|
Mudell:Isem tal-lingwa/artiklu
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
| align="center" colspan="2"|<big>'''Pariġi'''</big><br /><big>'''Paris''' {{en}}</big><br /><big>'''Paris''' {{fr}}
|-
|align=left width=130px| [[Stampa:Flag_of_Paris.svg|120px|Bandiera]]
|align=right width=130px| [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|120px|Arma]]
|-
| align=center colspan=2 style="background:#f9f9f9;" | [[Stampa:Paris_-_Eiffelturm_und_Marsfeld2.jpg|270px]]<br />[[Torri Eiffel]]
|-
| align=center colspan=2 style="background:#f9f9f9;" | [[Stampa:Screen Shot 2015-12-06 at 18.44.09.png|Lokazzjoni ta' Pariġil|270px]]
|-
|'''Pajjiż<br />[[Reġjun ta' Franza|Reġjun]]<br />[[Dipartimenti ta' Franza|Dipartiment]]'''
|{{bandiera|Franza}}<br />[[Île-de-France (Reġjun)|Île-de-France]]<br />Pariġi
|-
|'''[[Diviżjoni amministrattiva|Suddiviżjonijiet]]'''
|[[Arrondissements ta' Pariġi|20 arrondissements]]
|-
| '''Gvern'''<br /> • Sindku
| <br />[[Anne Hidalgo]] ([[Partit Soċjalista (Franza)|PS]])
|-
|'''[[Erja]]'''<br /> • Belt<br /> • Urban<br /> • Metro
|105.4 km2 (40.7 mi kw)<br /> 2,844.8 km2 (1,098.4 mi kw)<br /> 17,174.4 km2 (6,631.1 mi kw)
|-
|'''[[Żona tal-ħin]]'''
|[[Ħin Ewropew Ċentrali|CET]] (UTC+1)
|-
|'''Popolazzjoni''' (2012)<br /> • Belt<br /> • Densità<br /> • Urban<br /> • Metro
|2,240,621<br />21,000/km2 (55,000/sq mi)<br />10,550,350<br />12,341,418
|-
|'''Kodiċi postali'''
|75001-75020, 75116
|-
|'''Websajt'''
|[http://www.paris.fr/ www.paris.fr]
|}
'''Pariġi''' (<small>[[lingwa franċiża|Franċiż]]:</small>{{awdjo|Paris1.ogg|paʁi}}) hija l-belt kapitali ta' [[Franza]]. Il-belt tinsab fuq ix-xmara [[Seine]], fit-tramuntana tal-pajjiż, kif ukoll tinsab fir-reġjun [[Île-de-France]], li hu magħruf ukoll bħala région parisienne, "Reġjun Pariġin". Il-Belt ta' Pariġi għanda żona ta' 105 km² (41 mi²) u popolazzjoni ta' 2,241,346 (stima tal-2014)<ref name="parispop1">{{ċita web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=20&ref_id=poptc02101|titlu=Évolution de la population au 1er janvier 2014|editur=[[INSEE]]|aċċessdata=4 ta' Diċembru 2015}}</ref> ġewwa l-fruntieri amministrattivi tagħha li huma essenzjalment mhux mibdula sa mill-1860. Sa mis-seklu 19, iż-żona mibnija ta' Pariġi kibret aktar lilhinn mill-fruntieri amministrattivi tagħha: flimkien mas-[[subborg|subborgi]] tagħha, iż-żona metropolitana ta' Pariġi għandha popolazzjoni ta' 12,341,418 (ċensiment tal-2012),<ref name=pop_AU>{{ċita web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau_local.asp?ref_id=TER&millesime=2012&typgeo=AU2010&search=001 | titlu=Séries historiques des résultats du recensement - Aire urbaine de Paris (001)| awtur=[[INSEE]]| aċċessdata=2015-11-21|lingwa=fr}}</ref> jew 18.9% tal-popolazzjoni ta' Franza.<ref>{{ċita web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau_local.asp?ref_id=TER&millesime=2012&typgeo=FE&typesearch=territoire&codgeo=001&territoire=OK | titlu=Séries historiques des résultats du recensement - France| awtur=INSEE| aċċessdata=2015-11-21|lingwa=fr}}</ref> Ir-reġjun amministrattiv ta' Pariġi jkopri 12,012 km² (4,638 mi²), bil-kunsill reġjonali tiegħu stess u l-president.
Pariġi twaqqfet fis-seklu 3 QK minn xi nies [[Ċeltiċi|nies ċeltiċi]] imsejjħa il-Parisii, li taw l-isem lil belt. Mis-seklu 12, Pariġi kienet l-akbar belt fl-dinja tal-Punent, b'ċentru kummerċjali prosperu, u d-domiċilju tal-[[Università ta' Pariġi]], waħda mill-ewwel fl-Ewropa. Fis-seklu 18, kienet l-istadju taċ-ċentru għar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]], u saret ċentru importanti ta' finanzi, kummerċ, moda, xjenza, u arti, pożizzjoni li xorta baqgħat sal-llum.
Ir-[[Reġjun ta' Pariġi]] għandu [[Prodott gross domestiku|PGD]] ta' €624 biljun fl-2012, li jammonta għal 30 fil-mija tal-PGD ta' Franza, u jiġi klassifikat bħala wieħed mill-ħames reġjuni għonja fl-Ewropa; huwa l-bankarju u ċ-ċentru finanzjarju ta' Franza, u fih l-kwartieri ġenerali ta' 29 minn 31 kumpanija fi Franza kklassifikati fil-[[Fortune Global 500]] tal-2015.
Pariġi hija l-belt tal-[[mużew tal-arti]] li hija l-aktar viżitata fid-dinja , il-[[Louvre]], kif ukoll il-[[Musée d'Orsay]], innotat għall-ġbir ta' arti impressjonisti Franċiżi, u l-[[Musée National d'Art Moderne]], mużew ta' arti moderni u kontemporanji. Il-postijiet familjari arkitettorali notevoli ta' Pariġi jinkludu [[Notre Dame de Paris|Katidral Notre Dame]] (seklu 12); is-[[Sainte-Chapelle]] (seklu 13); it-[[Torri Eiffel]] (1889); il-[[Sacré-Cœur (Pariġi)|Bażilika tas-Sacré-Cœur]] ġewwa [[Montmartre]] (1914). Fl-2014 Pariġi rċeviet 22.4 miljun viżitatur, biex b'hekk il-belt hija waħda mill-awqa destinazzjoni turistika fid-dinja.<ref>Bħala ċiviltà ewlenija f'salib it-toroq, Pariġi kienet irrappreżentata 22 darba fil-Fieri Dinjija u fl-ekspożizzjonijiet sa mill-1798</ref> Pariġi hija wkoll magħrufa għall-[[Moda Franċiża|moda]] tagħha. Ħafna mill-universitajiet ewlenin ta' Franza u l-''[[grandes écoles]]'' jinsabu f'Pariġi, hekk kif il-gazzetti ewlenin ta' Franza, li jinkludu ''[[Le Monde]]'', ''[[Le Figaro]]'' u ''[[Libération]]''.
Pariġi hija post tal-klabb tal-[[futbol]] [[Paris Saint-Germain FC|Paris Saint-Germain]] u l-klabb tar-[[unjoni ragbi|ragbi]] [[Stade Français]]. L-istadium li jesa' 80,000, [[Stade de France]], li kien inbena ghat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1998|Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-1998]], huwa allokat fit-tramuntana ta' Pariġi fil-komun ta' [[Saint-Denis (Seine-Saint-Denis)|Saint-Denis]]. Pariġi ospitat kampjonat annwali tat-[[tennis]] [[French Open]] fuq it-tafal aħmar ta' [[Stade Roland Garros|Roland Garros]]. Pariġi ospitat ukoll l-Olimpjadi tas-Sajf tal-[[Olimpjadi tas-Sajf 1900|1900]] u kif ukoll tal-[[Olimpjadi tas-Sajf 1924|1924]], żewġ edizzjonijiet tat-Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1938|1938]] u tal-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1998|1998]], u t-Tazza Tad-Dinja tar-Ragbi tal-[[Tazza tad-Dinja tar-Ragbi 2007|2007]].
Pariġi hija moqdija b'żewġ ajruporti internazzjonali li huma [[Ajruport Paris-Charles de Gaulle|Paris-Charles de Gaulle]] u [[Paris-Orly Airport|Paris-Orly]]. Infetħet fl-1900, is-sistema sotterranja tal-belt, il-[[Paris Métro]], iservi 4.5 miljun passiġġier kuljum.<ref>{{ċita web|titlu=Busiest Subways|url=http://geography.about.com/od/urbaneconomicgeography/a/Busiest-Subways.htm|sit=http://geography.about.com|aċċessdata=30 ta' Awwissu 2015}}</ref> Pariġi hija ċ-ċentru tan-netwerk nazzjonali tat-toroq, u hija mdawra minn tliet toroq orbitali: il-[[Périphérique (Pariġi)|Périphérique]], l-awtostrada tal-A86, u l-awtostrada [[Francilienne]] fis-subborgi ta' barra.
==Storja==
===Etimoloġija===
[[Stampa:Charles Marville, Place de l'Opéra, 1878.jpg|thumb|upright|Fl-1860, it-toroq u l-monumenti ta' Pariġi kienu mdawwlin minn 56,000 bozoz tal-gass, għalhekk il-belt kienet imsejħa ''The City of Light.'']]
L-isem ''Paris'' huwa derivat minn abitanti bikrin, mit-tribù ċeltiċi [[Parisii (Gaul)|Parisii]].
Pariġi hija spiss imsejħa bħala "The City of Light" (''La Ville Lumière, (Il-Belt tad-Dawl)''), kemm minħabba r-rwol ewlieni tagħha matul iż-[[Żmien tal-Illuminiżmu]], u aktar litteralment għaliex Pariġi kienet waħda mill-ewwel belt Ewropea li adottat id-dwal tal-gass fit-toroq. Fiż-żminijet tal-1860, il-boulevards u t-toroq ta' Pariġi kienu mdawwlin minn 56,000 bozoz tal-gass. Sa mis-seklu 19, Pariġi kienet magħrufa wkoll bħala ''Panam(e)'' bis-slang Franċiż.
L-abitanti huma magħrufa bil-Malti bħala "Pariġini", bl-Ingliż bħala ''Parisians'' u bil-Franċiż bħala ''Parisiens'' ({{awdjo|Parisien2.ogg|paʁizjɛ̃}}), kienu magħrufa wkoll bħala ''Parigots'' ({{awdjo|Parigot.ogg|paʁiɡo}}).<ref>Il-kelma kienet x'aktarx maħluqa mill-Pariġini tal-klassi popolari t'isfel li tkellmu *argot*, Imbagħad *parigot* kienet użata b'mod provokanti barra r-reġjun Pariġin u barra minn Franza kienet tfisser ''Parisians'' b'mod ġenerali.</ref>
===Oriġini===
Il-''[[Parisii (Gaul)|Parisii]]'', it-tribujiet ċeltiċi, abitaw iż-żona ta' Pariġi minn madwar nofs is-seklu 3 QK. Waħda mir-rotot kummerċjali tat-tramuntana u tan-nofsinhar maġġuri taż-żona kienet taqsam is-Seine fuq l-[[île de la Cité]]; din kienet post ta' laqgħa, tal-art u tar-rotot tal-kummerċ tal-ilma li gradwalment saret belt u ċentru kummerċjali importanti. Il-Parisii kienu nnegozjaw ma xi bliet li għandhom xmara ħafna l-bogħod mill-Peniżola Iberika, u b'dan il-għan inħadmu l-muniti tagħhom stess.
[[File:ParisiiCoins.jpg|thumb|left|Muniti tad-deheb nħadmu mill-Parisii (Seklu 1 QK)]]
Ir-[[Imperu Ruman|Rumani]] ħakmu l-baċin ta' Pariġi fis-sena 52 QK u wara għamlu l-belt kamp ta' gwarniġġjon, kif ukoll bdew jestendu l-ftehim tagħhom b'mod aktar permanenti għall-[[Rive Gauche|Bank Xellugi]] ta' Pariġi. Il-belt tal-Gallo-Rumani kienet oriġinarjament imsejħa [[Lutetia]] (aktar fid-dettal, ''Lutetia Parisiorum'', ''Lutetia tal-Parisii''). Hija saret belt prospera b'forum, banjijiet, tempji, teatri, u [[anfiteatru]].
Sal-aħħar tal-Imperu Ruman tal-Punent, il-belt kienet magħrufa sempliċement bħala ''Parisius'' bil-Latin u ''Paris'' bil-Franċiż. Il-[[Kristjaneżmu]] ġie ntrodott fin-nofs tas-seklu 3 AD. Skond it-tradizzjoni, l-ewwel Isqof ta' Pariġi kien San [[Denis]]. Meta huwa rrifjuta li jirrinunzja l-fidi tiegħu, kien miet martri wara li ħanxrulu rasu fuq l-għolja li saret magħrufa bħala l-''Muntanja tal-Martri'' (''Mons Martyrum''), eventwalment ''[[Montmartre]]''. Il-post tad-dfin tiegħu kien santwarju reliġjuż importanti; il-[[Bażilika ta' Saint-Denis]] inbniet hemmhekk u saret il-post tad-dfin tar-Reijiet Franċiżi.
[[Clovis I|Clovis il-Frank]], l-ewwel re tad-dinastija Merovingjana, għamel il-belt kapitali tiegħu sa mis-sena 508.
Il-fortifikazzjoni ta' Île-de-France naqset milli tipprevjeni, b'hekk [[Assedju ta' Pariġi (845)|tkeċċiet mill-Vikingi fis-sena 845]], iżda l-importanza strateġika ta' Pariġi bil-pontijiet u l-prevenzjoni tal-vapuri għaddiet u ġiet stabbilita mid-difiża tas-suċċess fl-[[Assedju ta' Pariġi (885–86)]]. Fis-sena 987 [[Hugh Capet]], l-[[Għadd ta' Pariġi]] (''comte de Paris''), id-[[Duka tal-Franki]] (''duc des Francs'') kien elett ir-Re tal-Franki (''roi des Franks''). Taħt ir-regola tar-Reijiet [[Dar ta' Capet|Kapetani]], Pariġi gradwalment saret l-akbar u l-aktar belt sinjura fi Franza.
===Medju Evu===
[[Stampa:Palais de la Cite.jpg|thumb|right|Il-[[Palais de Justice (Paris)|Palais de la Cité]] u s-[[Sainte-Chapelle]], veduta mill-Bank Xellugi]]
Sal-aħħar tas-seklu 12, Pariġi kienet saret il-kapitali politika, ekonomika, reliġjuża u kulturali ta' Franza. L-''Île de la Cité'' kienet is-sit tal-palazz irjali. Fl-1163, matul ir-renju ta' [[Louis VII ta' Franza|Louis VII]], [[Maurice de Sully]], l-Isqof ta' Pariġi, wettaq il-kostruzzjoni tal-[[Notre Dame de Paris|Katidral Notre Dame]] fl-estremità tal-lvant tiegħu. Il-Bank Xellugi kien is-sit tal-[[Università ta' Pariġi]], korporazzjoni ta' studenti u għalliema ffurmati matul is-seklu 12 li jħarreġ l-ewwel skulari fit-teoloġija, u aktar tard fil-liġi kanonika, fil-mediċina u fl-arti. Il-[[Rive Droite|Bank Lemini]] sar iċ-ċentru tal-kummerċ u l-finanzi. In-negozjanti li kkontrollaw il-kummerċ fuq ix-xmara ffurmaw lega u din malajr saret forza qawwija. Bejn l-1190 u l-1202, [[Philip II ta' Franza|Philip Augustus]] bena l-fortizza enormi tal-[[Louvre]], kompla l-kostruzzjoni tan-Notre Dame, bena żewġ pontijiet, beda pavimentar tat-toroq ewlenin imdawlin ta' Pariġi u l-kostruzzjoni tal-ħajt iffortifikat madwar il-belt.
Matul il-[[Gwerra ta' Mitt Sena]], l-armata tad-Duka ta' Burgundy u l-forza ta' madwar mitejn suldat Ingliżi okkupaw Pariġi minn Mejju tal-1420 sal-1436. Huma pattew it-tentattiv minn [[Joan tal-Arka]] sabiex il-belt ġiet liberata fl-1429. Seklu wara, matul il-[[Gwerer Franċiżi tar-Reliġjon]], Pariġi kienet fortizza tal-lega kattolika. Fl-24 ta' Awwissu 1572, Pariġi kienet sit tal-[[Massakru tal-Jum San Bartilmew]], meta eluf ta' Protestanti Franċiżi ġew maqtula.<ref>{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/516821/Massacre-of-Saint-Bartholomews-Day|title= Massacre of Saint Bartholomew's Day|editur=Encyclopedia Britannica Online|aċċessdata=23 ta' Novembru 2014}}</ref> L-aħħar fost dawn il-gwerer, it-tmien waħda, spiċċat fl-1594, wara li [[Henry IV ta' Franza|Henri IV]] kien ikkonverta għall-Kattoliċiżmu u kien finalment kapaċi jidħol f'Pariġi, hu allegatament iddikjara ''Paris vaut bien une messe'' (''Pariġi hija tiswa massa sew''). Il-belt kienet ġiet traskurata għal deċennji; mill-ħin tal-assassinju tiegħu fl-1610, Henry IV kien bena il-''[[Pont Neuf]]'', l-ewwel pont f'Pariġi bil-bankini u mhux inforrat mal-binjiet, huwa jkopri mill-Louvre sal-[[Palazz Tuileries]], u ħoloq l-ewwel pjazza residenzjali f'Pariġi, il-''Place Royale'', illum magħruf bħala l-[[Place des Vosges]].
Fis-seklu 17, [[Cardinal Richelieu]], kap ministru ta' [[Louis XIII ta' Franza|Louis XIII]], kien determinat li jagħmel Pariġi l-isbaħ belt fl-Ewropa. Huwa bena ħames pontijiet ġodda, kappella ġdida għall-[[Kulleġġ ta' Sorbonne]], u palazz għalih innifsu, il-''Palais Cardinal'', hekk kif wara ħalliħ għal Louis XIII. Wara il-mewt tiegħu fl-1642, il-palazz ġie magħruf il-[[Palais-Royal]].
[[Louis XIV ta' Franza|Louis XIV]] m'afdax lill-Pariġini u ċaqlaq il-qorti tiegħu lejn [[Palazz ta' Versailles|Versailles]] fl-1682, imma renju tiegħu ra wkoll twarrid bla preċedenti tal-arti u x-xjenzi f'Pariġi. Il-[[Comédie-Française]], l-Akkademja tal-Pittura, u l-[[Akkademja tax-Xjenzi Franċiża]] kienu ġew ibbażati u għamlu l-kwartieri ġenerali tagħhom fil-belt. Biex jintwera li l-belt kienet sigura kontra l-attakki, huwa kien waqgħa l-ħitan tal-belt, biex minflok bena l-''[[Boulevards ta' Pariġi|Grands Boulevards]]''. Biex iħalli l-monumenti lir-renju tiegħu, huwa bena l-''[[Collège des Quatre-Nations]]'', il-''[[Place Vendôme]]'', il-''[[Place des Victoires]]'' u l-''[[Les Invalides]]''.
===Seklu 18 u d-19===
[[Stampa:Lallemand - Arrestation du gouverneur de la Bastille - 1790.jpg|thumb|right|L-attakki fuq [[Bastilja]] fl-14 ta' Lulju 1789 li rriżultaw il-bidu tar-Rivoluzzjoni Franċiża.]]
Bejn l-1640 u l-1789, Pariġi kibret fil-popolazzjoni minn 400,000 għal 600,000. Boulevard ġdida, [[Champs-Élysées]], estendiet il-belt tal-punent għall-''[[Place Charles de Gaulle|Étoile]]'', filwaqt li l-ħaddiema klassiċi tal-lokal ta' ''Faubourg Saint-Antoine'' fuq is-sit tal-lvant tal-belt, kibret aktar u b'hekk żdiedu aktar [[ħaddiem immigrant|immigranti]] foqra minn reġjuni oħra ta' Franza.
Pariġi kienet iċ-ċentru ta' splużjoni ta' attività filosofiska u xjentifika magħrufa bħala ż-[[Żmien tal-Illuminiżmu]]. [[Denis Diderot|Diderot]] u [[Jean le Rond d'Alembert|d'Alembert]] ippubblikaw l-''[[Encyclopédie]]'' tagħhom fis-snin 1751-52, u l-[[L-Aħwa Montgolfier|Aħwa Montgolfier]] tajru l-ewwel titjira ekwipaġġata b'bużżieqa ta' arja sħuna fil-21 ta' Novembru 1783, mill-ġonna ta' [[Château de la Muette]]. Pariġi kienet il-kapital finanzjarja tal-Ewropa kontinentali, iċ-ċentru primarju Ewropej tal-pubblikazzjoni tal-kotba, moda, u l-manifattura tal-għamara fina u oġġetti ta' lussu.
Fis-sajf tal-1789, Pariġi saret ċentru tal-istadju tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]]. Fl-14 ta' Lulju, grupp ħataf l-armamenti tal-[[Invalides]], b'hekk akkwistaw eluf ta' armi tan-nar, u attakkaw il-[[Bastilja]], simbolu ta' awtorità rjali. L-ewwel Komun ta' Pariġi indipendenti, jew kunsill tal-belt, iltaqgħa fil-''Hôtel de Ville'' u fil-15 ta' Lulju, l-astronomu [[Jean Sylvain Bailly]] ġie elett bħala sindku.
Louis XVI u l-familja rjali kienu miġjuba għall-Pariġi u għamlu priġunieri virtwali fi ħdan il-Palazz Tuileries. Matul ir-[[Renju tat-Terrur]] fl-1793, ir-rivoluzzjoni daret aktar u aktar radikali, ir-re, r-reġina, u s-sindku kienu maqtula bil-giljotina, flimkien ma' 16,000 nies oħra (barra minn Franza). Il-proprjetà tal-aristokrazija u l-knisja kienu [[Biens nationaux|nazzjonalizzati]], u l-knejjes tal-belt kienu ngħalqu, mibjugħa jew mġarrfa. Suċċessjoni ta' fazzjonijiet rivoluzzjonarji ddeċidiet li tmexxi lill-Pariġi sad-9 ta' Novembru 1799 (''coup d'état du 18 brumaire''), meta [[Napuljun|Napuljun Bonaparte]] ikkonfiska bħala l-Ewwel Konslu.
[[File:Palais Garnier.jpg|thumb|L-[[Opra ta' Pariġi]]. L-arkitett [[Charles Garnier]], iddeskritta l-istil sempliċement bħala "Napuljun it-Tielet."|left]]
Il-popolazzjoni ta' Pariġi niżlet b'100,000 matul ir-Rivoluzzjoni, imma bejn l-1799 u l-1815, reġgħet għoliet b'160,000 residenti ġodda, li b'kollox kienet 660,000. [[Napuljun|Bonaparte]] issostitwixxa l-gvern elett ta' Pariġi bil-prefett jirrapporta lilu biss. Hu beda joħloq monumenti lil glorja militari, inkulż l-''[[Arc de Triomphe]]'', u tejjeb l-infrastruttura traskurata tal-belt b'funtani ġodda, il-[[Canal de l'Ourcq]], il-[[Père Lachaise Cemetery]] u l-ewwel pont magħmul bil-metall tal-belt, il-''[[Pont des Arts]]''.
Matul ir-[[Restawr Franċiż|Restawr]], il-pontijiet u l-pjazez ta' Pariġi ġew irritornati bl-ismijiet tal-Pre-rivoluzzjoni tagħhom, imma r-[[Rivoluzzjoni ta' Lulju]] fl-1830 f'Pariġi, (ikkommemorata mill-[[Kolonna ta' Lulju]] fil-[[Place de la Bastille]]), [[Louis Philippe I]], kiseb il-poter billi ressaq monarkija kostituzzjonali. L-ewwel linja tal-ferrovija lejn f'Pariġi fetħet fl-1837, dan kien bidu ta' perjodu ġdid ta' migrazzjoni massiv mill-[[Provinċji ta' Franza|provinċji]] għall-belt.
[[File:Construction tour eiffel5.JPG|thumb|right|upright|It-[[Torri Eiffel]] taħt kostruzzjoni f'Awwissu tal-1888.]]
Louis-Philippe kien magħruf minn rewwixta popolari fit-toroq ta' Pariġi fl-1848. Is-suċċessur tiegħu, [[Napuljun III]] kien għadu kemm inħatar prefett tas-Seine, [[Georges-Eugène Haussmann]], beda proġett ġgantesk ta' xogħlijiet pubbliċi biex jinbnew boulevards wiesgħa ġodda, dar tal-opra ġdida, suq ċentrali, akwadotti ġodda, sistema tad-dranaġġ u l-parks, inklużi l-[[Bois de Boulogne]] u l-[[Bois de Vincennes]]. Fl-1860, Napuljun III ukoll annessa il-bliet tal-madwar u ħoloq tmien arrondissements ġodda, biex b'hekk Pariġi espandiet għal-limiti attwali tagħha.
Matul il-[[Gwerra Franko-Prussjana]] (1870–1871), Pariġi kien assedjata mill-armata Prussjana. Wara xhur ta' imblokk, ġuħ, u mbagħad bumbardament mill-Prussi, il-belt kienet sfurzata li ċċedi fit-28 ta' Jannar 1871. Fit-28 ta' Marzu, gvern rivoluzzjonarju msejjaħ il-[[Komun ta' Pariġi]] ħataf il-poter f'Pariġi. Il-Komun żamm il-poter għal xahrejn, sakemm kien soppress ħarex mill-armata Franċiża matul il-"Ġimgħa tad-Dmija" fl-aħħar ta' Mejju tal-1871.
Tard fis-seklu 19, Pariġi organizzat żewġ ekspożizzjonijiet internazzjonali ewlenin: l-[[Ekspożizzjoni Universelle (1889)|Ekspożizzjoni Universali 1889]], li saret biex tfakkar iċ-ċentinarju tar-Rivoluzzjoni Franċiża u wara tħabbar it-Torri Eiffel; u l-[[Ekspożizzjoni Universelle (1900)|Ekspożizzjoni Universali 1900]], li tat lill-Pariġi il-''[[Pont Alexandre III]]'', il-''[[Grand Palais]]'', il-''[[Petit Palais]]'' u l-ewwel linja tal-[[Paris Métro]]. Pariġi saret il-laboratorju tan-[[naturaliżmu (letteratura)|naturaliżmu]] ([[Émile Zola]]) u tas-[[simboliżmu (arti)|simboliżmu]] ([[Charles Baudelaire]] u [[Paul Verlaine]]), u tal-[[impressjoniżmu]] fl-arti ([[Courbet]], [[Manet]], [[Claude Monet|Monet]], [[Renoir]].)
===Seklu 20 u 21===
Sa mill-1901, il-popolazzjoni ta' Pariġi kienet kibret sa 2,715,000. Fil-bidu tas-seklu, artisti minn madwar id-dinja, inklużi [[Picasso]], [[Amedeo Modigliani|Modigliani]] u [[Matisse]] għamlu Pariġi d-dar tagħhom; il-belt saret ukoll post tat-twelid tal-[[Fauviżmu]], tal-[[Kubiżmu]] u tal-[[arti astratta]],<ref>[https://books.google.com/books/about/Bohemian_Paris.html?id=3hYBzRzZ0kcC Dan Franck, ''Bohemian Paris: Picasso, Modigliani, Matisse, and the Birth of Modern Art,'' Grove Press, 2003, ISBN 080219740X]</ref> u tal-awturi bħal [[Marcel Proust]] li kien ta' esplorazzjoni tal-approċċi ġodda għall-letteratura.
Matul l-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]], kultant Pariġi sabet ruħha fuq il-linja ta' quddiem; bejn 600 u 1,000 taksijiet ta' Pariġi kellhom rwol żgħir iżda importanti u simboliku ferm billi trasportaw 6,000 suldat għall-linja ta' quddiem fl-[[L-Ewwel Battalja tal-Marne|Ewwel Battalja tal-Marne]]. Il-belt kienet ukoll ibbumbardjata minn Zeppelins u ġiet milquta wkoll minn armi tan-nar Ġermaniżi. Fis-snin ta' wara l-gwerra, magħrufa bħala ''Les Années Folles'', Parġi kompliet tkun mekka għall-kittieba, mużiċisti u artisti minn madwar id-dinja, inklużi [[Ernest Hemingway]], [[Igor Stravinsky]], [[James Joyce]], [[Josephine Baker]], [[Sidney Bechet]]<ref>William A. Shack, ''Harlem in Montmartre, A Paris Jazz Story between the Great Wars'', University of California Press, 2001. ISBN 9780520225374,</ref> u [[Salvador Dalí]].<ref name=Meisler>{{ċita web|kuljom1=Meisler|isem1=Stanley|titlu=The Surreal World of Salvador Dalí|url=http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-surreal-world-of-salvador-dali-78993324/|sit=Smithsonian.com|editur=Smithsonian Magazine|aċċessdata=12 ta' Lulju 2014|data=April 2005}}</ref>
Fis-snin wara l-konferenza tal-paċi, il-belt kienet ukoll post għal numru kbir ta' studenti u attivisti mill-[[Imperu Kolonjali Franċiż|kolonji Franċiżi]] u minn pajjiżi oħra Asjatiċi u Afrikani, li aktar tard saru l-mexxejja tal-pajjiżi tagħhom stess, bħal [[Ho Chi Minh]], [[Zhou Enlai]] u [[Léopold Sédar Senghor]].<ref>Goebel, [http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/twentieth-century-european-history/anti-imperial-metropolis-interwar-paris-and-seeds-third-world-nationalism?format=HB#contentsTabAnchor ''Anti-Imperial Metropolis''].</ref>
[[Stampa:The Liberation of Paris, 25 - 26 August 1944 HU66477.jpg|thumb|Il-Ġeneral [[Charles de Gaulle]] jiċċelebra l-liberazzjoni ta' Pariġi (26 ta' Awwissu 1944).|xellug]]
Fl-14 ta' Ġunju 1940, l-armata Ġermaniża mmarċjat ġewwa Pariġi, imbagħad il-belt kienet ġiet iddikjarata bħala "[[belt miftuħa]]". Fis-16 u s-17 ta' Lulju 1942, wara l-ordnijiet Ġermaniżi, il-pulizija Franċiża u l-ġendarmi arrestaw 12,884 lhud, inklużi 4,115-il tifel, u llimitahom matul ħamest ijiem fil-''Vel d'Hiv'' (''Vélodrome d'Hiver''), uħud minnhom kienu trasportati bil-ferrovija għall-kamp ta' sterminazzjoni f'[[Kamp ta' konċentrament t'Auschwitz|Auschwitz]], ebda wieħed mit-tfal ma' ġie lura. Fil-25 ta' Awwissu 1944, il-belt kienet liberata mit-Tieni Diviżjoni Blindata Franċiża u mir-Raba' Diviżjoni tal-Infanterija tal-[[Armata tal-Istati Uniti]]. Il-Ġeneral [[Charles de Gaulle]] wassal folla enormi u emozzjonali mill-Champs Élysées lejn in-Notre Dame de Paris, u għamel diskors eċċitanti mill-[[Hôtel de Ville (Pariġi)|Hôtel de Ville]].
Fil-ħamsinijiet u s-sittinijiet, Pariġi saret minn ta' quddiem fil-[[Gwerra Alġerina]] għall-indipendenza; f'Awwissu 1961, il-pro-indipendenza, il-[[Front Liberali Nazzjonali (Alġerija)|FLN]] immirat u qatlet 11-il pulizija pariġina, li dan wassal għall-impożizzjoni ta' kurfew fuq Musulmani tal-Alġerija (li f'dak iż-żmien kienu ċittadini Franċiżi). Fis-17 ta' Ottubru 1961, protesta paċifika iżda mhux awtorizzata tal-Alġerini kontra l-kurfew, waslet għal konfrontazzjonijiet vjolenti bejn il-pulizija u d-dimostranti, fejn mill-inqas 40 persuna nqatlu, inklużi xi uħud mitfuha fis-Seine. L-anti-indipendenza ''[[Organisation de l'armée secrète]]'' (OAS), minn naħa tagħhom, wettqu sensiela ta' bombi f'Pariġi bejn l-1961 u l-1962.<ref>{{ċita web|url=http://www.theguardian.com/world/2011/oct/17/france-remembers-algerian-massacre|titlu=France remembers Algerian massacre 50 years on|awtur=Kim Willsher|editur=''The Guardian''|aċċessdata=26 ta' Ottubru 2014 }}</ref>
[[Stampa:Centre_Georges-Pompidou_tsj.jpg|thumb|right|Iċ-[[Ċentru Georges Pompidou]], mużew ta' arti moderna.]]
F'Mejju 1968, studenti protestanti okkupaw is-[[Università ta' Pariġi|Sorbonne]] u fetħu barrikati fil-[[Kwartier latin (Pariġi)|Kwartier latin]]. Eluf ta' ħaddiema b'kullar blu Pariġini ssieħbu mal-istudenti, u l-moviment kiber fi strajk ġenerali ta' ġimgħatejn. Partitarji tal-gvern rebħu l-elezzjonijiet ta' Ġunju b'maġġoranza kbira. L-[[Avvenimenti f'Mejju 1968 fi Franza]] rriżultaw it-tifrik tal-Università ta' Pariġi fi 13-il kampus indipendenti.
Fl-1975, l-Assemblea Nazzjonali bidlet l-istatus ta' Pariġi bħal dak ta' bliet oħra Franċiżi u, fil-25 ta' Marzu 1977, [[Jacques Chirac]] ġie l-ewwel sindku elett ta' Pariġi sa mill-1793. It-[[Torri Montparnasse|Torri Maine Montparnasse]], l-itwal bini fil-belt b'57 sulari u 210 metri għoli, kien mibni bejn l-1969 u l-1973. It-torri kien kontroversjali ħafna, u baqgħa l-uniku bini fiċ-ċentru tal-belt b'aktar minn 32 sulari għoli.
Il-popolazzjoni ta' Pariġi niżlet minn 2,850,000 fl-1954 għal 2,152,000 fl-1990, minħabba li l-familji ta' klassi normali marru jgħixu lejn il-subborgi. In-netwerk ferrovjarju suburban, ir-[[Réseau Express Régional|RER]] (''Réseau Express Régional''), kien mibni biex jikkumplimenta t-triq espressa tal-''Métro,'' u l-[[Périphérique (Pariġi)|''Périphérique'']], dan il-proġett kien lest fl-1973.
Ħafna mill-presidenti ta' wara l-gwerra tal-[[Il-Ħames Repubblika Franċiża|Ħames Repubblika]] riedu jitilqu l-monumenti tagħhom stess f'Pariġi; il-President [[Georges Pompidou]] beda ċ-[[Ċentru Georges Pompidou]] (1977), [[Valéry Giscard d'Estaing]] beda l-[[Musée d'Orsay]] (1986); il-President [[François Mitterrand]] li kien fil-poter għal 14-il sena, bena l-[[Opéra Bastille]] (1985-1989), il-[[Bibliothèque nationale de France]] (1996), l-[[Arche de la Défense]] (1985-1989), u l-[[Piramida tal-Louvre]] b'bitħa taħt l-art tagħha (1983-1989); [[Jacques Chirac]] (2006), il-[[Musée du quai Branly]].
Kmieni fis-seklu 21, il-popolazzjoni ta' Pariġi bdiet tiżdied bil-mod mill-ġdid, hekk kif aktar nies żgħażagħ marru jgħixu fil-belt. Hija laħqet 2.25 miljun fl-2011. F'Marzu 2001, [[Bertrand Delanoë]] sar l-ewwel sindku soċjalist ta' Pariġi. Fl-2007, bi sforz biex jitnaqqas it-traffiku tal-karozzi fil-belt, huwa introduċa l-[[Vélib']], sistema li tikri roti għall-użu tar-residenti lokali u l-viżitaturi. Bertrand Delanoë trasforma wkoll sezzjoni tal-awtostrada tul il-bank tax-xellug tas-Seine fi promenade urbana u park, il-''[[Promenade des Berges de la Seine]]'', li huwa nnawgura f'Ġunju 2013.<ref>{{ċita web|url=http://www.lemoniteur.fr/133-amenagement/article/actualite/21534070-les-berges-de-seine-rendues-aux-parisiens|title=Les berges de Seine rendues aux Parisiens|editur=''Le Moniteur''|data=19 ta' Ġunju 2013|aċċessdata=2 ta' Diċcmbru 2014|lingwa=French}}</ref>
Fl-2007, il-President [[Nicolas Sarkozy]] fetaħ il-proġett ''[[Grand Paris]]'', biex jintegra l-Pariġi aktar mill-qrib mal-bliet fir-reġjun tal-madwar. Wara ħafna modifiki, iż-żona l-ġdida, imsemmija l-[[Grand Paris|Metropoli ta' Grand Paris]], b'popolazzjoni ta' 6.7 miljun, hija skedata għall-ħolqien fl-1 ta' Jannar 2016.<ref name="Lichfield">{{ċita aħbar|titlu=Sarko's €35bn rail plan for a 'Greater Paris' |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/sarkos-euro35bn-rail-plan-for-a-greater-paris-1676196.html |data=29 ta' April 2009 |xogħol= |editur=[[The Independent]] |aċċessdata=12 ta' Ġunju 2009 | post=Londra | isem=John | kuljom=Lichfield}}</ref>
Fl-2011, il-Belt ta' Pariġi u l-gvern nazzjonali approvaw il-pjanijiet għall-[[Grand Paris Express]], b'total ta' 205 kilometri ta' linji tal-metro awtomatizzati li jikkonnetjaw lil-Pariġi, il-ġewwanetti tat-tliet dipartimenti madwar Pariġi, l-ajruporti u l-istazzjon tal-veloċità qawwija [[TGV]], dawn b'kollox għandhom spiża stmata ta' €35 biljun.<ref name=metro>{{ċita web|url=http://www.railwaygazette.com/news/single-view/view/EUR265bn-grand-paris-metro-expansion-programme-confirmed.html|titlu=€26.5bn Grand Paris metro expansion programme confirmed|data=12 ta' Marzu 2013|aċċessdata=24 ta' April 2013|editur=Railway Gazette International}}</ref> Is-sistema hija skedata li titlesta sal-2030.<ref>{{ċita web|url=http://www.societedugrandparis.fr/#projet|titlu=Le Metro du Grand Paris|editur= Site of Grand Paris Express|lingwa=Franċiż|aċċessdata=27 ta' Novembru 2014}}</ref>
Fil-5 ta' April 2014, is-soċjalista [[Anne Hidalgo]], kienet eletta l-ewwel sindku mara ta' Pariġi.
[[File:Place de la République, 18h50, une foule silencieuse.jpg|thumb|left|500px|Dimostrazzjoni tal-anti-terroriżmu fil-''Place de la République'' wara l-[[Sparar ta' Charlie Hebdo|isparar ta' Charlie Hebdo]] (11 ta' Jannar 2015)]]
Fis-7 ta' Jannar 2015, żewġ estremisti Musulmani Franċiżi attakkaw il-kwartieri ġenerali ta' ''[[Charlie Hebdo shooting|Charlie Hebdo]]'' f'Pariġi, u qatlu tlettax-il persuna, fid-9 ta' Jannar, it-tielet terrorist qatel erba ostaġġi waqt attakk f'ħanut tal-merċa lhudi ġewwa l-''[[Porte de Vincennes]]''.<ref>{{ċita web|url=http://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/01/14/attentats-terroristes-les-questions-que-vous-nous-avez-le-plus-posees_4554653_4355770.html|editur=''Le Monde''|data=15 ta' Jannar 2015|aċċessdata=15 ta' Jannar 2015|titlu=Attentats terroristes : les questions que vous nous avez le plus posées|lingwa=Franċiż}}</ref> Fil-11 ta' Jannar kien stmat li [[Marċi Repubblikana|1.5 miljun persuna]] mmarċjaw flimkien mal-politiċi mexxejja internazzjonali biex juru solidarjetà kontra t-terroriżmu u d-difiża tal-libertà tal-kelma.<ref>{{ċita web|url=http://www.lefigaro.fr/politique/le-scan/citations/2015/01/11/25002-20150111ARTFIG00086-les-politiques-s-affichent-a-la-marche-republicaine.php|title=Les politiques s'affichent à la marche républicaine|editur=''Le Figaro''|data=11 ta' Jannar 2015|aċċessdata=11 January 2015|lingwa=Franċiż}}</ref>
Għaxar xhur wara, fit-13 ta' Novembru 2015, waslu [[Attakki ta' Novembru 2015 f'Pariġi|serje ta' attakki kkordinati terroristiċi f'Parġi u Saint-Denis]] allegati mill-organizzazzjoni tal-'Istat Iżlamiku', [[Stat Islamiku tal-Iraq u l-Levant|ISIL]] ('Daesh', ISIS);<ref>{{Ċita aħbar|titlu = Islamic State claims Paris attacks that killed 127|url = http://www.reuters.com/article/2015/11/14/us-france-shooting-idUSKCN0T22IU20151114|gazzetta = Reuters|data = 2015-11-14|aċċessdata = 2015-11-14}}</ref> 130 persuna nqatlu minn sparaturi u bombi, u aktar minn 350 kienu ndarbu. Sebgħa mill-attakkanti qatlu lilhom infushom u oħrajn splodew lilhom infushom. Fl-għodwa tat-18 ta' Novembru, tliet terroristi suspettati, inkluż l-allegat mill-pjan tal-attakki Abdelhamid Abaaoud, kienu maqtula minn sparaturi tal-pulizija fis-subborg ta' Pariġi, Saint-Denis. Il-President Hollande iddikjara lill-Franza li tkun fi [[stat ta' emerġenza]] għal tlett xhur.<ref>''Le Monde'' on-line, 10:15 14 ta' Novembru</ref>
==Ġeografija==
[[Stampa:Jms paris elevation hydrography.png|thumb|Għoljiet u l-idroloġija ta' Pariġi]]
Pariġi hija allokata fi tramuntana ċentrali ta' Franza. Il-belt hija 450 kilometru (280 mi) l'bogħod mix-xlokk ta' [[Londra]], 287 kilometru (178 mi) minn nofsinhar ta' [[Calais]], 305 kilometru (190 mi) mill-lbiċ ta' [[Brussell]], 774 kilometru (481 mi) mit-tramuntana ta' [[Marsilja]], 385 kilometru (239 mi) mill-grigal ta' [[Nantes]] u 135 kilometru (84 mi) mix-xlokk ta' [[Rouen]].<ref>[https://maps.google.com/maps?ll=48.8567,2.3508&q=loc:48.8567,2.3508&hl=en&t=h&z=12 Google Maps], 6 ta' Lulju 2013</ref> Pariġi tinsab fl-ark tat-tramuntana tax-xmara Seine u tinkludi żewġ gżejjer, l-''[[Île Saint-Louis]]'' u l-''Île de la Cité'' li hija l-akbar, kif ukoll parti qadima tal-belt. Stabbilit madwar 7600 QK, il-ħalq tax-xmara fuq il-[[Kanal Ingliż]] (''La Manche'') huwa madwar 233 mi (375 km) l-isfel mill-belt. Il-belt hija mifruxa b'mod wiesa' fuq iż-żewġ banek tax-xmara.<ref name=City>{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/443621/Paris|titlu=Paris|aċċessdata=4 ta' Lulju 2013|editur=Encyclopedia Britannica Online}}</ref> B'mod ġenerali, il-belt hija relattivament ċatta, u l-aktar żona baxxa hija 35 m (115 pd) fuq il-livell baħar. Pariġi għandha diversi għoljiet prominenti, l-ogħla waħda hija l-[[Montmartre]] li tkopri 130 m (427 pd). Montmartre kisbet isimha mill-martirju ta' [[Denis|San Denis]], l-ewwel isqof ta' Pariġi.
Esklużi l-parkijiet periferiċi ta' ''[[Bois de Boulogne]]'' u l-''[[Bois de Vincennes]]'', Pariġi tkopri kejl ovali ta' madwar 87 km<small>2</small> (34 mi kw) fiż-żona, imdawra b'35 km (22 mi) mit-triq tal-anell, il-[[Boulevard Périphérique]]. Fl-1860, l-aħħar annessjoni maġġura tat-territorji tal-madwar, ma tatx il-forma moderna tagħha biss iżda ħolqot ukoll 20 arrondissements spirali. B'żona ta' 78 km<small>2</small> (30 mi kw) fl-1860, il-limiti tal-belt ġew imkabbra marġinalment għal 86.9 km<small>2</small> (33.6 sq mi) fl-1920. Fl-1929, il-parkijiet forestiċi, il-''Bois de Boulogne'' u l-''Bois de Vincennes'' kienu uffiċjalment annessi mal-belt, biex b'hekk iż-żona kibret għal 105 km<small>2</small> (41 mi kw).<ref>{{ċita web|awtur=Mairie de Paris|url=http://www.paris.fr/portail/english/Portal.lut?page_id=8125&document_type_id=5&document_id=29918&portlet_id=18748|title=Key figures for Paris|editur=Paris.fr|data=15 ta' Novembru 2007|aċċessdata=5 ta' Mejju 2009}}</ref> Iż-żona metropolitana tal-belt hija 2,300 km<small>2</small> (890 mi kw).<ref name=City/>
==Referenzi==
{{referenzi}}
-->
|
