il-waqgħa inizjali tal-Imperu Ruman. Iktar ’il quddiem, iż-żona ġiet attribwita lill-Isqof ta’ Iria Flavia (fis-sitt seklu), fil-partizzjoni magħrufa iktar bħala Parochiale Suevorum, li ġiet ordnata mir-Re Teodoru. Fil-585, l-insedjament ġie anness mal-kumplament tar-Renju tal-Iżvevi minn Leoviġildu bħala s-sitt provinċja tar-Renju tal-Viżigoti.
Wara li x’aktarx ġiet invaża mill-Għarab bejn is-sena 711 sas-sena 739, il-belt ġiet inkorporata fir-Renju tal-Asturji lejn is-sena 750.[11] Xi mkien bejn is-sena 818 u s-sena 842, matul ir-renju ta’ Alfonsu II tal-Asturji[12], l-isqof Teodoru ta’ Iria stqarr li sab il-katavru (jew il-fdalijiet tiegħu) li seta’ jiġi attribwit lil San Ġakbu l-Kbir. Din l-iskopertà ġiet aċċettata parzjalment għaliex Leo III[13] u Karlu Manju—li miet fis-sena 814—kienu rrikonoxxew l-Asturji bħala renju u lil Alfonsu II bħala re, u kien irnexxielhom jistabbilixxu rabtiet politiċi u ekkleżjastiċi mill-qrib.[14] Viċin il-post tal-iskopertà, ġew stabbiliti insedjament ġdid u ċentru ta’ pellegrinaġġ, skont kif iddokumenta l-awtur Uswardu fis-sena 865[15], u li sas-seklu 10 ingħata l-isem ta’ Compostella.
Il-kult ta’ San Ġakbu ta’ Compostela kien wieħed minn ħafna li emerġew fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika matul is-sekli 10 u 11, peress li l-ħakkiema ta’ dawk iż-żminijiet kienu jħeġġu l-kulti tagħhom stess li kienu jkunu speċifiċi għar-reġjun, bħal ta’ Santa Eulalia f’Oviedo u Sant’Emiljanu f’Kastilja.[16] Wara li ċ-ċentru tal-poter politiku tal-Asturji mexa minn Oviedo għal León fis-sena 910, il-belt saret iktar rilevanti politikament, u diversi rejiet tal-Galizja u ta’ León ġew akklamati mil-familji nobbli tal-Galizja u inkurunati u kkonsagrati mill-isqof lokali fil-katidral, fosthom Ordoño IV fis-sena 958[17], Bermudo II fis-sena 982, u Alfonsu VII fl-1111, filwaqt li l-belt saret il-belt kapitali tar-Renju tal-Galizja. Iktar ’il quddiem, ir-rejiet tas-seklu 12 ġew midfuna wkoll fil-katidral, fosthom Fernando II u Alfonsu IX, l-aħħar Rejiet ta’ León u ta’ Galizja qabel ma ngħaqdu f’renju wieħed, jiġifieri r-Renju ta’ Kastilja.
Matul is-seklu 10 u fl-ewwel snin tas-seklu 11, il-Vikingi ppruvaw jassaltaw il-belt[18]—fil-fatt il-Galizja fis-sagi Nordiċi hija magħrufa bħala Jackobsland jew Gallizaland—u l-isqof Sisenandu II, li nqatel f’battalja kontrihom fis-sena 968[19], ordna l-kostruzzjoni ta’ fortizza bis-swar biex il-belt sagra tiġi protetta. Fis-sena 997, il-belt ġiet assaltata u parzjalment meqruda minn Ibn Abi Aamir (magħruf bħala al-Mansur), il-mexxej tal-Andalusija li kien akkumpanjat minn esponenti Kristjani għoljin, li kienu xxaħħmu biex jingħataw sehem mir-rikkezzi tal-belt.[20] Madankollu, il-kmandant tal-Andalusija ma wera l-ebda interess fir-relikwi li allegatament huma ta’ San Ġakbu. Bħala tweġiba għal dawn l-isfidi, l-isqof Cresconio, f’nofs is-seklu 11, iffortifika l-belt kollha, u bena swar u torrijiet difensivi.
Skont xi awturi, sa nofs is-seklu 11, il-belt kienet diġà saret post ta’ pellegrinaġġ pan-Ewropew[21], filwaqt li oħrajn isostnu li l-kult ta’ San Ġakbu, sas-sekli 11-12s, kien kult tal-Galizja biss, appoġġat mir-rejiet tal-Asturji u ta’ León biex jintogħġbu mal-Galizja.[22] Fis-seklu ta’ wara, Santiago de Compostela saret santwarju Kattoliku ewlieni, wara biss dawk ta’ Ruma u ta’ Ġerusalemm. Fis-seklu 12, taħt l-isqof Diego Gelmírez, il-belt saret djoċesi moqdija minn arċisqof, u b’hekk attirat popolazzjoni kbira u multinazzjonali. Taħt it-tmexxija ta’ dan il-prelat, iċ-ċittadini rribellaw, immexxija mill-kunsill lokali, u taw bidu għal tradizzjoni lajka ta’ konfrontazzjoni maċ-ċittadini—li ssieltu għall-awtogovernanza—kontra l-isqof lokali, il-mexxejja lajċi u ġurisdizzjonali tal-belt u tat-territorju fewdali semiindependenti tat-Terra de Santiago (“l-art ta’ San Ġakbu”). Il-qofol f’din il-konfrontazzjoni ntlaħaq fis-seklu 14, meta l-prelat il-ġdid, il-Franċiż Bérenger de Landore, ordni l-iġġustizzjar tal-kunsilliera tal-belt fil-kastell tiegħu ta’ A Rocha Forte, wara li kien stedinhom għal taħditiet.
Santiago de Compostela nħakmet mill-Franċiżi fil-Gwerer ta’ Napuljun u nsterqulha ħafna mir-rikkezzi tagħha; b’riżultat ta’ dan, il-fdalijiet li kienu ġew attribwiti lill-appostlu ntilfu għal kważi seklu, u baqgħu moħbija fil-kripta tal-katidral.
Fl-iskavi li twettqu fil-katidral matul is-sekli 19 u 20, ġiet skoperta cella memoriae jew martyrium Rumana, u madwarha fi żmien ir-Rumani u l-Iżvevi kien hemm ċimiterju żgħir li mbagħad ġie abbandunat. Din il-martyrium, li hija evidenza tal-eżistenza ta’ post Kristjan sagru antik, xi kultant ġiet attribwita lil Prixiljanu, għalkemm mingħajr provi ulterjuri.[23]
Sit ta’ Wirt Dinji immodifika
Prattikament, fil-belt ta’ Santiago de Compostela hemm żewġ Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO: iċ-Ċentru Storiku tal-belt li ġie ddeżinjat fl-1985 u r-rotot tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu fi Spanja li fl-1993 iddaħħlu fil-lista tal-UNESCO u fl-2015 ġew inklużi rotot oħra fl-istess sit.
L-UNESCO rrikonoxxiet il-valur universali straordinarju taċ-ċentru storiku ta’ Santiago de Compostela abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla li huma: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; u l-kriterju (vi) “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.
Referenzi immodifika
- ^ Ir-reġistru muniċipali ta’ Spanja tal-2018. L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika.
- ^ Encyclopaedia Britannica; Or A Dictionary of Arts, Sciences, and Miscellaneous Literature. Archibald Constable. 1823. p. 500.
- ^ "Santiago de Compostela (Old Town)" (bl-Ingliż). Parametru mhux magħruf
|opra=injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf|aċċess=injorat (forsi ridt tuża|data-aċċess=minflok) (għajnuna);|isem=nieqes|isem=(għajnuna) - ^ Marilyn Stokstad,Santiago de Compostela in the Age of the Great Pilgrimages.(Norman: University of Oklahoma Press, 1978), 7.
- ^ "THE WAY | Fundación Arousa. Foundation Arousa. Año Santo Compostelano. Año Jacobeo. Xacobeo 2021. The Route of the sea of Arousa and river Ulla" (bl-Ispanjol). Parametru mhux magħruf
|aċċess=injorat (forsi ridt tuża|data-aċċess=minflok) (għajnuna) - ^ Stokstad, Santiago de Compostela, 8.
- ^ Stokstad, Santiago de Compostela, 6.
- ^ "Spain" (bl-Ingliż). 2015-06-25. Parametru mhux magħruf
|opra=injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf|aċċess=injorat (forsi ridt tuża|data-aċċess=minflok) (għajnuna);|isem=nieqes|isem=(għajnuna) - ^ "Santiago de Compostela Aeropuerto: Santiago de Compostela Aeropuerto - State Meteorological Agency - AEMET - Spanish Government" (bl-Ingliż). Parametru mhux magħruf
|opra=injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf|aċċess=injorat (forsi ridt tuża|data-aċċess=minflok) (għajnuna);|isem=nieqes|isem=(għajnuna) - ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. pp. 57–59. ISBN 978-0-19-822581-2.
- ^ Atlas of Medieval History Colin Mc Evedy ( Penguin Books) [ 1961]. pp. 46.
- ^ Almanach de Gotha. Getty Research Institute. Gotha : J. Perthes. 1764. pp. 28–29. OCLC 600124268.
- ^ Gallichan, Catherine Gasquoine (1912). The story of Santiago de Compostela;. Robarts – University of Toronto. London, Dent. pp. 24-25.
- ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 232. ISBN 0-312-22464-8.
- ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. p. 56. ISBN 978-0-19-822581-2.
- ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 238. ISBN 0-312-22464-8.
- ^ Portela Silva, Ermelindo (2001). García II de Galicia, el rey y el reino (1065–1090). Burgos: La Olmeda. p. 165. ISBN 84-89915-16-4.
- ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult : the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford: Clarendon Press. p. 23. ISBN 978-0-19-822581-2.
- ^ Morales Romero, Eduardo (1997). Os viquingos en Galicia. Santiago de Compostela: USC. p. 125. ISBN 84-8121-661-5.
- ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 199. ISBN 0-312-22464-8.
- ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult : the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. p. 53. ISBN 978-0-19-822581-2.
- ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 238. ISBN 0-312-22464-8.
- ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. pp. 59–60. ISBN 978-0-19-822581-2.