Valletta: Differenza bejn il-verżjonijiet

Content deleted Content added
No edit summary
Dort xi typos, aġġornajt it-tagħrif dwar is-sindku attwali, u żidt taqsima dwar il-Belt bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO
Linja 12:
|-
| '''Gvern'''<br />&nbsp;• Sindku
| <br />Alfred Zammit ([[Partit Laburista (Malta)|PL]])<ref>{{Ċita web|url=https://localgovernment.gov.mt/en/lc/Valletta/Pages/The-Local-Council/Mayor-and-Councillors.aspx|titlu=Kunsill Lokali tal-Belt Valletta|aċċess=31-01-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref>
| <br />Alexiei Dingli ([[Partit Nazzjonalista (Malta)|PN]])
|-
|Erja
Linja 37:
 
{{kwota|Jekk għandkom widnejn biex tisimgħu, Valletta għandha ħafna stejjer xi tgħid.|[[Renzo Piano]]}}
'''Il-Belt Valletta''', magħrufa min-nies tal-gżejjer Maltin bħala '''Ill-Belt''' hi l-[[belt kapitali]] ta' [[Malta]]. Il-belt għandha popolazzjoni ta' 5,719-il ruħ (sa lsal-2012). Qiegħda fil-parti tal-Lvant ċentrali tal-gżira ta' Malta.
 
Il-Belt Valletta għandha karattru Barokk. Però għufiha xi lementielementi ta' Manneriżmu, NeoklassikuuNeoklassiku u xi partijiet għandhom xejra ta' arkitettura moderna. Il-Belt Valletta sofriet mill-attakki tat-[[Tieni Gwerra Dinjija]]; minkejja ill-gwerra ħalliet ferita kbira fil-belt, hi ma tilfitx il-karattru Barokk. Fl-1980 il-Belt Valletta kienetġiet imsemmija mill-[[UNESCO]] bħala Patrimonju[[Sit tal-umanitàta’ Wirt Dinji]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/131 Daħla dwar il-Belt Valletta fuq is-sit uffiċjali tal-UNESCO]</ref>
 
== Isem ==
L-isem uffiċjali li l-[[Ordni ta' San Ġwann]] ta lill-belt kien ''Humilissima Civitas Valletta'' — 'ILIl-Belt Ll-Aktar Umli ta' Valletta'. Madanakollu, bil-bini ta' swar u ta' fortifikazzjonijiet, u flimkien mas-sbuħija tal-bini Barokk mat-toroq tagħha, din saret magħrufhamagħrufa bħala ''Superbissima'' — 'L-Aktar Kburija', fost is-sovrani tal-Ewropa. Fost il-Maltin, il-Belt Valletta hi sempliċiment magħrufhamagħrufa bħala "Il-Belt".
 
== Gvern ==
[https://www.facebook.com/alexieidingliIs-Sur Prof.Alfred Alexiei Dingli]Zammit huwa iss-sindku tal-Belt Valletta liu ilu jmexxi l-Kunsill Lokali tal-Belt sa mill-20082019. Prof.Is-Sur DingliAlfred Zammit huwa l-ewwel sindku tal-Belt li ġie elett mill-[[Partit NazzjonalistaLaburista (Malta)|Partit NazzjonalistaLaburista]] (PNPL), li hu partit affiljat malmas-PartitSoċjalisti Popolariu Ewropewd-Demokratiċi Ewropej (S&D), li jżommgħandu ill-maġġoranza talfil-Kunsill Lokali.
 
== Storja ==
L-ewwel ġebla tal-Belt Valletta tpoġġiet fit-28 ta' Marzu 1566, mill-Gran Mastru tal-[[Ordni ta' San Ġwann]], [[Jean Parisot de la Valette]]. L-Ordni (li kienet ilha għal ħafna żmien tmexxi kemm lill-belt u anki lill-gżira) iddeċidiet li tibni l-belt il-ġdida fil-peniżola ta' Xiberras ftit wara t-tmiem tal-[[Assedju ta' Malta (1565)|Assedju l-Kbir tal-1565]], biex b'hekk tibni ssaħħaħissaħħaħ il-pożizzjoni tal-Ordni f'Malta,. fejnDan effettivament assigura l-permanenza tal-Kavallieri fuq il-gżira. L-arkitett li ddiżinja l-pjanta tal-belt kien [[Francesco Laparelli]] li ntbagħat mill-Papa Piju V. Meta Laparelli ħalla l-Belt, xogħlu komplieh l-assistent tiegħu, [[Ġlormu Cassar]] li pproġetta wkoll il-[[Kon-Katidral ta' San Ġwann]] u parti mill-fortifikazzjonijiet.
 
Fit-28 ta' Marzu 1566, ġie inawgurat il-bini tal-Belt, b'La Valette stess ipoġġi l-ewwel ġebla, fejn illum hemm il-knisjaKnisja tal-Vitorja. Il-pjanta tal-belt kienet kemxejn ġdida għall-gżejjer Maltin, hekk kif waqt li l-bliet u l-irħula l-oħra Maltin kellhom toroq irregolari u sqaqien, il-belt il-ġdida kellha disinn rettangulari taħt forma ta' gradilja, mingħajr ebda ''Collacchio'', li hi żona ristretta biss għal bini importanti. It-toroq kienu wiesgħa u dritti, b'dik tan-nofs li tibda minn Putirjal u tispiċċa fil-Forti Sant'Iermu fuq in-naħa l-oħra.
[[Stampa:Valletta.jpg|275px|thumb|left|Dehra tal-Belt Valletta minn [[tas-Sliema]]]]
Sfortunatament, La Valette qatt ma ra l-belt kompluta, hekk kif miet f'età ta' 74 sena, fil-21 ta' Awwissu 1568. Hu kien ġie midfun fil-knisja tal-Vitorja, imma wara li nbena l-Kon-Katidral ta' San Ġwann, il-fdalijiet tiegħu tpoġġew hemmhekk. It-tebut tiegħu hu mdawwar minn diversi twiebet oħra tal-Gran Mastri.
 
Wara l-Kavallieri u perjodu qasir taħt il-Franċiżi, il-wasla tal-Ingliżi rawasslet biex għal darb'oħra jiffjorixxi l-bini. Ħafna bini ġie demolit u mibninbena għal darb'oħra,. idId-djar ġew imkabbrin u ġew installatitwettqu proġetti ċiviċi; madanakollu, il-belt kollha u l-infrastruttura tagħha sofrew ħafna ħsara kawża tal-bombi li ntefgħu matul it-[[Tieni Gwerra Dinjija]], fejn fosthom iġġarraf it-Teatru Rjal li nbena fid-daħla tal-belt fis-seklu 19.
 
Illum il-ġurnata, il-Belt Valletta tilqa' fi ħdanha għadd ta' dipartimenti u ministeri governattivi, kif ukoll eluf ta' ħaddiema minħabba l-konċentrazzjoni ta' uffiċini u ħwienet li hemm. F'din il-belt, tinsab ukoll il-Berġa ta' Kastilja minn fejn jopera l-[[Prim Ministru ta' Malta|Prim Ministru]] kif ukoll il-[[Palazz tal-Gran Mastru]], fejn jiltaqa' l- Parlament.
 
== Ġeografija ==
[[Stampa:Street in Valetta, Malta.jpeg|200px|left|thumb|Triq Mikiel Anton Vassalli, il-Belt Valletta]]
Il-peniżola ta' Valletta, li hi mdawra minn żewġ portijiet naturali; il-Port ta' Marsamxett u l-Port il-Kbir,. huDan ltal-portaħħar hu l-iktar port importanti ta' Malta, bil-baċiri fil-[[Marsa]] li jservu biex tinħatt il-merkanzija. F'dawn l-aħħar snin inbena terminal għalgħall-kruċieri fl-istess Port il-Kbir.
 
Il-belt għandha l-ommok diversi binjiet ta' importanza storika, u fost. dawnFosthom insibu l-[[Kon-Katidral ta' San Ġwann]], magħruf qabel bħala l-Knisja Konventwali tal-Kavallieri ta' Malta, uli d-darjħaddan fih tall-ikbar xogħol waħdieni ta' [[Michelangelo Merisi da Caravaggio]], l-uniku xogħol iffirmat tiegħu, ukif ukoll kollezzjoni imprezzabli ta' arazzi tas-seklu sbatax matultul Triq ir-Repubblika; il-Berġa ta' Kastilja u León, li qabel kienet isseviisservi bħala d-dar tal-Kavallieri ta' Malta li kienu provenjenti mill-komunità awtonoma ta' Kastilja u León, fejn illum insibu l-uffiċċju tal-[[Prim Ministru ta' Malta]]; il-Palazz Maġisterjali, mibni bejn l-1571 u l-1574, li qabel kienet ir-residenza tal-Gran Mastru tal-Kavallieri ta' Malta, waqt li llum jospita l-Parlament Malti u l-uffiċini tal-[[President ta' Malta]] (faċċata ta' tal-Pjazza tal-Palazz matultul Triq ir-Repubblika); il-Mużew Nazzjonali tal-Arti, palazz fuq stil rokokòRokokò li jmur lura għas-snin 1570, li serva bħala residenza uffiċjali tal-Kmandant tal-Flotta Mediterranja matul l-era Brittanika, mill-1789 'il quddiem (fi Triq in-Nofsinhar); il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija, magħrufamagħruf qabel bħala l-Berġa ta' Provenza (fi Triq ir-Repubblika); it-Teatru Manoel, li kien inbena f'għaxar xhur biss fl-1731, b'ordni mill-Gran Mastru Antonio Manoel de Vilhena, u wieħed mill-eqdem teatri fl-[[Ewropa]]; Dar il-Mediterran għall-Konferenzi, magħruf qabel bħala s-Sacra Infermeria, mibni fl-1574, fejn kien wieħed mill-aktar sptarijiet rinomati matul iż-żmien tal-Kavallieri ta' Malta; u l-istess fortifikazzjonifortifikazzjonijiet, mibnija mill-Kavallieri bħala serje ta' bastjuni u ravellini, b'għoli ta' madwar 100 metru, iddiżinjati biex jiddefendu lill-belt mill-attakki.
 
ŻonaTul parti mill-ħitan tal-fortifikazzjonijiet tal-Belt Valletta hemm żona b’akkomodazzjonijiet soċjali, fejn injgħixu n-nies li ma jistgħux jifilħu jħallsu għal residenza tagħhom tinsab l-ħitan tal-Belt Valleta. Fil-pjanijiet oriġinali, l-Ordni riedu qala magħmula mill-bnedmin biex tospita lill-qawwa navali, madanakollu din ma tkomplietx, u b'hekk din ż-żona saret magħrufa bħala "[[Il-Mandraġġ]]",. liDin iż-żona ġiet f'idejn in-nies mingħajr saqaf fuq rashom, biexu dan irriżulta f'diversi bini b'passaġġi mudlama u b'kundizzjonijiet sanitarji ħżiena. Il-Mandraġġ kien ġie demolit parzjalment fis-snin ħamsin biex tinbena żona għad-djar fil-Belt ValletaValletta. Din il-parti xorta baqgħet mhux rispettabli, minkejja li hi aħjar milli kif kienet qabel.
 
== Demografija ==
 
Il-popolazzjoni tal-Belt Valletta naqset drastikament matul is-snin, u illum il-ġurnata l-kwota naqset għal madwar terz mill-perjodu bl-aktarakbar popolazzjoni. Dan il-proċess aċċelera aktar wara t-[[Tieni Gwerra Dinjija]] hekk kif żvilupp ġdid fis-subborgi ra lill-popolazzjoni timxi 'l barra mill-belt kapitali, però l-Belt xorta baqgħet u għadha bħala ċ-ċentru amministrattiv u kummerċjali ta' Malta.
 
== Sit ta’ Wirt Dinji ==
Fl-1980, prattikament il-Belt Valletta kollha, bil-fortifikazzjonijiet u l-monumenti kollha tagħha, ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji mill-UNESCO. Il-belt kapitali ta’ Malta għandha rabta sfiqa mal-istorja tal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, għalkemm il-Gżejjer Maltin diġà kienu ġew maħkuma qabel mill-Feniċi, mill-Griegi, mill-Kartaġiniżi, mir-Rumani, mill-Biżantini u mill-Għarab. Il-Belt Valletta għandha 320 [[monument]], kollha fi spazju ta’ 55 ettaru, u b’hekk hija waħda mill-iktar żoni storiċi b’konċentrazzjoni ta’ monumenti fid-dinja.
 
Il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji minħabba l-valur universali straordinarju tagħha abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO minn għaxra (fi kliem ieħor, abbażi ta’ terz tal-kriterji kulturali). Dawn il-kriterji huma l-kriterju (i), jiġifieri “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”, u l-kriterju (vi), jiġifieri “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.
 
Il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (i) peress li hija prevalentement kreazzjoni idealistika tal-aħħar tar-Rinaxximent bi pjanta urbana uniformi, ispirata mill-prinċipji Neoplatoniċi, bi swar u b’fortifikazzjonijiet mad-dawra kollha tad-daħliet naturali tagħha, u b’diversi monumenti f’postijiet strateġiċi. Min-naħa l-oħra, il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (vi) minħabba r-rabta tagħha mal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, li bnewha fl-1566 u li ħadu ħsiebha u sebbħuha għal kważi żewġ sekli u nofs. B’hekk, il-Belt Valletta hija assoċjata mal-istorja ta’ waħda mill-ikbar forzi militari u morali tal-Ewropa moderna.
 
Il-belt hija mibnija fuq peniżola dejqa mdawra bl-ilma. B’hekk, il-perimetru tal-belt baqa’ prattikament l-istess mit-tluq tal-Kavallieri ’l hawn, bi ftit żviluppi moderni f’dawn l-aħħar snin. Id-daqs tagħha u l-integrità tal-bini u tal-monumenti tagħha kienu biżżejjed biex l-UNESCO tagħraf li għandha valur universali straordinarju. Minkejja xi proġetti tal-kostruzzjoni fis-seklu 19 u l-ħsarat li ġarrbet il-Belt Valletta fit-Tieni Gwerra Dinjija, proporzjon kbir tal-bini u tal-monumenti oriġinali, kif ukoll in-nisġa urban tal-madwar, ġew ippreservati sa żminijietna jew ġew irrestawrati bir-reqqa. L-iżvilupp tal-bini u l-materjali li ntużaw matul is-snin ma biddilx wisq mill-pajsaġġ urban tal-belt, speċjalment meta wieħed joqrob lejha mill-baħar. Madankollu, il-valur universali straordinarju tagħha jiddependi wkoll fuq dan l-element tal-pajsaġġ urban, għalhekk il-proċess biex jinstab bilanċ tajjeb bejn dan l-element u l-ħtiġijiet ta’ belt ħajja, huwa proċess kontinwu. L-UNESCO kemm-il darba tintervjeni biex twissi lill-awtoritajiet li jieħdu ħsieb il-ġestjoni ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, meta tħoss li xi proġett jista’ jipperikola xi waħda mill-kriterji tal-għażla tagħha. Fl-2015, l-NGO lokali Din l-Art Ħelwa ħasset il-ħtieġa li twassal it-tħassib tagħha lill-awtoritajiet Maltin li jekk il-pjanijiet ta’ lukanda ta’ 40 sular f’Tigné jitwettqu, dan jaf iwassal biex il-Belt Valletta saħansitra titlef l-istatus ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, minħabba li l-proġett ikerrah il-pajsaġġ urban li baqa’ ftit li xejn mittiefes minn żmien il-Kavallieri ’l hawn.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/59966/_heritage_watchdog_warns_vallettas_unesco_status_undermined_by_tign_40storey_hotel#.YBZ05EBFzIV|titlu=“Heritage watchdog warns Valletta’s UNESCO status undermined by Tigné 40-storey hotel”. MaltaToday.|aċċess=31-01-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref>
 
== Toroq prinċipali ==
[[Stampa:Republicstreet.jpg|right|thumb|250px|Triq ir-Repubblika, waħda milmill-aktaritwal toroq pedonali tal-Belt Valletta]]
* Pjazza Kastilja
* Pjazza Jean de Valette
Line 99 ⟶ 108:
 
=== Knejjes ===
[[Stampa:St Johns Co-Cathedral.jpg|250px|thumb|[[Kon-Katidral ta' San Ġwann|Il-Kon-Katidral ta' San Ġwann]]]]
* Knisja Kolleggjata San Pawl Nawfragu
* [[Bażilka u Parroċċa Matriċi San Duminku]]
Line 109 ⟶ 118:
* Knisja ta' Santu Wistin
* Knisja ta' Kristu Redentur
* Knisja Franġiskana ta' Santa Marija ta' Ġesù, jew ''Ta' Ġieżu''
 
=== Palazzi ===