|
[[Stampa:La Torre di Pisa.jpg|daqsminuri|331x331px|It-Torri Mxengel ta’ta' Pisa]]
It-'''Torri Mxengel ta’ta' [[Pisa]]''' (bit-[[Taljan]]: ''torre pendente di Pisa'') jew sempliċement it-'''Torri ta’ta' Pisa''' (''torre di Pisa'' [ˈtorre di ˈpiːza; ˈpiːsa]<ref>{{Ċita web|url=http://www.dipionline.it/dizionario/ricerca?lemma=Pisa|titlu=DiPI Online - Dizionario di Pronuncia Italiana|aċċesspubblikatur=Dizionario di Pronuncia Italiana|opralingwa=it}}</ref>) huwa t-torri tal-kampnar (mibni bħala binja għaliha) tal-[[Katidral ta’ta' Pisa]], l-[[Italja]], magħruf mad-[[Id-Dinja|dinja]] kollha peress li huwa mxengel bi kważi erba’erba' gradi minħabba l-pedamenti mhux stabbli tiegħu. Il-kampnar jinsab wara l-Katidral ta’ta' Pisa u huwa t-tielet l-iktar struttura antika fil-[[Pjazza tal-Mirakli]], wara l-katidral u l-[[Battisterju ta’ta' Pisa]], u parti mis-[[Sit ta’ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1987 ’l'l hawn.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/395/|titlu=Piazza del Duomo, Pisa|kunjompubblikatur=UNESCO|isem=|lingwa=en|aċċess=|opra=}}</ref>
It-Torri Mxengel ta’ta' Pisa huwa għoli 55.86 metru mill-art min-naħa l-baxxa tiegħu u 56.67 metru min-naħa l-għolja tiegħu. Il-wisa’wisa' tal-ħitan fil-bażi tiegħu hija 2.44 metri. Huwa stmat li l-piż tiegħu huwa 14,500 tunnellata metrika.<ref>{{Ċita web|url=https://www.opapisa.it/visita/torre-pendente/|titlu=Torre|lingwa=it-IT|aċċesspubblikatur=Opera della Primaziale Pisana}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://torredipisa.historiaweb.net/|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20141114200832/http://torredipisa.historiaweb.net/|arkivju-data=2014-11-14|titlu=Torre di Pisa - guida online informazioni sulla visita|datasit=historiaweb.net|aċċess=|opralingwa=it}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.towerofpisa.org/leaning-tower-of-pisa-facts/|titlu=Leaning Tower of Pisa Facts|lingwa=en-US|aċċess=|oprasit=towerofpisa.org}}</ref> Il-kampnar fih 294 jew 296 tarġa; is-seba’seba' sular għandu żewġ tarġiet inqas fil-garigor fin-naħa tat-Tramuntana.
It-torri tal-kampnar beda jixxengel waqt il-kostruzzjoni fis-seklu 12, minħabba l-art ratba ta’ta' taħtu li ma setgħetx tiflaħ il-piż tal-istruttura, u kompla jixxengel iktar meta tlestiet il-kostruzzjoni fis-seklu 14. Fl-1964, il-gvern Taljan talab l-għajnuna biex isir xogħol biex it-torri tal-kampnar ma jaqax. Sal-1990, kien ixxengel b’ħamesb'ħames gradi u nofs.<ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/793432.stm|titlu=BBC News {{!}} EUROPE {{!}} Saving the Leaning Tower|aċċesspubblikatur=BBC News|opradata=2001-12-15|lingwa=en|isem=Stephen|kunjom=Mulvey}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.britannica.com/topic/Leaning-Tower-of-Pisa|titlu=Leaning Tower of Pisa tower, Pisa, Italy|lingwa=en|aċċess=|oprapubblikatur=Britannica}}</ref> L-istruttura ġiet stabilizzata permezz ta’ta' xogħlijiet ta’ta' rimedju li saru bejn l-1993 u l-2001, li naqsu x-xengil għal 3.97 gradi.<ref>{{Ċita web|url=https://st.ilsole24ore.com/art/SoleOnLine4/Mondo/2007/11/torre-pendente-guinness.shtml|titlu=La Torre di Pisa non è più da Guinness - Il Sole 24 ORE|aċċesspubblikatur=Il Sole 24 Ore|opralingwa=it|data=2007-11-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.irishtimes.com/news/leaning-tower-of-pisa-loses-crooked-crown-1.980085|titlu=Leaning tower of Pisa loses crooked crown|kunjomisem=Derek |kunjom=Scally|isempubblikatur=The Irish Times|lingwa=en|aċċess=|opradata=2007-11-08}}</ref> It-torri tal-kampnar jiġi ġestit mill-''Opera della Primaziale Pisana''<ref>{{Ċita web|url=https://www.opapisa.it/|titlu=Main Page|lingwa=it-IT|aċċess=}}</ref>, l-entità li ġġestixxi l-monumenti kollha tal-Pjazza tal-Mirakli ta’ta' Pisa. It-Torri ta’ta' Pisa kien ġie propost bħala wieħed mis-[[seba’seba' għeġubijiet tad-dinja moderna]].
== Arkitett ==
Kien hemm kontroversja dwar l-identità reali tal-[[arkitett]] tat-Torri Mxengel ta’ta' Pisa. Għal ħafna snin, id-disinn ġie attribwit lil [[Guglielmo Pisano]] u lil [[Bonanno Pisano]]<ref>{{Ċita web|url=http://endex.com/gf/buildings/ltpisa/ltpinfo/pisano.htm|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070813230458/http://endex.com/gf/buildings/ltpisa/ltpinfo/pisano.htm|arkivju-data=2007-08-13|titlu=Leaning Tower of Pisa - Bonanno Pisano|data=2007-08-13|aċċesslingwa=en|oprasit=endex.com}}</ref>, artist residenti tal-belt fis-seklu 12, li kien magħruf għall-fużjonijiet bil-[[bronż]], partikolarment fil-Katidral ta’ta' Pisa. Pisano telaq minn Pisa fl-1185 u mar [[Monreale]], fi [[Sqallija]], fejn għex kważi sal-aħħar ta’ta' ħajtu qabel ma reġa’reġa' lura Pisa u miet f’beltf'belt twelidu. Biċċa bronż fondut b’ismub'ismu ġiet skoperta quddiem it-torri tal-kampnar fl-1820, iżda jaf din setgħet kienet marbuta mal-bieb tal-bronż fil-faċċata tal-katidral li nqered fl-1595.Studju li sar fl-2001 jidher li jindika li [[Diotisalvi]] kien l-arkitett oriġinali tat-Torri Mxengel ta’ta' Pisa, minħabba ż-żmien meta nbena u l-affinità ma’ma' xogħlijiet oħra ta’ta' Diotisalvi, b’modb'mod partikolari t-torri tal-kampnar ta’ta' [[San Nikola]] u l-Battisterju f’Pisaf'Pisa stess.<ref>Pierotti,{{ċita ktieb|kunjom=Pierotti|isem=Piero. (|sena=2001). ''|titlu=Deotisalvi – L'architetto pisano del secolo d'oro.'' |post=Pisa: |pubblikatur=Pacini Editore|lingwa=it}}</ref>
== Storja ==
=== Kostruzzjoni ===
[[Stampa:Pisa. Torre 02.JPG|daqsminuri|257x257px|Is-sensiela ta’ta' arkati mal-ħajt mingħajr fetħiet u kolonni b’kapitellib'kapitelli Korinzji.]]
Il-kostruzzjoni tat-torri tal-kampnar saret fi tliet stadji tul 199 sena. Fil-5 ta’ta' Jannar 1172, [[Donna Berta di Bernardo]], armla u residenta tad-dar tal-''Opera di Santa Maria''a, ħalliet sittin sold lill-''Opera Campanilis petrarum Sancte Marie''. Is-somma dak iż-żmien intużat biex jinxtraw ftit ġebliet li għadhom jiffurmaw parti mill-bażi tat-torri tal-kampnar.<ref>L-Uffiċċji Kapitolari tar-Reġistri ta’ta' Pisa, il-parċmina n. 248.</ref> Fid-9 ta’ta' Awwissu 1173, tħejjew il-pedamenti tat-torri.<ref name=":0">Potts,{{ċita ktieb|kunjom1=Potts|isem1=David M.; |kunjom2=Zdravkovic, |isem2=Lidija; Zdravković, Lidija (|sena=2001). ''|titlu=Finite Element Analysis in Geotechnical Engineering: Application''. |pubblikatur=Thomas Telford. p. |paġni=254. ISBN <bdi>|isbn=9780727727831</bdi>.|lingwa=en}}</ref> Ix-xogħlijiet fuq l-ewwel sular tat-torri tal-kampnar tal-[[irħam]] abjad inbdew fl-14 ta’ta' Awwissu tal-istess sena matul perjodu ta’ta' suċċess militari u prosperità. Dan is-sular fih sensiela ta’ta' arkati mal-ħajt mingħajr fetħiet u kolonni b’b'[[Kapitell|kapitelli]] [[Korinzji]]. Kważi erba’erba' sekli wara, [[Giorgio Vasari]] kiteb: “Guglielmo"Guglielmo, skont dak li kien qed jintqal, fl-1174, flimkien mal-iskultur Bonanno, ħejjew il-pedamenti tat-torri tal-kampnar tal-Katidral ta’ta' Pisa”Pisa".<ref>Vasari,{{ċita ktieb|kunjom=Vasari|isem=Giorgio (|sena=1878). ''|titlu=Le opere di Giorgio Vasari: Le vite de' più eccellenti pittori, scultori ed architettori''. |pubblikatur=G.C. Sansoni. p. |paġni=274.|lingwa=it}}</ref>
[[Stampa:Leaning Tower of Pisa in the 1890s.jpg|xellug|daqsminuri|257x257px|It-Torri Mxengel ta’ Pisa fl-1890]] ▼It-torri beda jisfronda wara l-kostruzzjoni kienet waslet sat-tieni sular fl-1178. Dan seħħ minħabba li l-pedamenti ta’ xi tliet metri, kienu ġew stabbiliti fuq art dgħajfa u mhux stabbli, jiġifieri d-disinn kien difettuż mill-bidu nett. Sussegwentement, il-kostruzzjoni waqfet għal kważi seklu, peress li r-Repubblika ta’ Pisa kienet kważi dejjem involuta f’battalji ma’ [[Genova]], [[Lucca]] u [[Firenze]]. B’hekk, kien hemm biżżejjed żmien biex l-art ta’ taħt il-pedamenti toqgħod. Li kieku ma kienx hemm dan l-intervall twil fil-kostruzzjoni, wisq probabbli t-Torri Mxengel ta’ Pisa kien jaqa’ għalkollox. Fis-27 ta’ Diċembru 1233, il-ħaddiem [[Benenato Bottici]], iben [[Gerardo Bottici]], issorvelja t-tkomplija tal-kostruzzjoni tat-torri tal-kampnar.<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ Pisa, Opera della Primaziale, 27 ta’ Diċembru 1234.</ref> ▼
▲[[Stampa:Leaning Tower of Pisa in the 1890s.jpg|xellug|daqsminuri|257x257px|It-Torri Mxengel ta’ta' Pisa fl-1890]]
Fit-23 ta’ Frar 1260, [[Guido Speziale]], iben [[Giovanni Pisano]], ġie inkarigat biex jissorvelja l-kostruzzjoni tat-torri.<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ Pisa, Opera della Primaziale, 23 ta’ Frar 1260.</ref> Fit-12 ta’ April 1264, il-bennej ewlieni jew mastru bennej [[Giovanni di Simone]], arkitett taċ-Ċimiterju Monumentali, flimkien ma’ 23 ħaddiem marru lejn il-muntanji qrib Pisa biex jaqtgħu l-irħam għat-torri tal-kampnar. L-irħam li ġie maqtugħ ingħata lil [[Rainaldo Speziale]], ħaddiem ta’ [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk]].<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ Pisa, Opera della Primaziale, 12 ta’ April 1265.</ref> Fl-1272, il-kostruzzjoni tkompliet taħt it-tmexxija ta’ Di Simone. Fi sforz biex jiġu kkumpensat ix-xengil, l-inġiniera bnew is-sulari ta’ fuq b’naħa itwal mill-oħra. Minħabba f’hekk, it-torri ġej għat-tond.<ref>McLain, Bill (1999). ''Do Fish Drink Water?''. New York: William Morrow and Company, Inc. pp. 291–292. ISBN <bdi>0-688-16512-5</bdi>.</ref> Il-kostruzzjoni reġgħet waqfet fl-1284 meta r-Repubblika ta’ Pisa tilfet kontra dik ta’ Genova fil-[[Battalja ta’ Meloria]].<ref name=":0" /><ref>Touring club italiano (2005). ''Authentic Tuscany''. Touring Editore. p. 64. ISBN <bdi>9788836532971</bdi>.</ref> ▼▲It-torri beda jisfronda wara l-kostruzzjoni kienet waslet sat-tieni sular fl-1178. Dan seħħ minħabba li l-pedamenti ta’ta' xi tliet metri, kienu ġew stabbiliti fuq art dgħajfa u mhux stabbli, jiġifieri d-disinn kien difettuż mill-bidu nett. Sussegwentement, il-kostruzzjoni waqfet għal kważi seklu, peress li r-Repubblika ta’ta' Pisa kienet kważi dejjem involuta f’battaljif'battalji ma’ma' [[Genova]], [[Lucca]] u [[Firenze]]. B’hekkB'hekk, kien hemm biżżejjed żmien biex l-art ta’ta' taħt il-pedamenti toqgħod. Li kieku ma kienx hemm dan l-intervall twil fil-kostruzzjoni, wisq probabbli t-Torri Mxengel ta’ta' Pisa kien jaqa’jaqa' għalkollox. Fis-27 ta’ta' Diċembru 1233, il-ħaddiem [[Benenato Bottici]], iben [[Gerardo Bottici]], issorvelja t-tkomplija tal-kostruzzjoni tat-torri tal-kampnar.<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ta' Pisa, Opera della Primaziale, 27 ta’ta' Diċembru 1234.</ref>
[[Stampa:Plaque galileo.jpg|daqsminuri|308x308px|Lapida li tfakkar l-esperimenti li kien iwettaq Galileo f’Pisa]] ▼
Is-seba’ sular tlesta fl-1319.<ref>Roth, Leland M. (13 March 2018). ''Understanding Architecture: Its Elements, History, and Meaning''. Routledge. p. 98. ISBN <bdi>9780429975219</bdi>.</ref> Fl-1372 ġie miżjud il-kompartiment tal-[[Qanpiena|qniepen]]. Dan inbena minn [[Tommaso di Andrea Pisano]], li rnexxielu joħloq armonija l-elementi [[Gotiku|Gotiċi]] tal-kompartiment tal-qniepen mal-istil [[Rumanesk]] tat-torri tal-kampnar.<ref>G. Barsali (1999), ''Pisa. History and masterpieces'', Bonechi, p. 18, ISBN 8872041880.</ref><ref>Giorgio Vasari, Jean Paul Richter (1855), ''Lives of the Most Eminent Painters, Sculptors, and Architects'', H. G. Bohn, p. 153.</ref> B’kollox hemm seba’ qniepen, waħda għal kull nota tal-iskala maġġuri [[Mużika|mużikali]]. L-ikbar qanpiena tpoġġiet fl-1655.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/pisa/interventions.html|titlu=NOVA Online Fall of the Leaning Tower|aċċess=|opra=}}</ref> ▼▲Fit-23 ta’ta' Frar 1260, [[Guido Speziale]], iben [[Giovanni Pisano]], ġie inkarigat biex jissorvelja l-kostruzzjoni tat-torri.<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ta' Pisa, Opera della Primaziale, 23 ta’ta' Frar 1260.</ref> Fit-12 ta’ta' April 1264, il-bennej ewlieni jew mastru bennej [[Giovanni di Simone]], arkitett taċ-Ċimiterju Monumentali, flimkien ma’ma' 23 ħaddiem marru lejn il-muntanji qrib Pisa biex jaqtgħu l-irħam għat-torri tal-kampnar. L-irħam li ġie maqtugħ ingħata lil [[Rainaldo Speziale]], ħaddiem ta’ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk]].<ref>Uffiċċji tar-Reġistri Pubbliċi ta’ta' Pisa, Opera della Primaziale, 12 ta’ta' April 1265.</ref> Fl-1272, il-kostruzzjoni tkompliet taħt it-tmexxija ta’ta' Di Simone. Fi sforz biex jiġu kkumpensat ix-xengil, l-inġiniera bnew is-sulari ta’ta' fuq b’naħab'naħa itwal mill-oħra. Minħabba f’hekkf'hekk, it-torri ġej għat-tond.<ref> {{ċita ktieb|kunjom=McLain , |isem=Bill (|sena=1999 ). ''|titlu=Do Fish Drink Water? ''. |post=New York : |pubblikatur=William Morrow and Company, Inc. pp. |paġni=291–292 . ISBN <bdi>|isbn=0-688-16512-5 </bdi>.|lingwa=it}}</ref> Il-kostruzzjoni reġgħet waqfet fl-1284 meta r-Repubblika ta’ta' Pisa tilfet kontra dik ta’ta' Genova fil-[[Battalja ta’ta' Meloria]].<ref name=":0" /><ref> {{ċita ktieb|editur=Touring club italiano (|sena=2005 ). ''|titlu=Authentic Tuscany ''. |pubblikatur=Touring Editore . p. |paġni=64 . ISBN <bdi>|isbn=9788836532971 </bdi>.|lingwa=en}}</ref>
▲[[Stampa:Plaque galileo.jpg|daqsminuri|308x308px|Lapida li tfakkar l-esperimenti li kien iwettaq Galileo f’Pisaf'Pisa]]
▲Is- seba’seba' sular tlesta fl-1319.<ref> Roth,{{ċita ktieb|kunjom=Roth|isem=Leland M. (13 March |data=2018 ). ''-03-13|titlu=Understanding Architecture: Its Elements, History, and Meaning ''. |pubblikatur=Routledge . p. |paġni=98 . ISBN <bdi>|isbn=9780429975219 </bdi>.|lingwa=en}}</ref> Fl-1372 ġie miżjud il-kompartiment tal-[[Qanpiena|qniepen]]. Dan inbena minn [[Tommaso di Andrea Pisano]], li rnexxielu joħloq armonija l-elementi [[Gotiku|Gotiċi]] tal-kompartiment tal-qniepen mal-istil [[Rumanesk]] tat-torri tal-kampnar.<ref> {{ċita ktieb|isem=G. |kunjom=Barsali (|sena=1999 ), ''|titlu=Pisa. History and masterpieces '', |pubblikatur=Bonechi , p. |paġni=18 , ISBN |isbn=8872041880 .|lingwa=en}}</ref><ref> Giorgio{{ċita ktieb|isem1=Giorgio|kunjom1=Vasari , |isem2=Jean Paul |kunjom2=Richter (|sena=1855 ), ''|titlu=Lives of the Most Eminent Painters, Sculptors, and Architects '', |pubblikatur=H. G. Bohn , p. |paġni=153 .|lingwa=en}}</ref> B’kolloxB'kollox hemm seba’seba' qniepen, waħda għal kull nota tal-iskala maġġuri [[Mużika|mużikali]]. L-ikbar qanpiena tpoġġiet fl-1655.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/pisa/interventions.html|titlu= NOVA Online Fall of the Leaning Tower - History of Interventions| aċċesspubblikatur= Public Broadcasting Service| opralingwa= en}}</ref>
=== Esperimenti ===
Bejn l-1589 u l-1592, [[Galileo Galilei]], li dak iż-żmien kien jgħix f’Pisaf'Pisa, jingħad li kien waqqa’waqqa' żewġ balal ta’ta' [[kanun]] b’massab'massa differenti mit-torri tal-kampner sabiex juri li l-veloċità tal-waqgħa tagħhom ma kinitx tiddependi mill-massa tagħhom, abbażi tal-liġi tal-waqgħa ħielsa. Is-sors primarju ta’ta' dan huwa l-[[bijografija]] ''Racconto istorico della vita di Galileo Galilei'' (Rendikont storiku tal-ħajja ta’ta' Galileo Galilei), miktub mill-istudent u s-segretarju ta’ta' Galileo, [[Vincenzo Viviani]], fl-1654, iżda li ġie ppubblikat biss fl-1717, ħafna wara mewtu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.thehindu.com/archive/|titlu=Archive News|lingwa=en|aċċess=|opra=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://brunelleschi.imss.fi.it/itineraries/biography/VincenzoViviani.html|titlu=Vincenzo Viviani|datapubblikatur=Istitut u Mużew tal-Istorja tax-Xjenza (Firenze)|lingwa=EN|aċċess=|opra=en}}</ref>
=== Gwerra ===
Matul it-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]], l-Alleati ssuspettaw li l-[[Ġermanja|Ġermaniżi]] kienu qed jużaw it-torri bħala post ta’ta' osservazzjoni. [[Leon Weckstein]], surġent tal-Armata tal-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] mibgħut biex jikkonferma l-preżenza ta’ta' truppi Ġermaniżi fit-torri, baqa’baqa' impressjonat bil-ġmiel tal-katidral u tat-torri tal-kampnar, u għalhekk reġa’reġa' bdielu li jordna attakk mill-ajru sabiex il-monumenti ma jinqerdux.<ref>Shrady,{{ċita ktieb|kunjom=Shrady|isem=Nicholas (|sena=2003): ''|titlu=Tilt: a skewed history of the Tower of Pisa.''|lingwa=en}}</ref><ref>{{Ċita web|url=httphttps://www.theguardian.com/theguardian/2000/jan/13/features11.g23|titlu=Why I spared the Leaning Tower of Pisa|kunjompubblikatur=GuardianThe StaffGuardian|isem=Rory|kunjom=Carroll|data=2000-01-13|lingwa=en|aċċess=|opra=}}</ref>
=== Restawr ===
[[Stampa:Pisa schiefer turm gewichte 1998 01.jpg|xellug|daqsminuri|247x247px|Kontropiżijiet temporanji]]
Saru diversi sforzi biex it-Torri Mxengel ta’ta' Pisa jiġi ddrittat jew minn tal-inqas ma jaqax għalkollox. Il-biċċa l-kbira ta’ta' dawn l-isforzi ma rnexxewx; uħud saħansitra żiedu x-xengil. Fis-27 ta’ta' Frar 1964, il-gvern tal-Italja talab l-għajnuna biex it-torri ma jitħalliex jaqa’jaqa'. Madankollu, ġie kkunsidrat li l-grad ta’ta' xengil kellu jibqa’jibqa' kif inhu minħabba r-rwol li kellu għall-promozzjoni tat-turiżmu f’Pisaf'Pisa.<ref>{{Ċita aħbar|data=1987-11-01|titlu=FOLLOW-UP ON THE NEWS; Securing the Lean In Tower of Pisa (Published 1987)|url=https://www.nytimes.com/1987/11/01/nyregion/follow-up-on-the-news-securing-the-lean-in-tower-of-pisa.html|pubblikazzjonipubblikatur=The New York Times|lingwa=en-US|aċċess=}}</ref>
Mill-1993, bdew jitqiegħdu 870 tunnellata ta’ta' kontropiżijiet taċ-[[ċomb]] ħdejn il-bażi tat-torri tal-kampnar, u b’hekkb'hekk beda jiddritta kemxejn.<ref>{{Ċita aħbar|data=|titlu=Tipping The Balance|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1000167,00.html|pubblikazzjonipubblikatur=Time|lingwa=en-US|aċċessdata=2001-01-25}}</ref>
It-Torri Mxengel ta’ta' Pisa ngħalaq għall-pubbliku fis-7 ta’ta' Jannar 1990, wara iktar minn żewġ deċennji ta’ta' studji dwar l-istabbilizzazzjoni u xprunat mill-waqgħa f’daqqaf'daqqa tat-Torri Ċiviku ta’ta' [[Pavia]] fl-1989.<ref>{{Ċita aħbar|kunjomisem=Paul Hofmann|isemkunjom=Hofmann|data=1989-07-30|titlu=Italy's Endangered Treasures (Published 1989)|url=https://www.nytimes.com/1989/07/30/travel/italy-s-endangered-treasures.html|pubblikazzjonipubblikatur=The New York Times|lingwa=en-US|aċċess=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1989-03-18-mn-119-story.html|titlu=900-Year-Old Bell Tower Collapses in Italy; Three Killed|kunjomisem=TwitterWilliam D.|isemkunjom=FacebookMontalbano|data=|lingwa=en1989-US03-18|aċċesspubblikatur=Los Angeles Times|opralingwa=en}}</ref> Il-qniepen tneħħew biex jitnaqqas ftit mill-piż, u twaħħlu kejbils tal-[[azzar]] mit-tielet sular u li ġew ankrati diversi metri lil hinn mit-Torri ta’ta' Pisa. L-appartamenti u d-djar li kieku kienu jiġu milquta f’każf'każ li t-torri kellu jaqa’jaqa' ġew evakwati għas-sikurezza. Il-metodu li ntgħażel għall-prevenzjoni tal-waqgħa tat-torri kien li jitnaqqsu kemxejn il-gradi tax-xengil tiegħu billi jitneħħew 38 metru kubu ta’ta' [[ħamrija]] minn taħt it-torri min-naħa olzata mill-art. Il-gradi tax-xengil tat-torri tal-kampnar tnaqqsu b’45b'45 ċentimetru, u b’hekkb'hekk it-torri reġa’reġa' lura għal kif kien fl-1838. Wara deċennju ta’ta' rikostruzzjoni korrettiva u sforzi ta’ta' stabbilizzazzjoni, it-torri reġa’reġa' nfetaħ għall-pubbliku fil-15 ta’ta' Diċembru 2001, u ġie ddikjarat li kien stabbli għal minn tal-inqas 300 sena oħra. B’kolloxB'kollox, tneħħew 70 tunnellata metrika ta’ta' ħamrija.<ref name=":1">{{Ċita aħbar|data=2008-05-28|titlu=Pisa's leaning tower 'stabilised'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7423957.stm|lingwapubblikatur=en-GBBBC News|aċċessisem=Mark|kunjom=Duff|lingwa=en}}</ref>
Wara fażi ta’ta' tisħiħ strutturali mill-1990 sal-2001<ref>{{Ċita web|url=http://www.ingenia.org.uk/ingenia/articles.aspx?Index=322|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120127115940/http://www.ingenia.org.uk/ingenia/articles.aspx?Index=322|arkivju-data=2012-01-27|titlu=Ingenia Articles|datapubblikatur=Ingenia|isem=John|aċċesskunjom=Burland|opralingwa=en}}</ref>, it-torri sarlu restawr gradwali tas-superfiċe biex il-ħsara viżibbli tiġi restawrata, l-iktar il-[[korrożjoni]] u s-swidija mit-[[tniġġis]]. Dawn kienu waslu fi stat gravi minħabba l-età tat-torri u mill-esponiment tiegħu għar-riħ, għax-xita u għat-tniġġis.<ref>{{Ċita web|url=http://piazza.opapisa.it/index_pdm.html|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091025182652/http://piazza.opapisa.it/index_pdm.html|arkivju-data=2009-10-25|titlu=Piazza dei Miracoli: la Piazza del Duomo di Pisa|datapubblikatur=Opera della Primaziale Pisana|aċċess=|opralingwa=it}}</ref> F’MejjuF'Mejju 2008, l-inġiniera ħabbru li t-torri kien ġie stabbilizzat u għall-ewwel darba fl-istorja tiegħu kien waqaf jiċċaqlaq. Huma ddikjaraw li kien se jibqa’jibqa' stabbli għal minn tal-inqas 200 sena.<ref name=":1" /> Wara għoxrin sena ta’ta' xogħlijiet ta’ta' tindif tat-tniġġis u tal-ħmieġ minn fuq l-irħam abjad tat-torri tal-kampnar b’diversib'diversi armar imwaħħal miegħu, fit-22 ta’ta' April 2011 ix-xogħlijiet tlestew għalkollox kemm fuq barra kif ukoll fuq ġewwa u tneħħa l-armar kollu tar-restawr.<ref>{{Ċita web|url=https://www.corriere.it/cultura/11_aprile_22/gasperetti-torre-pisa-fine-restauro_dc6d923e-6cdc-11e0-902f-2f9ba9bc9f1b.shtml|titlu=Bianca e lucente come in origine Ecco la nuova Torre di Pisa - |pubblikatur=Corriere della Sera|aċċessdata=2011-04-22|opraisem=Marco|kunjom=Gasperetti|lingwa=it}}</ref>
=== Terremoti ===
Minn tal-inqas erba’erba' [[Terremot|terremoti]] b’saħħithomb'saħħithom heżżew ir-reġjun mill-1280 ’l'l hawn, iżda t-Torri Mxengel ta’ta' Pisa baqa’baqa' qawwi u sħiħ sa llum. Ir-raġuni ma kinitx magħrufa qabel ma grupp ta’ta' riċerkaturi ta’ta' 16-il inġinier bdew jinvestigaw. Ir-riċerkaturi kkonkludew li t-Torri ta’ta' Pisa seta’seta' jiflaħ it-theżżiżiet minħabba l-interazzjoni dinamika bejn il-ħamrija u l-istruttura: l-għoli u r-robustezza tat-Torri ta’ta' Pisa, flimkien mal-ħamrija ratba taħt il-pedamenti, jinfluwenzaw il-karatteristiċi tal-[[vibrazzjoni]] tal-istruttura b’talib'tali mod li t-torri tal-kampnar ma jbatix mir-[[risonanza]] meta l-art tiċċaqlaq minħabba xi terremot. L-istess ħamrija ratba taħt il-pedamenti li kkawżat ix-xengil u wasslet biex it-torri kważi jasal biex jaqa’jaqa' għalkollox, fil-każ tat-terremoti salvatu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2018/05/180509105004.htm|titlu=500-year-old Leaning Tower of Pisa mystery unveiled by engineers|lingwa=en|aċċesspubblikatur=Science Daily|opradata=2018-05-09}}</ref>
== Tagħrif tekniku ==
[[Stampa:Scheme of the Leaning Tower of Pisa.svg|daqsminuri|200px|Skema tat-Torri Mxengel ta’ta' Pisa]]
* Elevazzjoni tal-Pjazza tal-Mirakli: xi żewġ metri
* Għoli mill-art: 55.863 metru<ref name=":2">{{Ċita ktieb|titlu=The Michigan Architect and Engineer|sena=1952|editur=Michigan Architect and Engineer, Incorporated|lingwa=en}}</ref>, tmien sulari<ref>Burland,{{Ċita pubblikazzjoni|kunjom=Burland|isem=J.B. (|sena=2008). "|titlu=Stabilising the Leaning Tower of Pisa: the Evolution of Geotechnical Solutions". ''|rivista=Trans. Newcomen Soc.'' '''|volum=78''' (|ħarġa=2): |paġni=174. ISSN |issn=0372-0187. |lingwa=en}}</ref>
* Għoli mill-pedamenti: 58.36 metru<ref>Valdes,{{Ċita ktieb|kunjom=Valdes|isem=Giuliano (|sena=1994). ''|titlu=Art and History of Pisa''. |pubblikatur=Casa Editrice Bonechi. p. |paġni=44. ISBN <bdi>|isbn=9788880290247</bdi>.|lingwa=en}}</ref>
* Dijametru ta’ta' barra tal-bażi: 15.484-il metru<ref name=":2" />
* Dijametru ta’ta' ġewwa tal-bażi: 7.368 metri<ref name=":2" />
* Anglu tax-xengil: 3.97 gradi jew 3.9 metri mill-vertikali<ref>{{Ċita web|url=https://en.trend.az/world/other/1072751.html|titlu=German steeple beats Leaning Tower of Pisa into Guinness book|data=2007-11-09|lingwa=en|aċċess=|oprapubblikatur=Trend News Agency}}</ref>
* Piż: 14,700 tunnellata metrika<ref>{{Ċita ktieb|kunjom1=Strom, |isem1=Steven; |kunjom2=Nathan, |isem2=Kurt; |kunjom3=Woland, |isem3=Jake; |kunjom4=Lamm, |isem4=David (|data=2009-09-28 September 2009). ''|titlu=Site Engineering for Landscape Architects''. |pubblikatur=John Wiley and Sons. p. |paġni=124. ISBN <bdi>|isbn=9780471695493</bdi>.|lingwa=en}}</ref>
* Ħxuna tal-ħitan fil-bażi: 2.44 metri
* Għadd totali ta’ta' qniepen: sebgħa, intonati skont l-iskala mużikali, fid-direzzjoni tal-arloġġ<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Black, |isem=William Harman (|sena=1920). ''|titlu=The Real Europe Pocket Guide-book: Number 10 of the 'Black's Blue Books'''. |pubblikatur=Brentanos. pp. |paġni=360.|lingwa=en}}</ref>
** L-ewwel qanpiena: “l"l-Assunta”Assunta", fonduta fl-1654 minn [[Giovanni Pietro Orlandi]], b’piżb'piż ta’ta' 3,620 kg
** It-tieni qanpiena: “Il"Il Crocefisso”Crocefisso", fonduta fl-1572 minn [[Vincenzo Possenti]], b’piżb'piż ta’ta' 2,462 kg
** It-tielet qanpiena: “San"San Ranieri”Ranieri", fonduta fl-1719-21 minn [[Giovanni Andrea Moreni|Giovanni Moreni]], b’piżb'piż ta’ta' 1,448 kg
** Ir-raba’raba' qanpiena: “La"La Terza”Terza", fonduta fl-1473, b’piżb'piż ta’ta' 300 kg
** Il-ħames qanpiena: “La"La Pasquereccia”Pasquereccia" jew “La"La Giustizia”Giustizia", fonduta fl-1262<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Black, |isem=Charles Bertram (|sena=1898). ''|titlu=The Riviera, Or The Coast from Marseilles to Leghorn: Including the Interior Towns of Carrara, Lucca, Pisa and Pistoia''. |pubblikatur=A. & C. Black. pp. |paġni=148.|lingwa=en}}</ref> minn [[Lotteringo]], b’piżb'piż ta’ta' 1,014 kg
** Is-sitt qanpiena: “Il"Il Vespruccio”Vespruccio", fonduta fis-seklu 14 u mill-ġdid fl-1501 minn [[Nicola di Jacopo]], b’piżb'piż ta’ta' 1,000 kg
** Is-seba’seba' qanpiena: “Dal"Dal Pozzo”Pozzo", fonduta fl-1606 u mill-ġdid fl-2004, b’piżb'piż ta’ta' 652 kg<ref>{{Ċita web|url=http://www.endex.com/gf/buildings/ltpisa/ltpinfo/BellsFile/DalPozzo.htm|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100418050651/http://www.endex.com/gf/buildings/ltpisa/ltpinfo/BellsFile/DalPozzo.htm|arkivju-data=2010-04-18|titlu=Leaning Tower of Pisa: 1920's Photo of Dal Pozzo|data=|aċċesssit=endex.com|opralingwa=en}}</ref>
* Għadd ta’ta' tarġiet sa fuq nett: 296<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Davies, |isem=Andrew (|sena=2005). ''|titlu=The Children's Visual World Atlas''. |post=Sydney, Australia: |pubblikatur=The Fog Press. ISBN <bdi>|isbn=1-74089-317-4</bdi>.|lingwa=en}}</ref>
== Referenzi ==
{{Referenzi}}
== Ħoloq esterni ==
{{commonscat}}
* {{lingwi|en|it}} [https://www.opapisa.it/en/ Sit uffiċjali]
[[Kategorija:Italja]]
| 