Enċiklopedija: Differenza bejn il-verżjonijiet
Content deleted Content added
m Removing Link GA template (handled by wikidata) |
Maħluqa bit-traduzzjoni tal-paġna "Encyclopedia" Tags: TraduzzjoniKontenuti ContentTranslation2 |
||
Linja 1:
[[Stampa:Encyclopaedia_Britannica_15_with_2002.jpg|daqsminuri|300x300px|Il-volumi tal-15-il edizzjoni ta ’ ''Encyclopædia Britannica'' (flimkien mal-volum għas-sena 2002) jkopru żewġ xkafef tal-kotba f’librerija.]]
[[Stampa:Ringelbergius,_'Lucubrationes...KYKLOPEDEIA...'_ed._Basel_1541_original.JPG|lemin|daqsminuri|Il-paġna tat-titlu ta ' ''Lucubrationes'', edizzjoni 1541, wieħed mill-ewwel kotba li użaw varjant tal-kelma ''enċiklopedija'' fit-titlu]]
'''Enċiklopedija''' hija xogħol ta' referenza jew kompendju li jipprovdi sommarji ta' għarfien jew mill-fergħat kollha jew minn qasam jew dixxiplina partikolari.<ref>[https://web.archive.org/web/20070803182506/http://library.rcc.edu/riverside/glossaryoflibraryterms.htm#e Encyclopedia] Glossary of Library Terms. Riverside City College, Digital Library/Learning Resource Center.</ref> L-Enċiklopediji huma maqsuma f'artikoli jew entrati li ħafna drabi huma rranġati [[Ordni alfabetiku|alfabetikament]] skond l-isem ta 'l-artikolu<ref name="DOLencyclopedia">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref> u xi kultant skond kategoriji tematiċi. L-entrati tal-Enċiklopedija huma itwal u aktar dettaljati minn dawk fil-biċċa l-kbira [[dizzjunarju|tad-dizzjunarji]]. Ġeneralment, b'differenza mill-entrati tad-dizzjunarju - li jiffokaw fuq informazzjoni [[lingwistika]] dwar [[kelma|kliem]], bħall- [[etimoloġija]], it-tifsira, il-pronunzja, l-użu u l-forom grammatikali tagħhom - l-artikoli tal-enċiklopedija jiffokaw fuq informazzjoni [[Fatt|fattwali]] li tikkonċerna s-suġġett imsemmi fit-titlu tal-artiklu. <ref name="bejoint">Béjoint, Henri (2000). [https://books.google.com/books?id=DJ8gwtomUpMC&lpg=PA30&dq=lexicography%20translated%20encyclopedia%20dictionary&pg=PA30 ''Modern Lexicography''], pp. 30–31. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-829951-6}}</ref><ref name="DOLei">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref><ref name="OHEL22">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=nhnVF9Or_wMC&printsec=frontcover&q}}</ref>
L-Enċiklopediji ilhom jeżistu għal madwar 2,000 sena u evolvew b’mod konsiderevoli matul dak iż-żmien fir-rigward tal-lingwa (miktuba f’lingwa internazzjonali ewlenija jew lingwa vernakulari), id-daqs (ftit jew ħafna volumi), l-intenzjoni (preżentazzjoni ta’ firxa globali jew limitata ta’ għarfien), perspettiva kulturali (awtorevoli, ideoloġika, didattika, utilitarja), awtur (kwalifiki, stil), qarrejja (livell ta’ edukazzjoni, sfond, interessi, kapaċitajiet), u t-teknoloġiji disponibbli għall-produzzjoni u d-distribuzzjoni tagħhom (manuskritti miktuba bl-idejn, edizzjonijiet żgħar jew jew kbar stampati, Internet). Verżjonijiet stampati sabu post prominenti f'libreriji, skejjel u istituzzjonijiet edukattivi oħra, bħala sors ta' informazzjoni affidabbli miġbura minn esperti.
Il-wasla ta' verżjonijiet diġitali u open-source fis-seklu 21, bħall-[[Wikipedija]], espandiet bil-kbir l-aċċessibilità, l-identità tal-awtur, it-tip ta' qarrejja, u l-varjetà ta' entrati enċiklopediċi.
== Etimoloġija ==
{{Quote box|Indeed, the purpose of an encyclopedia is to collect knowledge disseminated around the globe; to set forth its general system to the men with whom we live, and transmit it to those who will come after us, so that the work of preceding centuries will not become useless to the centuries to come; and so that our offspring, becoming better instructed, will at the same time become more virtuous and happy, and that we should not die without having rendered a service to the human race in the future years to come.|[[Denis Diderot|Diderot]]<ref>Denis Diderot and Jean le Rond d'Alembert [http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=did;cc=did;idno=did2222.0000.004;rgn=main;view=text ''Encyclopédie.''] University of Michigan Library:Scholarly Publishing Office and DLXS. Retrieved on: November 17, 2007</ref>|width=40%}}
=== Żewġ kelmiet Griegi mifhuma ħażin bħala waħda ===
Il-kelma ''enċiklopedija'' ( ''encyclo'' | ''pedia'' ) ġejja mill-Grieg Koine ἐγκύκλιος παιδεία,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0060%3Abook%3D1%3Achapter%3D10%3Asection%3D1 Ἐγκύκλιος παιδεία], Quintilian, ''Institutio Oratoria'', 1.10.1, Perseus Project</ref> magħruf ukoll bħala Grieg Bibliku, transliterat bħala ''enkyklios paedia,'' li tfisser "edukazzjoni ġenerali" mill ''enkyklios'' (ἐγκύκλιος), li jfisser "ċirkolari, rikurrenti, meħtieġa regolarment, ġenerali" <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De%29gku%2Fklios ἐγκύκλιος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', Perseus Project</ref> u ''paedia'' (παιδεία), li tfisser "edukazzjoni, trobbija ta' tfal"; flimkien, il-frażi litteralment tittraduċi bħala "istruzzjoni sħiħa" jew "għarfien sħiħ".<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dpaidei%2Fa παιδεία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', Perseus Project</ref> Madankollu, iż-żewġ kelmiet separati tnaqqsu għal kelma waħda minħabba żball skribali minn kopjisti ta' edizzjoni manuskritta [[Lingwa Latina|Latina]] ta' [[Quintillian]] fl-1470.<ref>{{Ċita ktieb|ISBN=9780226260709}}</ref> Il-kopjisti ħadu din il-frażi bħala kelma Griega waħda, ''enkyklopaedia'', bl-istess tifsira, u din il-kelma Griega falza saret il-kelma Latina l-Ġdida "encyclopaedia", li minnha ġiet il-kelma bl-Ingliż u lingwi oħra nkluż il-Malti. Minħabba din il-kelma magħquda, il-qarrejja tas-seklu ħmistax u dawk li ġew warajhom, spiss u b’mod żbaljat, ħasbu li l-awturi Rumani Quintillian u Pliny iddeskrivew ġeneru antik.<ref>{{Ċita ktieb|ISBN=978-1-107-03823-3}}</ref>
=== Użu fis-seklu sittax tal-kelma magħquda ===
[[Stampa:Pavao_Skalić;_Enciklopedija_ili_znanje_svijeta_svetih_i_svjetovnih_struka_(1559).jpg|lemin|daqsminuri|Il-paġna tat-titlu ta' ''Encyclopaediæ, seu orbis disciplininarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon'' ta' [[Pavao Skalić|Skalich]] mill-1559, bl-ewwel użu ċar tal-kelma ''encyclopaedia'' fit-titlu.<ref>{{Ċita ktieb|ISBN=978-0521152921}}</ref>]]
Fis-seklu sittax kien hemm ċertu ambigwità dwar kif tuża din il-kelma ġdida. Kif juru bosta titli, ma kienx hemm kunċett kostanti dwar l-ortografija tiegħu u lanqas l-istatus tiegħu bħala nom. Pereżempju: ''Margarita philosophica encyclopaediam exhibens'' ta' Jacobus Philomusus (1508); L-''Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio'' ta' Johannes Aventinus; ''Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia'' (1538, 1541) ta' Joachimus Fortius Ringelbergius; ''Encyclopaediæ, seu orbis disciplinarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon'' (1559) ta' Paul Skalich; ''Margarita philosophica'' ta' Gregor Reisch (1503, intitolat mill-ġdid ''Encyclopaedia'' fl-1583); u ''Cyclopaedia Paracelsica'' ta' Samuel Eisenmenger (1585).<ref>Harris-McCoy, Daniel (2008). ''Varieties of encyclopedism in the early Roman Empire: Vitruvius, Pliny the Elder, Artemidorus'' (Ph.D). University of Pennsylvania. p. 12. ProQuest [https://search.proquest.com/docview/304510158 304510158].</ref>
Hemm żewġ eżempji ta' l-eqdem użu vernakulari tal-kelma magħquda. Madwar l-1490, Franciscus Puccius kiteb ittra lil Politianus fejn irringrazzjah tal-''Miscellanea'' tiegħu, u sejħilha enċiklopedija.<ref>Harris-McCoy, Daniel (2008). ''Varieties of encyclopedism in the early Roman Empire: Vitruvius, Pliny the Elder, Artemidorus'' (Ph.D). University of Pennsylvania. p. 12. ProQuest [https://search.proquest.com/docview/304510158 304510158].</ref> B'mod aktar komuni, [[François Rabelais]] huwa msemmi għall-użu tiegħu ta' dan it-terminu f'''[[Gargantua u Pantagruel|Pantagruel]]'' (1532).<ref>{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-19-925913-7}}</ref>
=== Is-suffiss ''-p(a)edia'' ===
Diversi enċiklopediji għandhom ismijiet li jinkludu s-suffiss ''-p(a)edia'', biex jimmarkaw it-test bħala li jappartjeni għall-ġeneru ta' enċiklopediji. Eżempju huwa [[Banglapedia]] (dwar kwistjonijiet rilevanti għall-Bangladesh).
=== Użu kontemporanju ===
Bil-Malti, il-kelma enċiklopedija tintuża komunament mingħajr varjanti ortografiċi. Bl-Ingliż, il-kelma hija l-iktar komunement miktuba ''encyclopedia'', għalkemm ''encyclopaedia'' (minn ''encyclopædia'' ) tintuża wkoll fl-Ingliż Brittaniku.<ref name="Oxford English Dictionary">{{Ċita web|url=http://www.oed.com/view/Entry/61848?redirectedFrom=encyclopaedia#eid|format=online}}</ref>
== Karatteristiċi ==
L-enċiklopedija moderna ġiet żviluppata mid- dizzjunarju fis-seklu 18. Storikament, kemm l-enċiklopediji kif ukoll id-dizzjunarji ġew riċerkati u miktuba minn esperti edukati tajjeb u infurmati sew, iżda huma differenti fl-istruttura b'mod sinifikanti. Dizzjunarju huwa xogħol lingwistiku li jiffoka primarjament fuq elenkar alfabetiku tal-[[kelma|kliem]] u d-[[definizzjonijiet]] tagħhom. Kliem [[sinonimu]] u dawk relatati mas-suġġett jinstabu mxerrdin mad-dizzjunarju, u ma jagħtu l-ebda post ovvju għal trattament fil-fond. Għalhekk, dizzjunarju tipikament jipprovdi [[informazzjoni]] limitata, [[analiżi]] jew sfond għall-kelma definita. Filwaqt li jista' joffri definizzjoni, jista' jħalli lill-qarrej nieqes milli [[Fehim|jifhem]] it-tifsira, is-sinifikat jew il-limitazzjonijiet ta' [[Terminu (lingwa)|terminu]], u kif it-terminu jirrelata ma' qasam usa' ta' għarfien. Enċiklopedija, teoretikament, mhix miktuba sabiex tikkonvinċi, għalkemm wieħed mill-għanijiet tagħha huwa tabilħaqq li jikkonvinċi lill-qarrejja mill-veraċità tagħha stess.
Biex tindirizza dawn il-ħtiġijiet, artiklu ta' enċiklopedija tipikament mhuwiex limitat għal definizzjonijiet sempliċi, u mhux limitat għad-definizzjoni ta' kelma individwali, iżda jipprovdi tifsira aktar estensiva għal ''suġġett jew [[Lista ta' dixxiplini akkademiċi|dixxiplina]]''. Minbarra li jiddefinixxi u jelenka termini sinonimi għas-suġġett, l-artikolu huwa kapaċi jittratta t-tifsira aktar estensiva tas-suġġett f'aktar fond u jwassal l-iktar għarfien akkumulat rilevanti dwar dak is-suġġett. Artiklu ta' enċiklopedija spiss jinkludi wkoll bosta [[mappa|mapep]] u [[Illustrazzjoni|illustrazzjonijiet]], kif ukoll dettalji [[Biblijografija|bibljografiċi]] u [[statistika]] .
Erba' elementi ewlenin jiddefinixxu enċiklopedija: is-suġġett tagħha, l-ambitu tagħha, il-mod kif inhi organizzata, u l-metodu ta' produzzjoni tagħha:
* L-Enċiklopediji jistgħu jkunu ġenerali, u jkun fihom artikli dwar suġġetti f'kull qasam (l- ''Encyclopædia Britannica'' bil-lingwa Ingliża u dik bil-Ġermaniż ''[[Brockhaus Enzyklopädie|Brockhaus]]'' huma eżempji magħrufa). Enċiklopediji ġenerali jista' jkun fihom gwidi dwar kif tagħmel diversi affarijiet, kif ukoll jinkorporaw dizzjunarji u gazzettieri. Hemm ukoll enċiklopediji li jkopru varjetà wiesgħa ta' suġġetti minn perspettiva kulturali, etnika jew nazzjonali partikolari, bħall-''Great Soviet Encyclopedia'' jew l-''Encyclopaedia Judaica'' .
* Xogħlijiet ta' ambitu enċiklopediku għandhom l-għan li jwasslu l-għarfien importanti akkumulat għall-qasam tas-suġġett tagħhom, bħal enċiklopedija tal-[[mediċina]], [[filosofija]] jew [[Dritt|liġi]]. Ix-xogħlijiet ivarjaw fil-firxa tal-materjal u fil-fond tad-diskussjoni, skont l-udjenza li jkunu ntiżi għaliha.
* Xi metodu sistematiku ta' organizzazzjoni huwa essenzjali biex enċiklopedija tkun tista' tintuża bħala referenza. Storikament kien hemm żewġ metodi ewlenin ta' organizzazzjoni fl-enċiklopediji stampati: il - metodu alfabetiku (li jikkonsisti f'numru t'artikli separati, organizzati f'ordni alfabetika) u l-organizzazzjoni skond kategoriji ġerarkiċi. Il-ewwel metodu huwa l-iktar komuni llum, speċjalment għal xogħlijiet ġenerali. Il-fluwidità tal-midja elettronika, madankollu, tippermetti possibbiltajiet ġodda għal aktar minn metodu wieħed ta' organizzazzjoni tal-istess kontenut. Barra minn hekk, il-midja elettronika toffri kapaċitajiet ġodda għat-tfittxija, l-indiċjar u r-referenza. L-epigrafu minn Orazju fuq il-paġna tat-titlu tal- ''Encyclopédie'' tas-seklu 18 jissuġġerixxi l-importanza tal-istruttura ta' enċiklopedija: "Liema grazzja tista' tiżdied ma' affarijiet komuni bis-setgħa tal-ordni u l-konnessjoni."
* Hekk kif il-multimedja moderna u l-era tal-informazzjoni evolvew, ħarġu metodi ġodda għall-ġbir, il-verifika, it-tqassir, u l-preżentazzjoni ta' kull tip ta' informazzjoni. Proġetti bħal [[Kollox2|Everything2]], [[Encarta]], [[h2g2]], u [[Wikipedija|Wikipedia]] huma eżempji ta’ forom ġodda tal-enċiklopedija hekk kif l-irkupru tal-informazzjoni jsir aktar sempliċi. Storikament, il-produzzjoni tal-enċiklopedija saret kemm f'kuntesti għall-profitt kif ukoll għal dawk li mhumiex. Il-''Great Soviet Encyclopedia'' msemmija hawn fuq kienet kompletament sponsorjata mill-istat, filwaqt li l-''Britannica'' kienet sostnuta kummerċjalment. B'paragun, il-Wikipedija hija sostnuta minn voluntiera li jikkontribwixxu f'ambjent mingħajr skop ta' profitt taħt l-organizzazzjoni tal-[[Fondazzjoni Wikimedia]].
Xi xogħlijiet intitolati "dizzjunarji" huma fil-fatt simili għall-enċiklopediji, speċjalment dawk li għandhom x'jaqsmu ma' qasam partikolari (bħad-''Dizzjunarju tal-Medju Evu'', id-''Dizzjunarju tal-Vapuri tal-Ġlied Navali Amerikani'', u d ''-Dizzjunarju tal-Liġi ta' Black'').
Hemm xi differenzi sinifikanti bejn enċiklopediji u dizzjunarji. Fost l-aktar notevoli nsibu li artikoli ta' enċiklopedija huma itwal, aktar sħaħ u jidħlu aktar fil-fond minn entrati fil-biċċa l-kbira tad-dizzjunarji ġenerali.<ref name="DOLencyclopedia">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref><ref name="DOLencyclopedicdefinition">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref> Hemm differenzi fil-kontenut ukoll. Ġeneralment, id-dizzjunarji jipprovdu informazzjoni lingwistika dwar il-kliem infushom, filwaqt li l-enċiklopediji jiffokaw aktar fuq il-ħaġa li għaliha jintużaw dawk il-kliem.<ref name="bejoint">Béjoint, Henri (2000). [https://books.google.com/books?id=DJ8gwtomUpMC&lpg=PA30&dq=lexicography%20translated%20encyclopedia%20dictionary&pg=PA30 ''Modern Lexicography''], pp. 30–31. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-829951-6}}</ref><ref name="DOLei">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref><ref name="OHEL22">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=nhnVF9Or_wMC&printsec=frontcover&q}}</ref> Għalhekk, filwaqt li l-entrati tad-dizzjunarju huma marbutin sew mal-kelma deskritta, l-artikoli tal-enċiklopedija jistgħu jingħataw isem xi ftit jew wisq differenti. Hekk, l-entrati tad-dizzjunarju ma jistgħux jiġu tradotti għal kollox f'lingwi oħra, iżda jistgħu jkunu artikoli ta' enċiklopedija.
Fil-prattika, madankollu, id-distinzjoni mhix konkreta, peress li m'hemm l-ebda differenza ċara bejn informazzjoni fattwali, "enċiklopedika" u informazzjoni lingwistika bħalma tidher fid-dizzjunarji.<ref name="DOLei">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref><ref name="DOLencyclopedicdefinition">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-415-14143-7|url=https://books.google.com/books?id=49NZ12icE-QC&pg=PA49&dq=%22encyclopedic+dictionary%22%2Bencyclopedia&q=%22encyclopedic%20dictionary%22%2Bencyclopedia}}</ref><ref name="Bejoint31">{{Ċita ktieb|ISBN=978-0-19-829951-6|url=}}</ref> Għalhekk l-enċiklopediji jista' jkun fihom materjal li jinstab ukoll fid-dizzjunarji, u viċi versa. B’mod partikolari, l-entrati tad-dizzjunarju spiss ikun fihom informazzjoni fattwali dwar il-ħaġa msemmija mill-kelma.
== Storja ==
L-enċiklopediji zviluppaw sew mill-forma miktuba li kellhom fl-antik, għal dik stampata fi żminijiet moderni. Illum jinstabu wkoll f'ambjenti elettroniċi.
=== Żminijiet antiki ===
[[Stampa:Naturalishistoria.jpg|daqsminuri|''Naturalis Historiae'', edizzjoni tal-1669, paġna tat-titlu]]
Wieħed mill-ewwel xogħlijiet enċiklopediċi li baqgħu ħajjin sa żminijiet moderni huwa n- ''[[Storja Naturali (Pliny)|Naturalis Historiae]]'' ta’ [[Plinju l-Anzjan]], statist [[Ruma tal-qedem|Ruman]] li għex fl-ewwel seklu wara Kristu. Huwa ġabar xogħol ta’ 37 kapitlu li jkopru l-istorja naturali, l-arkitettura, il-mediċina, il-ġeografija, il-ġeoloġija, u aspetti oħra tad-dinja ta’ madwaru. Fid-daħal tiegħu jgħid li ġabar 20,000 fatt minn 2,000 xogħol minn aktar minn 200 awtur, u żied ħafna oħra mill-esperjenza tiegħu stess. Ix-xogħol ġie ppubblikat madwar is-sena 77–79, għalkemm Plinju aktarx li ma spiċċax din il-biċċa xogħol qabel mewtu fl-iżbruffar tal-[[Vesuvju]] fis-sena 79 AD.<ref name="naturalis">Naturalis Historia</ref>
=== Żmien medjevali ===
Isidru ta’ Sevilja, wieħed mill-iprem studjużi tal- [[Medjuevu|Medju Evu]] bikri, huwa rikonoxxut bħala l-kittieb tal-ewwel enċiklopedija tal-Medju Evu, l- ''Etymologiae'' ( ''L-Etimoloġiji'' ) jew l-''Oriġini'' (madwar is-sena 630), li fiha ġabar għadd imdaqqas ta' tagħlim disponibbli fi żmienu, kemm antik kif ukoll kontemporanju. Dan ix-xogħol fih 448 kapitlu f'20 volum, u huwa ta' valur kbir minħabba l-kwotazzjonijiet u frammenti ta' testi minn awturi oħra li kienu jintilfu kieku ma ġabarhomx.
L-iktar enċiklopedija popolari tal-Era Karolingjana kienet id-''De universo'' jew ''De rerum naturis'' ta’ Rabanus Maurus, miktuba madwar is-sena 830; din kienet ibbażata fuq ''Etymologiae''.<ref>{{Ċita ktieb|url=https://books.google.com/books?id=LVrgAAAAMAAJ&printsec=frontcover&dq=De+universo+or+De+rerum+naturis+by+Rabanus+Maurus&q=De+universo+or+De+rerum+naturis+by+Rabanus+Maurus|ISBN=978-0-8020-2636-1}}</ref>
L-enċiklopedija tas-[[Suda]], enċiklopedija Biżantina enormi mis-seklu 10, kellha 30,000 entrata, ħafna li meħudha minn sorsi antiki li issa ntilfu, u spiss ġejjin minn kompilaturi [[Kristjaneżmu|Kristjani]] medjevali. It-test kien irranġat alfabetikament b'xi ftit devjazzjonijiet mill-ordni komuni tal-vokali fl-alfabet Grieg.
Il-ġabriet bikrija ta' għerf Musulman fil-Medju Evu kienu jinkludu bosta xogħlijiet komprensivi. Madwar is-sena 960, l-Aħwa tal-Purità ta ’ [[Basra]] kienu qed jaħdmu fuq l-''Enċiklopedija'' ''tal-Aħwa tal-Purità''.<ref>P.D. Wightman (1953), ''The Growth of Scientific Ideas''</ref> Xogħlijiet notevoli f'dan il-kuntest jinkludu l-enċiklopedija tax-xjenza ta ' Abu Bakr al-Razi, il-produzzjoni prolifika tal- Mutazilite Al-Kindi f'270 ktieb, u l-enċiklopedija medika ta' [[Ibn Sina]], li kienet xogħol ta' referenza standard għal sekli sħaħ. Notevoli wkoll huma xogħlijiet ta' storja universali (jew soċjoloġija) minn Asharites, al-Tabri, al-Masudi, <nowiki><i>L-Istorja tal-Profeti u s-Slaten</i></nowiki> minn Muhammad ibn Jarir al-Tabari, Ibn Rustah, al-Athir, u Ibn Khaldun, li fil-''Muqadimmah'' iwissi dwar kemm nistgħu nafdaw ċerti sorsi, xi ħaġa li għadha applikabbli anke illum.
[[Stampa:Archive-ugent-be-018970A2-B1E8-11DF-A2E0-A70579F64438_DS-337_(cropped).jpg|xellug|daqsminuri|254x254px|Silta mill-enċiklopedija "[[Liber Floridus]]". Illustrazzjoni li turi lill-kittieb Lambert, waqt li qed jipprova jiġbor is-l-għerf kollu tal-bniedem. Manuskritt ippreservat fil-[[Librerija tal-Università ta ’Ghent|Librerija tal-Università ta’ Ghent]].<ref>{{Ċita web|url=https://lib.ugent.be/viewer/archive.ugent.be:018970A2-B1E8-11DF-A2E0-A70579F64438#?c=&m=&s=&cv=14&xywh=-1421,1766,13850,7733}}</ref>]]
Ix-xogħol enċiklopediku enormi fiċ-Ċina ta’ l- ''Erba’ Kotba l-Kbar tal-Għanja'', miġbur fis-seklu 11 matul id- dinastija Song bikrija (960–1279), kien biċċa xogħol letterarja enormi għal dak iż-żmien. L-aħħar enċiklopedija minn dawn l-erbgħa tammonta għal 9.4 miljun karattru Ċiniż f'1000 volum miktub. Il-'perjodu tal-enċiklopedisti' jifrex mill-għaxar sas-sbatax-il seklu, u matulu l-gvern taċ-Ċina impjega mijiet ta' studjużi biex jiktbu enċiklopediji kbar ħafna.<ref name=":0">{{Ċita ktieb|ISBN=9781602397064|url=https://archive.org/details/libraryillustrat0000murr}}</ref> L-akbar waħda minnhom hija l-[[Encyclopedija Yongle|Enċiklopedija Yongle]]; li tlestiet fl-1408 u kienet tikkonsisti fi kważi 23,000 volum ta' folji f'forma ta' manuskritt.
Tard fil-mejdjuevu, bosta awturi fl-Ewropa kellhom l-ambizzjoni li jiġbru l-għerf kollu tal-bniedem f’oqsma partikolari jew b’mod ġenerali, pereżempju [[Bartholomeus Anglicus]], [[Vinċenz ta ’Beauvais|Vincent ta’ Beauvais]], [[Radulfus Ardens]], [[Ktieb ta 'Sydrac|Sydrac]], [[Brunetto Latini]], Giovanni da Sangiminiano, u [[Pierre Bersuire]]. Xi wħud kienu nisa, bħal [[Hildegard ta' Bingen]] u [[Herrad ta' Landsberg]]. L-iktar magħrufa minn dawk il-pubblikazzjonijiet kienu l-''Speculum maius (Il-Mera l-Kbira)'' ta’ Vincent ta' Beauvais u d-''De proprietatibus rerum (Fuq il-Propjetajiet tal-Oġġetti)'' minn Bartholomeus Anglicus. Matul il-Medju Evu, dan tal-aħħar ġie tradott (jew adattat) għall-Franċiż, Provenzal, [[Lingwa Taljana|Taljan]], [[Lingwa Ingliża|Ingliż]], Fjamming, Anglo-Norman, [[Lingwa Spanjola|Spanjol]] u Ġermaniż. It-tnejn inkitbu f'nofs is-seklu 13. L-ebda enċiklopedija medjevali ma kellha t-titlu ''Encyclopaedia'' - ħafna drabi kienu jissejħu ''Fuq in-natura (De natura, De naturis rerum)'', ''Mera (Speculum maius, Speculum universale)'', ''jew Teżor (Trésor)''.<ref>Monique Paulmier-Foucart, "Medieval Encyclopaedias", in André Vauchez (ed.), ''Encyclopedia of the Middle Ages'', James Clarke & Co, 2002.</ref>
=== Rinaxximent ===
[[Stampa:Margarita_Philosopica_by_Reisch_2.jpg|daqsminuri|254x254px|Anatomija fil-''Margarita Philosophica'', 1565]]
L-enċiklopediji medjevali kienu kollha kkupjati bl-id u għalhekk disponibbli l-aktar għal patruni sinjuri jew irġiel monastiċi; kienu jiswew ħafna flus, u ġeneralment miktuba għal dawk li jiddilettaw fl-ġbir tal-għerf aktar milli għal dawk li juqrawh każwalment.<ref name="dotma">See "Encyclopedia" in ''[[Dictionary of the Middle Ages]]''.</ref>
Matul ir-[[Rinaxximent]], l-invenzjoni tal-istampar ippermetta it-tifrix usa' tal-enċiklopediji u kull studjuż li ried waħda seta' jkollu kopja personali. Id-''De expetendis et fugiendis rebus'' ta' [[Giorgio Valla]] ġie stampat wara mewtu fl-1501 minn Aldo Manuzio f'Venezja. Dan ix-xogħol segwa l-iskema tradizzjonali tal-arti liberali. Madankollu, Valla żied it-traduzzjoni ta' xogħlijiet Griegi qodma dwar il-matematika (l-ewwelnett minn [[Arkimede|Archimedes]]), li kienu għadhom kemm ġew skoperti mill-ġdid u tradotti għal-Latin. Il-''Margarita Philosophica'' ta ’ Gregor Reisch, stampata fl-1503, kienet enċiklopedija sħiħa li tispjega s-[[Arti liberali|seba’ arti liberali]].
It-terminu ''enċiklopedija'' iddaħħal mill-umanisti tas-seklu 16 li qraw ħażin kopji tat-testi ta' Pliny<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0138%3Abook%3Dpreface%3Achapter%3D3 Pliny the Elder, ''Naturalis Historia'', Preface 14].</ref> u Quintilian,<ref>Quintilian, ''Institutio oratoria'', 1.10.1: ''ut efficiatur orbis ille doctrinae, quem Graeci ἐγκύκλιον παιδείαν vocant.''</ref> u għaqqdu ż-żewġ kelmiet Griegi "''enkyklios" u "paedia''" f'kelma waħda, έγκυκλοπαιδεία.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De%29gkuklopaidei%2Fa έγκυκλοπαιδεία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', at Perseus Project: "f. l. [= ''falsa lectio'', Latin for "false reading"] for ἐγκύκλιος παιδεία"</ref> Il-frażi ''enkyklios paedia'' (ἐγκύκλιος παιδεία) intużat minn Plutarka u l-kelma Latina encyclopaedia ġiet minnu.
L-ewwel xogħol intitolat b’dan il-mod kien l- ''Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio'' miktub minn Johannes Aventinus fl-1517.
<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">[ ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (February 2012)">ċitazzjoni meħtieġa</span></nowiki>'' ]</sup>
It-tabib u filosfu Ingliż, Sir Thomas Browne uża l-kelma 'enċiklopedija' fl-1646 fid-daħla biex jiddefinixxi l-''Pseudodoxia Epidemica tiegħu'', xogħol ewlieni fir-rivoluzzjoni xjentifika tas-seklu 17. Browne qassam l-enċiklopedija tiegħu fuq l-iskema stabbilita fir-Rinaxximent, l-hekk imsejħa 'skala ta' ħolqien' li titla' mid-dinja minerali, veġetali, annimali, umana, planetari u dik kożmoloġika. ''Pseudodoxia Epidemica'' kien best-seller Ewropew, tradott għall-Franċiż, l-Olandiż u l-Ġermaniż kif ukoll il-Latin. B'kollox kien hemm mhux inqas minn ħames edizzjonijiet tiegħu, kull waħda riveduta u miżjuda, bl-aħħar edizzjoni tinħareġ fl-1672.
Fatturi finanzjarji, kummerċjali, legali u intellettwali biddlu d-daqs tal-enċiklopediji. Matul ir-[[Rinaxximent]], il-klassijiet tan-nofs kellhom iktar ħin biex jaqraw u l-enċiklopediji għenuhom jitgħallmu aktar. Il-pubblikaturi riedu jżidu l-produzzjoni tagħhom u għalhekk xi pajjiżi bħall-Ġermanja bdew ibigħu kotba mingħajr ċertu partijiet tal-alfabet, biex jippubblikawhom aktar malajr. Il-pubblikaturi ma setgħux jaffordjaw ir-riżorsi kollha waħedhom, u għalhekk il-pubblikaturi kienu jingħaqdu flimkien biex joħolqu enċiklopediji aħjar. Meta l-pubblikazzjoni saret finanzjarjament impossibbli, introduċew sistemi ta' abbonamenti u pubblikazzjonijiet maqsuma b'partijiet li jinħarġu minn żmien għal żmien. Dan kien riskjuż għall-pubblikaturi minħabba li kellhom isibu nies li jħallsu kollox bil-quddiem jew bin-nifs. Meta dawn irnexxew, il-kapital tal-pubblikaturi żdied u kien ikun hemm dħul kostanti għall-produzzjoni tal-enċiklopediji. Aktar tard, ir-rivalità kibret, u bdew intalbu d-drittijiet tal-awtur minħabba liġijiet dgħajfa f'dan il-qasam. Xi pubblikaturi kienu jikkopjaw ix-xogħol ta' pubblikatur ieħor biex jipproduċu enċiklopedija aktar malajr u bi prezz orħos. B'hekk il-konsumaturi ma kienx ikollhom iħallsu ħafna u l-pubblikaturi jbiegħu aktar. L-Enċiklopediji għamluha possibli li nies tal-klassi tan-nofs setgħu bażikament ikollhom librerija żgħira f'darhom stess. Ħafna nies fl-Ewropa kienu qed isiru aktar kurjużi dwar is-soċjetà tagħhom u f'dawk ta' madwarhom u b'hekk anke qamu kontra l-gvern tagħhom.<ref>{{Ċita pubblikazzjoni|url=https://www.researchgate.net/publication/241898454|doi=10.1353/lac.2012.0012}}</ref>
=== Enċiklopediji tradizzjonali ===
[[Stampa:Encyclopedie_de_D'Alembert_et_Diderot_-_Premiere_Page_-_ENC_1-NA5.jpg|daqsminuri|''[[Encyclopédie]]'', 1773]]
L-idea moderna ta' enċiklopedija ġenerali, taf il-bidu tagħha qabel l-enċiklopedisti tas-seklu 18. Madankollu, Chambers' ''Cyclopaedia,'' magħrufa wkoll bħala <nowiki><i id="mwAZ0">Universal Dictionary of Arts and Sciences</i></nowiki> (1728), u l-''Encyclopédie'' ta' [[Denis Diderot]] u [[Jean le Rond d'Alembert]] (maħruġa mill-1751 'il quddiem), kif ukoll l-''[[Encyclopædia Britannica]]'' u l-''Conversations-Lexikon'' ta' Brockhaus, kienu l-ewwel li ħadu l-forma t'enċiklopedija kif nafuha llum, b'ambitu komprensiv ta' suġġetti, diskussi fil-fond u organizzati b'mod aċċessibbli u sistematiku. Fl-1728, Chambers segwew mal-''Lexicon Technicum'' ta' John Harris maħruġ fl-1704 u l-edizzjonijiet sussegwenti; dan ix-xogħol kien bit-titlu u l-kontenut tiegħu "A Universal English Dictionary of Arts and Sciences: Explaining not only the Terms of Art, but the Arts Themselves".
Enċiklopediji popolari u bi prezz raġonevoli bħall ''[[Harmsworth's Universal Encyclopaedia]]'' and the ''[[Children's Encyclopaedia]]'' dehru fil-bidu tas-snin 20 tas-seklu 20.
Fl-Istati Uniti, is-snin ħamsin u sittin raw l-introduzzjoni ta' diversi enċiklopediji kbar, ħafna drabi mibjugħa bin-nifs. L-iktar magħrufa minn dawn kienu l-''[[Ktieb Dinji|World Book]]'' u ''[[Funk u Wagnalls|Funk & Wagnalls]]''. Daqs 90% inbiegħu [[bieb bieb]]. Fil-ktieb tiegħu ''You Could Look It Up'', Jack Lynch jgħid li l-bejjiegħa tal-enċiklopediji tant kienu komuni li anke ċajt beda jintqal dwarhom. Huwa jiddeskrivi l-għajta tal-bejgħ tagħhom hekk: ''"Ma kinux ibiegħu kotba imma stil ta' ħajja, futur, wegħda ta' mobbiltà soċjali."'' F'reklam tal''-World Book'' tal-1961 jingħad li, ''"Għandek il-futur tal-familja tiegħek f'idejk issa,"'' waqt li turi idejn femminili li jżommu l-formola biex tordna. <ref>{{Ċita web|url=https://slate.com/human-interest/2016/06/how-two-artists-turn-old-encyclopedias-into-beautiful-melancholy-art.html}}</ref>
[[Stampa:EncycBrit1913.jpg|daqsminuri|Reklam tal-1913 għall- ''Encyclopædia Britannica'', l-eqdem u waħda mill-ikbar enċiklopediji Ingliżi kontemporanji]]
It-tieni nofs tas-seklu 20 ra wkoll il-proliferazzjoni ta' enċiklopediji speċjalizzati li ġabru suġġetti f'oqsma speċifiċi, prinċipalment biex isostnu industriji u professjonisti speċifiċi. Din it-tendenza kompliet sa żmienna. Enċiklopediji ta' mill-inqas volum wieħed fid-daqs issa jeżistu għall-biċċa l-kbira tad[[Dixxiplina akkademika|-dixxiplini akkademiċi]] kważi kollha, jekk mhux kollha, inklużi suġġetti speċjalizzati ħafna bħalma huma l-[[Il-Bijoetika|bijoetika]] .
=== Enċiklopediji diġitali u onlajn ===
Ma' tmiem is-seklu 20, l-enċiklopediji kienu qed jiġu ppubblikati fuq [[CD-ROM]] għall-użu fuq kompjuters personali. L-''[[Encarta]]'' tal-[[Microsoft]], ippubblikata bejn l-1993 u l-2009, kienet eżempju importanti f'dan il-qasam peress li ma kellha l-ebda ekwivalenti stampat. F'dawn it-tiġ ta' enċiklopediji, ħafna mill-artikoli kienu akkumpanjati minn fajls tal-vidjo kif ukoll awdjo kif ukoll bosta stampi ta' kwalità tajba.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/guide_page_FAQ/FAQ.html|title=Important Notice: MSN Encarta to be Discontinued|publisher=MSN Encarta|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091027213618/http://encarta.msn.com/guide_page_FAQ/FAQ.html|archivedate=October 27, 2009|url-status=dead}}</ref>
Teknoloġiji diġitali u crowdsourcing onlajn ippermettew li l-enċiklopediji jinqatgħu mil-limitazzjonijiet tradizzjonali ta' daqs sew fl-ammont ta' artikli kif ukoll fl-approfondiment tas-suġġetti koperti. Il-[[Wikipedija]], enċiklopedija onlajn b'xejn, b'liċenzja miftuħa u multilingwistika, appoġġata mill-[[Fondazzjoni Wikimedia]] mingħajr skop ta' qligħ u s-softwer open source [[MediaWiki]] dehret għall-ewwel darba fl-2001. B'differenza għal enċiklopediji kummerċjali onlajn bħal [[Encyclopædia Britannica Online|''Encyclopædia Britannica'' Online]], li huma miktuba minn esperti, il-Wikipedija hija maħluqa u miżmuma b'mod kollaborattiv minn [[Wikipedjani|edituri voluntiera]], organizzati minn linji gwida miftiehma b'mod kollaborattiv u [[Komunità tal-Wikipedia|rwoli tal-utenti]]. Ħafna kontributuri jużaw psewdonimi u jibqgħu anonimi. Il-kontenut huwa għalhekk rivedut, iċċekkjat, miżmum jew imneħħi abbażi tal-valur intrinsiku tiegħu stess u sorsi esterni li jappoġġjawh.
L-affidabbiltà tal-enċiklopediji tradizzjonali, min-naħa tagħhom, tiddependi fuq l-awturi u l-kompetenza professjonali tagħhom. Ħafna akkademiċi, għalliema, u ġurnalisti rrifjutaw u jkomplu jirrifjutaw enċiklopediji miftuħa, li joriġinaw mill-folla, speċjalment il-Wikipedia, bħala sors affidabbli ta’ informazzjoni, u l-Wikipedija fiha nnifisha mhix sors affidabbli skont l-istandards tagħha stess minħabba l-mudell ta’ crowdsourcing u l-fatt li hija apertament modifikabbli b'mod anonimu.<ref>{{Ċita web|url=http://legacy.sandiegouniontribune.com/uniontrib/20060923/news_lz1n23wiki.html}}</ref> Studju min-''[[Nature (ġurnal)|Nature]]'' fl-2005 sab li l-artikoli tax-xjenza tal-Wikipedia kienu bejn wieħed u ieħor komparabbli fl-eżattezza għal dawk ta ' ''[[Encyclopædia Britannica]]'', li fihom l-istess numru ta' żbalji serji u madwar 1/3 aktar ineżattezzi fattwali żgħar, iżda li l-kitba tal-Wikipedia kellha t-tendenza li tkun konfuża u inqas faċli biex tinqara.<ref name="GilesJ2005Internet">Giles, Jim (Dicembru 2005). "[[doi:10.1038/438900a|Internet encyclopedias go head to head]]". ''Nature''. 438 (7070): 900–901. Bibcode:2005Natur.438..900G. doi:10.1038/438900a. <nowiki>PMID 16355180</nowiki>.
</ref> L-''Encyclopædia Britannica'' ċaħdet il-konklużjonijiet ta' l-istudju, u qieset li l-istudju kien difettuż b'mod fatali.<ref name="Britannica-rebuttal">{{Ċita web|url=http://corporate.britannica.com/britannica_nature_response.pdf}}</ref> Fi Frar tal-2014, il-Wikipedija kellha 18-il biljun żjara fuq il-paġni tagħha minn kważi 500 miljun viżitatur uniku kull xahar.<ref name="small screen2">{{Ċita aħbar|url=https://www.nytimes.com/2014/02/10/technology/wikipedia-vs-the-small-screen.html}}</ref> Il-kritiċi jargumentaw li l-Wikipedia turi preġudizzju sistemiku.<ref>{{Ċita pubblikazzjoni|url=https://ijoc.org/index.php/ijoc/article/view/777}}</ref>
Hemm diversi enċiklopediji iżgħar, ġeneralment aktar speċjalizzati, fuq diversi temi, xi drabi ddedikati għal reġjun ġeografiku speċifiku jew perjodu ta' żmien.<ref>Sideris A., [https://www.academia.edu/481168/The_Encyclopedic_Concept_in_the_Web_Era= "The Encyclopedic Concept in the Web Era"], in Ioannides M., Arnold D., Niccolucci F. and K. Mania (eds.), ''The e-volution of Information Communication Technology in Cultural Heritage. Where Hi-Tech Touches the Past: Risks and Challenges for the 21st Century. VAST 2006'', Epoch, Budapest 2006, pp. 192-197. {{ISBN|963-8046-74-0}}.</ref> Eżempju wieħed ta' dan hemm l-i''[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]'' .
=== L-ikbar enċiklopediji ===
Mill-bidu tas-snin 2020, l-akbar enċiklopediji huma dawk Ċiniżi bl-isem [[Baidu Baike]] (16-il miljun artikolu) u [[Hudong Baike]] (13-il miljun), segwit mill-[[Lista tal-Wikipedji|Wikipedji]] bl-Ingliż (6 miljuni), il- [[Wikipedia Ġermaniża|Ġermaniż]] (2+ miljun) u l-[[Wikipedia Franċiża|Franċiż]] (2+ miljun).<ref name="wp.org">{{Ċita web|url=https://www.wikipedia.org/}}</ref> Aktar minn tużżana Wikipedia oħra għandhom 1 miljun artiklu jew aktar, ta' kwalità u tul varjabbli. Il-kejl tad-daqs ta' enċiklopedija bl-artikoli tagħha huwa metodu ambigwu peress li l-[[enċiklopediji Ċiniżi]] onlajn imsemmija hawn fuq jippermettu aktar minn artiklu wieħed dwar l-istess suġġett, filwaqt li l-Wikipedji jaċċettaw artikolu komuni wieħed biss għal kull suġġett iżda jippermettu ħolqien awtomatizzat ta' artikli kważi vojta.
== Referenzi ==
{{Referenzi}}
*
[[Kategorija:Category:Enċiklopediji]]
| |||