Sistema Solari: Differenza bejn il-verżjonijiet

Sitta mill-pjaneti u tlieta mill-pjaneti nani għandhom madwarhom satelliti naturali, barra minn hekk kull pjaneta estern imdawwar minn [[Ċurkett planetarju|ċrieket planetarji]] ta' trab u ta' partiċelli oħrajn.

 

[[Stampa:UpdatadPlanets2006.jpg|right|thumb|390px|Is-Sistema Solari]]

Huwa diffiċli tispjega il-kobor tas-sistema solari; wieħed jista' biss bejn wieħed u ieħor iqisha bħala sfera irregolari b'dijametru ta' madwar 80 [[UA]]. Ġos-Sistema solari l-spazju bejn il-korp ċelesti mhux vojt, fih trab, gassijiet u partiċelli elementari li jagħmlu il-materjal interplanetarju.

* [[Nettunu (pjaneta)|Nettuno]] (bi [[satelliti naturali di Nettuno|11-il satellita naturali]]).

 

 

[[Stampa:Solar system scale.jpg|thumb|center|750px|Raffigurazzjoni fuq skala tad-daqsijiet tax- [[Xemx]], tat-tmien pjaneti tas-sistema (fl-ordni: [[Merkurju (pjaneta)|Merkurju]], [[Venere (pjaneta)|Venere]], [[Art]], [[Marte (pjaneta)|Marte]], [[Ġove (pjaneta)|Ġove]], [[Saturnu (pjaneta)|Saturnu]], [[Uranju (pjaneta)|Uranju]] u [[Nettunu (pjaneta)|Nettunu]]) u tal-[[pjaneta nana]] [[Pluto (pjaneta nana)|Pluto]]. Id-distanzi bejn il-pjaneti huma ħafna akbar minn kemm hu muri fix-xbieha.]]

 

[[Stampa:Protoplanetary disk.jpg|thumb|left|260px|Rappreżentazzjoni artistika tas-sistema solari qabel kien kif nafuh aħna]]

Skont l-esperti fil-qasam jingħad illi ix-[[Xemx]] u il-[[pjaneti]] iffurmaw minn [[disco protoplanetario|nebulosa]] ta' [[gassijiet interstellari]], madwar 4,6 Eoni ilu.<ref>{{Ċita web|url=http://lescienze.espresso.repubblica.it/articolo/articolo/1320425|titlu=L'età precisa del sistema solare|data=20-12-2007|aċċessdata=20-12-2007|publikatur=La Repubblica|lingwa=Taljan}}</ref> (Eon wieħed huwa biljun sena).

Waqt li l-qalba tal-proto-Xemx kienet qiegħed tisħon sa ma laħqet temperaturi biżżejjed jiżirġu għar-[[reazzjonijiet termonukleari]], fid-diska li ddawwar bdew jikbru iġsma tul xi kolliżjonijiet u jiġbdu lejhom frak iċken preżenti fl-ispazjo li jikkirkondha. Hu fuq din l-ipoteżi jista' jingħad li hekk ifformaw il-proto-pjaneti, li minnhom ġew il-pjaneti attwali, waqt li l-proto-Xemx saret [[stilla]] safra u stabbli.

 

{{artiklu prinċipali|Pjaneta}}

[[Stampa:Solar_planets.jpg|right|thumb|Il-pjaneti tas-Sistema solari skond id-daqs relattiv tagħhom]]

Il-Pjaneti Gassużi huma prinċipjalment magħmula minn materjal ta' nebula solari. Dawn jinsabu 'il bogħod wisq mix-Xemx biex il-gassijiet u t-trabijiet li jiffurmawhom jevaporaw bħal fis-Sistema solari ġewwinja li hija iktar sħuna bill hi eqreb lejn ix-Xemx. L-iġganti gassużi huma massivi biżżejjed biex iżżommu l-atmosfera oriġinali.

 

 

Sal-1781, kienu magħrufa biss il-ħames pjaneti viżibbli bl-għajn għera u l-Art, is-seba' pjaneta, Uranju, kien skopert minn [[William Herschel]], mużiċista Ġermaniż li emigra lejn l-[[Ingilterra]] u sar astronumu famuż.

[[Stampa:William.jpg|thumb|left|200px|Sir william Herschel, mużiċista Germaniż, li dar għall-interess astronomiku u skopra l-pjaneta Uranju.]]

 

 

Il-moviment ta' kull pjaneta isseħ tul linja magħluqa ta' forma approssimativament ellittika magħrufa bħala [[orbita (astronomija)|orbita]]. Il-pjan fuq liema jseħħ il-[[mutur tar-rivoluzzjoni]] ta' l-Art huwa il-pjan [[eklittiku]], u fuqu joqgħqodu approssimativament l-orbiti ta' kull pjaneta tas-sistema solari.

 

 

[[Stampa:Sun in X-Ray.png|thumb|left|Ix-[[Xemx]] kif tidher taħt l-''X-rays'']]

[[Stampa:Heliocentric.jpg|right|thumb|300px|Univers elioċentriku]]

 

{{artiklu prinċipali|Xemx}}

Il-massa tax-xemx hi ta' madwar 2×10³⁰ kg, u hi ħarira iktar elevata minn dik ta' stilla medja. Madwar 74% tal-massa tagħha hi magħmula mill-[[idroġenu]], 25% mill-[[elju]] u l-bqija hu magħmul minn kwantità ta' traċċi ta' elementi itqal. Ix-Xemx bħal kumplament tal-iġsma ċelesti l-oħra li jinsabu fis-sistema, għandha xi 4.6 biljun sena, u li tinsab f'nofs triq tas-sekwenza ta' evoluzzjoni ewlenija tagħha. Matulha, reazzjonijiet ta' fużjoni nukleari fil-qalba tax-xemx jgħaqqdu bis-sħana l-idroġenu ma' l-elju. F'temp ta' qisu 5 biljun sena oħra x-xemx issir [[nebula planetarja]].

[[Stampa:L-Intern Xemx.gif|thumb|left|200px|L-istruttura interna tax-Xemx.<br/>Sors: [http://www.physics.hku.hk/~nature/CD/regular_e/lectures/chap11.html]]]

 

[[Sistema solari interna]] huwa l-isem użatt għar-reġjun spazjali li fih hemm il-pjaneti imġebla u l-faxxa tal-asteroidi. Ikkomposti prinċipalment minn [[silikati]] u [[metalli]], l-oġġetti tas-sistema solare interna huma qrib ħafna tax-Xemx, tant li r-raġġ ta' din is-sezzjoni huwa iżgħar mid-distanza ta' bejn Ġove u Saturnu.

 

[[Stampa:Terrestial Planets internal en.jpg|thumb|left|330px|L-struttura interna tal-pjaneti roċċużi.]]

 

Il-[[pjaneti terrestri]] huma densi, għandhom kompożizjoni imġebla, għandhom ftit jew xejn [[satelliti naturali]], u m'għandhomx ċrieki. Huwa komposti l-akatr minn materjali bħas- [[silikati]], li jibnu il-[[Art|krosta]] u il-[[Mantell (esoġeologia)|mantelli]], u il-[[metalli]] bħal ma huma il-[[ħadid]] u n-[[nikil]], li jagħmlu il-qalba. Tlieta mill-erbgħa pjaneti interni (Venere, Art u Marte) għandhom atmosfera, għandhom il-ħofor tal-impatti u plakek tettoniċi.

 

{{artiklu prinċipali|Merkurju (pjaneta)}}

[[Stampa:Merkurju.jpg|thumb|Mużajk ta' Merkurju.<br/>Sors: [http://pds.jpl.nasa.gov/planets/captions/mercury/mercury.htm]]]

Ir-[[Ruma l-Antika|Rumani]] semmew dan il-pjaneta għad-[[Mitoloġija Rumana|divinità Rumana]] [[Merkurju (mitoloġija)|Merkurju]], x'aktarx minħabba l-moviment pjuttost veloċi tiegħu.

 

 

Id-[[densità]] ta' Merkurju tixbah ħafna lil dik tal-[[Art]], iżda huwa maħsub li proporzjonalment, fiha daqs darbtejn iżjed ħadid mill-[[Pjaneta|pjaneti]] oħrajn.

L-[[atmosfera]] tiegħu hija ħafiefa ħafna wkoll, u tipproduċi pressjoni ta’ 2 x 10^-11 ta' dik tal-[[Art]]. L-iktar element komuni huwa l-[[ossiġnu]], segwit mis-[[sodju]] u l-[[idroġenu]]. Jinstabu ukoll atomi ta’ [[potassju]] u [[elju]]. L-idroġenu u l-[[elju]] huma maqbudin mir-[[riħ solari]]; l-[[ossiġnu]], sodju u potassju wisq probbabli kienu mtajrin minn ġebel evaporat waqt in-nifdiet mikrometejorojdjali.

 

{{artiklu prinċipali|Venere (pjaneta)}}

 

{{artiklu prinċipali|Art}}

L-Art, il-pjaneta li fih ngħixu aħna l-bnedmin, huwa it-tielet wieħed 'l hinn mix-[[Xemx]]. Fl-ispażju, il-pjaneta Art jidher ta' lewn ikħal skur u linji bojod dejjem jidbidlu, li huma l-isħab. Il-kulur il-blu ġej mill-ilma likwidu li jieħu 70% tas-superfiċi terrestri. Il-preżenza ta' dawn l-[[oċejani]] għandha effett essenzjali għall-ħajja fuq l-Art.

Bħall-pjaneti l-oħra, l-Art għandha l-qalba. Din il-qalba hija maqsuma fi tnejn, dik ġewwinija u dik ta' barra. Il-qalba ġewwinija hija magħmula maġġorment minn [[ħadid]] solidu u xi [[nikil]] u fonda biss 1,200 km (740 mil). Din il-qalba imbagħad hija mdawra bil-qalba barranija li hi magħmula minn ħadid imdewweb u hija ħarira inqas densa mill-ħadid imdewweb pur billi x'aktarx jinsabu xi 10% ta' elementi oħrajn. Il-qalba hija l-iżjed ħaġa densa li tinsab fl-Art. Fuq il-qalba hemm iż-żona ta' tranżizzjoni: strat ta' bejn 200 u 300 km-(120 u 190 mil) li huwa magħruf bħala "D". Din id-"D" tvarja kimikament kemm mill-qalba kif ukoll mill-mantell ta' l-Art. Il-materjal li hemm fih jista' jkun li hu materjal li kien maħlul mill-qalba jew inkella skula mill-mantell waqt li l-Art kienet għada qed tifforma.

 

{{artiklu prinċipali|Marte (pjaneta)}}

 

Marte għandu il-kapep polari bi stati ta' silġ ta' diossidu tal-karbonju staġonali; l-emisfera t'isfel tista' żżomm xi diossidu tal-karbonju tul is-sena Marzjali.

Asterojdi waħda tista' tilħaq qisien ta' mijiet ta' kilometri iżda ukoll ta' ftit ċentimetri. Kull waħda mill-asterojdi, barra l-ikbar waħda, [[Ċerere (astronomija)|Ċerere]], hija ikklassifikata bħala korp minuri tas-sistema solari, imma uħud, bħall-asterojde [[4 Vesta|Vesta]] u [[10 Hygiea|Iġea]] possono jistgħu jiġu ikklasifikati bħala [[Pjaneta nana|pjaneti nani]] jekk juru li waslu l-[[bilanċ idrostatiku]].

 

 

: L-asterojdi tal-faxxa Ewlenija huma mqasmin fi gruppi u familji skond il-karatteristiċi orbitali tagħhom. Is-satelliti ta' l-asterojdi huma fihom infishom asterojdi oħrajn li jorbitaw madwar asterojdi akbar.

 

 

Is-[[sistema solari esterna]] hija il-post fejn jinsabu iġ-ġganti gassusi jew il-pjaneti Ġovjali. f'dan ir-reġjun torbita wkoll faxxa ċkejkna ta' kometi, fosthom iċ-[[Ċentawri]]. L- oġġetti solidi ta' dawn l-akwati huma magħmulha minn kwota għola ta' elementi volatili (bħal ilma, ammonju u metanu) b'paragun mall-oġġetti imġebla tas-sistema solari interna.

[[Stampa:Gas giants in the solar system.jpg|thumb|Minn fuq għal isfel: [[Nettunu (pjaneta)|Nettunu]], [[Uranju (pjaneta)|Uranju]], [[Saturnu (pjaneta)|Saturnu]] e [[Ġove (pjaneta)|Ġove]] (mhux fuq skala)]]

 

: [[Ġove (pjaneta)|Ġove]] (5.2 [[Unità Astronomika|UA]]), b' 318-il darba l-Massa terrestri għandu 2,5-il darba il-massa tal-pjaneti l-oħra kollha. Fil-biċċa l-kbira tiegħu huwa magħmul minn [[idroġenu]] u [[elju]]. L-intern ta' din il-pjaneta tant jirżeġ li joħloq sensiela ta' karatteristiċi semipermanenti fl-atmosfera tagħha, bħalma hija it-[[Tebgħa kbira ħamra]]. ġove għandu[[Satelliti naturali ta Ġove|63 satelliti naturali]] magħrufa: l-akbar erbgħa huma, [[Ganimede (astronomia)|Ganimede]], [[Callisto (astronomia)|Callisto]], [[Io (astronomia)|Io]], u [[Europa (astronomia)|Europa]], juru xebh kbir mall-pjaneti terrestri, bħall-[[vulkaniżmu]] u żirġa ġewwinija.<ref>{{ċita web |titlu=Geology of the Icy Galilean Satellites: A Framexogħol for Compositional Studies |awtur=Pappalardo, R T |xogħol=Brown University |year=1999 |url=http://www.agu.org/cgi-bin/SFgate/SFgate?&listenv=table&multiple=1&range=1&directget=1&application=fm99&database=%2Fdata%2Fepubs%2Fwais%2Findexes%2Ffm99%2Ffm99&maxhits=200&=%22P11C-10%22 |aċċessdata=16-01-2006 |lingwa=Ingliż}}</ref> Ganimede, l-ikbar satellita fis-sistema solari, hija saħansitra ikbar minn Merkurju.

 

: [[Saturnu]] (9.5 [[Unità Astronomica|UA]]), tingħaraf mill-bqija għas-[[Ċrieki ta' Saturnu|sistema ta' ċrieki]], għandha bosta analoġiji ma Ġove, bħalma hija il-komposiżjoni atmosferika. Saturnu hija ħafna inqas magħquda, għax għandha fiha 95 [[Massa terrestri|massi terrestri]] biss.

 

 

:[[Nettunu (pjaneta)|Nettunu]] (30 [[Unità Astronomica|UA]]). Minkejja li din il-pjaneta hija kemm kemm iżgħar minn Uranju, hija itqal (daqs 17-il darba [[massa terrestri|masses terrestri]]) għaldaqstant aktar densa. Hija tirradja aktar sħana ġewwinija ikkumparata ma' Uranju, iżda mhux daqs Ġove jew Saturnu.<ref>{{ċita web |titlu=Post Voyager comparisons of the interiors of Uranus and Neptune |awtur=Podolak, M.; Reynolds, R. T.; Young, R. |xogħol=NASA, Ames Research Center |year=1990 |url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1990GeoRL..17.1737P |aċċessdata=16-01-2006 |lingwa=Ingliż}}</ref> Nettunu għandha [[Satelliti naturali ta' Nettuno|13-il satellita]] magħrufa. L-ikbar wieħed, [[Tritone (astronomija)|Tritone]], hija ġeoloġikament attiva, b' ''[[geysers]]'' ta [[azotu likwidu]].<ref>{{ċita web |titlu=The Plausibility of Boiling Geysers on Triton |awtur=Duxbury, N.S., Brown, R.H. |lingwa=Ingliż |xogħol=Beacon eSpace |sena=1995 |url=http://trs-new.jpl.nasa.gov/dspace/handle/2014/28034?mode=full |aċċessdata=16-01-2006}}</ref> Tritone huwa l-unika satellita kbira b'[[Orbita retrograda|orbita u direzzjoni retrograda]]. Nettunu huwa msieħeb fl-orbita minn sensiela ta' [[Planetoide|planetoidi]].

 

 

 

[[Stampa:Comet c1995o1.jpg|right|thumb|[[Kometa Hale-Bopp]]]]

Huma magħarufa żewġ tipi ta' kometi, dawn ta' perjodu qasir u dawn ta' perjodu twil. Dawk ta' perjodu qasir idumu inqas minn mitejn sena filwaqt li l-oħrajn jafu jdumu jorbitaw għal eluf ta' snin. Huwa maħsub illi l-kometi ta' perjodu qasir tnisslu mill-[[faxxa ta' Kuiper]], waqt li dawn ta' perjodu twil, bħal [[Kometa Hale-Bopp|Hale-Bopp]], huwa maħsub li joriġinaw mis-[[sħaba ta' Oort]]. Gruppi kbar ta' kometi, ġew iffurmati mit-tifrik ta' kometa kbira waħda.<ref>{{ċita ġurnal |awtur=Sekanina, Zdenek |sena=2001 |titlu=Kreutz sungrazers: the ultimate case of cometary fragmentation and disintegration? |ġurnal=Publications of the Astronomical Institute of the Academy of Sciences of the Czech Republic |volum=89 p.78–93}}</ref>

 

:Iċ-[[Ċentauro (astronomija)|ċentauri]], li jinfirxu tul faxxa li tmur minn 9 sa 30 [[Unità Astronomika|UA]], huma iġsma li jorbitaw fir-reġjun spazjali ta' bejn Ġove u Nettunu. L-ikbar wieħed magħruf, [[10199 Chariklo|Cariklo]], għandu dijametru ta' xi 250 km.<ref name=spitzer>{{ċita web |titlu=Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope |awtur=John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot |url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0702538v2 |sena=2007 |aċċessdata=21-09-2008 |lingwa=Ingliż}}</ref> L-ewwel ċentawr li nstab huwa [[2060 Chiron|Chirone]], li kien ikklassifikat bħala kometa(95P) billi jġib ruħu bħall-kometi meta joqorbu lejn ix-Xemx.<ref>{{ċita web |year=1995 |awtur=Patrick Vanouplines |titlu=Chiron biography |xogħol=Vrije Universitiet Brussel |url=http://www.vub.ac.be/STER/www.astro/chibio.htm |aċċessdata=23-06-2006 |lingwa=Ingliż }}</ref> Xi astronomi jikklassifikaw l-asteroidi ċentawri bħala oġġetti tal-[[faxxia ta' Kuiper]].

 

|}

 

{{referenzi}}

 

[[qu:Inti Llika]]

[[rm:Sistem Solar]]

[[ru:Солнечная система]]

[[sah:Күн системата]]