Wikipedija

Mediterran: Differenza bejn il-verżjonijiet

Esplora l-kronoloġija b'mod interattiv
← Differenza preċedentiDifferenza suċċessiva →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
Linja 1:
[[Stampa:Mediterranean_Relief.jpg|400px|thumb|Il-baċir tal-Baħar Mediterran]]
 
Skont it-teorija magħrufa bħala 'The continental Drift', daqs tletin miljun sena ilu, il-Baħar Mediterran beda jifforma ruħu hekk kif iż-żewġ kontinenti dawk tal-Afrika u dak tal-Ewrażja qorbu lejn xulxin, wieħed min-naħa tal-pol tan-Nofsinhar u l-ieħor mill-pol tat-Tramunta. Biż-żmien, wara ħafna miljuni tas-snin, bdew anki jiffurmaw il-muntanji bl-istess ċaqliq ġeoloġiku. Ma' dawn wieħed irid isemmi l-attivita vulkanika, u l-Kriżi tas-Salinità Messinjana wara li Ġibilta u s-Swejż ingħalqu għall-kollox u l-Mediterran spiċċa bħal għadira kbira li bdiet tixxotta. Ħafna speċi terrestri, u marini ġew effettwati b'dawn il-movimenti tal-kontinenti. Daqs ħames miljun sena ilu, l-għoljiet ta' Ġibilta infaqgħu bil-baħar tal-Atlantiku u l-Mediterran beda jerġa jimtela' bl-ilma.
Il-'''Baħar Mediterran''' huwa baħar li jifred l-[[Ewropa]] mill-[[Afrika ta' Fuq]], bl-[[Asja]] fil-Lvant; it-tul tiegħu hu ta' madwar 3.800 km (2.400 mil), filwaqt li għandu erja ta' [[1 E12 m2|2.5 miljun]] [[kilometru kwadru|km²]]. Dan il-baħar hu magħqud mal-[[Oċean Atlantiku]] (permezz tal-[[Istrett ta' Ġibiltà]]), mal-[[Baħar l-Aħmar]] (permezz tal-[[Kanal tas-Swejs]]) u mal-[[Baħar l-Iswed]] (permezz tad-[[Dardanelli]]). Il-Mediterran ġeneralment jinqasam f'diversi ibħra li huma l-[[Baħar Adrijatiku]], l-[[Baħar Eġew]], l-[[Baħar Jonju]], u l-[[Baħar Tirren]]. Għandu xatt ta' madwar 46.000 km, li jgħaddi minn tnejn u għoxrin nazzjon.▼
 
== Kontribut storiku ==▼
 
Fl-aħħar miljun sena il-baħar naqas mill-fond tiegħu minħabba l-perijodi glaċjali, u l-gżejjer Mediterranji reġgħu saru ħaġa waħda mal-kontinent Ewropew. Dan kien żmien fejn bosta merħliet ta' annimali, bħal ma huma, l-iljunfant u l-ipopotamu kellhom bilfors jinżlu lejn il-Mediterran biex jaħarbu l-kesħa xitwija u jsibu artijiet mhux miksija bis-silġ. Dawn setgħu jaqsmu lejn bosta gżejjer Mediterranji, fosthom Malta. Il-gżejjer Mediterranjji reġgħu ħadu l-forma tagħhom simili jew bxi differenzi bħal ma huma llum hekk kif is-silġ mad-dinja kollha beda jdub.
Magħruf bħala l-benniena taċ-ċiviltà, il-Mediterran infetaħ għal kummerċ għan-negozju għall-kummerċ[[Feniċi|F]]. Matul l-era klassika, [[Kartaġni]], il-[[Greċja]], l-[[Etruski]], u [[Ruma]] lkoll pruvaw jieħdu l-kontroll ta' dan il-baħar sakemm r-Rumani rnexxielhom ibiddluh fil-''Mare Nostrum''. Iktar tard kien iddominat mil-[[Biżantini]] u mill-[[Għarab]], u matul is-sekli tal-[[Medjuevu]], hafna bliet-repubbliki u kummerċjanti Taljani minn bliet bħal [[Venezja]] u [[Ġenova]], kellhom il-kontroll tal-passaġġi kummerċjali tal-Mediterran.
 
Wara l-Medjuevu il-Mediterran donnu raqad, peress li l-baħħara kellhom ħarsthom lejn l-ibħra u l-oċeani l-ġodda; din ir-raqda damet sal-[[Gwerer Rivoluzzjonarji]] u [[Gwerer Napoleoniċi]], meta l-[[Ingilterra]] ntebħet li l-Mediterran kien importanti ħafna għar-rotta lejn l-[[Indja]]. Il-Mediterran żviluppa iktar mal-ftuħ tal-[[Kanal tas-Swejs]] fl-[[1869]], meta ħafna mil-kummerċ mondjali lejn is-swieq Ewropej, kif ukoll il-qmuħ mir-[[Russja]], kienu jgħaddu minn ġo fih.
 
▲Il-'''Baħar Mediterran''' huwagħandu baħar li jifred l-[[Ewropa]] mill-[[Afrika ta' Fuq]], bl-[[Asja]] fil-Lvant; it-tul tiegħu hu ta' madwar 3.800 km (2.400 mil), filwaqt li għandu erja tiegħu hi ta' [[1 E12 m2|2.5 miljun]] [[kilometru kwadru|km²]]. Dan il-baħar hu magħqud mal-[[Oċean Atlantiku]] (permezz tal-[[Istrett ta' Ġibiltà]]), u mal-[[Baħar l-Aħmar]] (permezz tal-[[Kanal tas-Swejs]]) uli tħaffer fl-1869. Mill-Istrett tad-Dardanelli l-Mediterran jagħqad mal-[[Baħar l-Iswed]] (permezz tad-[[Dardanelli]]). Il-Mediterran ġeneralmenthu jinqasammaqsum f'diversi ibħra li huma l-[[Baħar Adrijatiku]], l-[[Baħar Eġew]], l-[[Baħar Jonju]], u l-[[Baħar Tirren]]. GħanduIl-perimetru xattkostali hu ta' madwar 46.000 km,. liDan it-tul jgħaddi minn tnejn u għoxrin nazzjonpajjiż.
Kontroll tal-gżejjer, xtut, u rotot kummerċjali kien vitali matul il-[[Gwerer Dinjija]], u għalhekk kienu ħafna l-ideat u pjanijiet ta' attakk u difiża f'dawn l-inħawi, forsi l-iktar prominenti fosthom huma il-[[Gwerra tal-Krimea]], l-attakk fuq id-Dardanelli, it-tieni assedju ta' Malta u l-Battalji tal-Afrika ta' Fuq.
 
▲== Kontribut storiku ==
 
Għalkemm il-Mediterran jaqsam u jifred in-naħa tal-Punent min-naħa tal-Lvant, u n-naħa tal-Majjistral tal-Mediterran min-naħa tan-Nofsinhar, dan l-istess baħar storikament għaqqad il-kulturi ta' nies differenti. Hekk, daqs 750 Q. K. il-Feniċi bdew jaqsmu dan il-baħar biex jikkumerċjaw it-tessili li kienu jipproduċu mal-fidda ta' Spanja. Matul l-era klassika, [[Kartaġni]], il-[[Greċja]], l-[[Etruski]], u [[Ruma]] lkoll għamlu kemm felħu biex jieħdu l-kontroll tal-pajjiżi u r-rotot ta' dan ir-reġjun. Iktar tard il-Mediterran kien taħt bosta dominji, fosthom dak, [[Biżantini|Biżantin, Għarbi, Spanjol, Ottoman, Franċiż, Ingliż,]] u tal-flotta Amerikana.
 
== Gżejjer prinċipali ==
Line 18 ⟶ 20:
 
== Pajjiżi li jiffurmaw ix-xatt tal-Mediterran ==
Il-pajjiżi li jmissu mall-Mediterran huma:
* [[Spanja]], [[Franza]], l-[[Italja]], is-[[Slovenja]], il-[[Kroazja]], il-[[Bożnija u Ħerżegovina|Bosnija-Ħerzegovina]], il-[[Montenegro]], l-[[Albanija]], il-[[Greċja]] u t-[[Turkija]] fuq il-kosta ta' fuq
* Il-[[Libanu]], is-[[Sirja]] u [[Iżrael]] fil-Lvant
Line 30 ⟶ 32:
* il-[[Baħar Tirren]]
* il-[[Baħar Eġew]]
* il-[[Baħar l-Iswed]]
** il-[[Baħar ta' Azov]]
* il-[[Golf ta' Sirte]]
* il-[[Baħar ta' Marmara]]
 
{{Repubblika ta' Malta}}
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/wiki/Mediterran"