Klassifikazzjoni bijoloġika: Differenza bejn il-verżjonijiet

Content deleted Content added
Linja 7:
== Storja Tal-Klassifikazzjoni xjentifika ==
=== Antikità u Medjuevu ===
[[Stampa:Busto di Aristotele conservato a Palazzo Altaemps, Roma. Foto di Giovanni Dall'Orto.jpg|thumb|230px|right|Bust ta' [[Aristotele]], [[Ruma]].]] Is-sistema tal-klassifikazzjoni tal-forom tal-ħajja l-iżjed antika ġiet introdottaintroduċieha minn [[Aristotele]] (384 QK - 322 QK), li fl-''[[De Anima]]'' kklassifika l-annimali>annimal. IbbażaDin ruħuil-kassifika ibbażaha fuq il-mod kif l-annimali jimxu minn post għall-ieħor u l-ambjent li jimxujgħixu fih (arja, art jew ilma).
 
Aristotele ppropona wkoll xi klassifikazzjonijiet iżjeiżjed dprofondiprofondi f-xfix-xogħlijiet ''Riċerki fuq l-annimali'', ''Il-partijiet tal-anaimaliannimali'' u ''Dwar il-ġenerazzjoni tal-annimali''. Aristotele ppropona sistema ta' klassifikazzjoni bbażata fuq il-ftit tagħrif ta'li kellu dak iż-żmien fihali kien fih ħafna suppożizzjonijiet. L-istudji tiegħu kienu fil-parti l-kbira annaotazzjoniannotazzjoni tal-karatteristiki daqqaxi wħud anatomiċi, daqqaxi wħud fiżjoloġiċi u daqqaxi wħud etoloġiċi.
 
MixBix-xogħol tiegħu ħarġet ħarġet diviżjoni tarir-[[Renju (bijoloġija)|renju]] tal-[[Animalia|annimali]] inqasam f'żewġ gruppi, l-''Enaima'' (= ''bid-demm'') u ''Anaima'' (= ''bla demm''). Fl-ewwel grupp hemminsibu ill-[[Bniedem|bniedem]], il-kwadrupedi, iċ-[[Cetacea|ċetaċej]], il-ħut u l-għasafar. Fitu fit-tieni hemm il-parti l-kbira tal-[[Crustacea|krustaċej]] [[Decapoda|dekapodi]], xi [[Mollusca|molluski]] u dawk li idefinixxa bħala ''Entema'', jiġifieri ġabra ta' [[Insecta|insetti]], [[Myriapoda|mirjapodi]], [[Arachnida|araknidi]], [[Anellida|anellidi]] u dud parassit. IlBħala l-kriterju tal-klassifikazzjoni ta'tal-Entema Aristotele adotta għall-Entema kien ill-qsim tal-ġisem tal-annimali f'segmenti separati b'qasma (mill-Grieg ''entomos'', qasma) li magħhom kien hemm serje ta'appendiċi għall-mixi. Jekk inneħħuinwarrbu idd-dud, id-definizzjoni Aristotelika ta' Entema toqrob ħafna llejn il-klassi moderna ta' [[Arthropoda|Artropodi]].
 
It-teoriji żooloġiċi ta' Aristotele damu ħajjin għal xi elfejn sena, l-aktar minħabba l-fatt li l-Aristoteliżmu ġie aċċettat bħala xjenza mill-[[Knisja Kattolika]] bis-saħħa ta' [[Oriġene]], [[Santu Wistin]] u [[San Tumas t'Akwinu]].
Linja 20:
 
[[Stampa:Isidor von Sevilla.jpeg|thumb|left|230px|Isidoru ta' [[Sivilja]], Arċisqof ta' Sivilja]]
Minkejja l-influss mill-mikitikumitiku, fost il-kitba medjoevali insibu x-xogħlijiet ta' [[Isidoru ta' Sivilja]] (570-636), li studja n-natura f'għadd ta' kotba li jagħmlu l-enċiklopedija tiegħu "''Dwar l-oriġni u l-etimoloġija tal-ħlejjaq''". B'mod partikolari ir-renju tal-annimali hu maqsum fi tliet gruppi ewlenin klassifikati fi tmien kategoriji (bhejjem u bhejjem tat-tagħbija, annimali salvaġġi, ħut, annimali żgħar, annimali żgħar bil-ġwienaħ, sriep, għasafar, dud). It-''[[takson]]'' tad-dud propost minn Isidoru jinkludi fir-realtà anki il-bribmbrimb, il-millipiedi, is-sangisugi u speġispeċi differenti ta' [[Cimicidae|baqq]].
 
Ix-xogħlijiet ta' Isidoru fis-seklu 13 influwenzaw il-filosfu Dumnikan [[Albertu l-Kbir]] (1193-1280). L-istudji tassonomiċi u zooloġiċiżooloġiċi tiegħu – influwenzati mit-teoriji Aristoteliċi – fl-1270 inġabru fl-enċiklopedija "''De animalibus''",. innovattivaGħalkemm sewwadin immakienet destinatainnovattiva liferm, tiġbidxma ħafnaġibditx l-attenzjoni li stħaqqilha. Albertu l-Kbir qasam l-annimali skont kif jimxu, jiġifieri l-annimali bis-saqajn (il-bniedem, kwadrupedi), l-annimali li jtiru (għasafar, friefet il-lejl), l-annimali li jgħumu (ħut, mammiferi tal-baħar, arzell) u annimali li jitkaxkru (sriep, kukudrilli, gremxul). L-aħħar ktieb tax-xogħol tiegħu hu dedikat lill-"''annimali żgħar ħafna''" u "''mingħajr demm''", li fih iqiegħed l-Entema Aristoteliċi imma anki ż-żrinġijiet, il-bebbux u l-iskorpjuni. Minkejja L-investigazzjoni żooloġika ta' Albertu l-Kbir fiha forma forma primittiva ta' metodu xjentifiku, fis-sens li l-klassifikazzjoni sistematika għandha magħha ill-verifika minn xi sorsi u anki l-osservazzjoni personali ta' xi fenomeni, bħall-imġiba tal-brimb u n-nemel, l-anatomija tax-[[Apoidea|xadini]] u l-istudju tal-[[Metamorfożi (żoologija)|metamorfożi]] tal-[[farfett|friefet]].
 
FL-aħħar tal-Medjuevu allura kien hemm bidu ta' zforz fil-klassifikazzjoni tal-ħlejjaq ħajjin imma dak iż-żmien iż-żooloġija kienet titqies bħala xjenza qariba tat-teoloġija u nħolqot sensiela twila ta' riċerka li ppruvat issib korrispondenza bejn l-annimali u s-simboli divini li kienu jaħsbu li għandhom. Kellna nistennew ilsal-perjodu rinaxximentali biex l-istudji jitbiegħdu minn dawn il-kunċetti u jibdatibda xi tentattivtentattiva biex jiġu introdotti kriterji marbutin iżjed mal-osservazzjoni tan-natura.
 
=== [[Rinaxximent]] ===
Matul ir-Rinaxximent, minħabba l-għatx kbir għat-tagħlim li kien hemm u minħabba l-progrss fil-qasam tat-tipografija, l-għarfien seta' jinfirex sewwa. Fost l-aqwa xogħlijiet ta' dak iż-żmien insibu l-"''Historia animalium''" ta' [[Conrad von Gesner]] (1516-1565) li kienet ippubblikata bejn l-1551 u l-1587 u nkuraġġiet id-diversi korrispondenti Ewropej li jqiegħdu fis-sod l-għarfien żooloġiku u jwarrbu l-annimali mitoloġiċi.
 
Fl-''Historia animalium'' insibu klassifikazzjoni eżatta tal-eżempji tal-annimali magħrufin dak iż-żmien, irranġati f'ordni alfabetiku skont l-isem bil-Latin. Għal kull annimal Gesner jagħti l-isem bil-lingwi l-iżjed komuni l-oħra, antiki u modernmoderni, l-imġiba tagħhom, il-firxa ġeografika, l-użu tagħhom bħala ikel u fil-mediċina, il-leġġendi dwarhom u s-simboli assoċjati magħhom.
[[Ulisse Aldrovandi]] (1522 - 1605) ta sepożizzjoniespożizzjoni innovattiva mqabbla ma' ta' qabel; kiteb 13-il volum dedikati għall-istorja naturali, li minnhom l-iżjed famuż hu id-"''[[De animalibus insectis]]''" li hu speċifikament dwar l-insetti, għalkemm jagħti kontenut iżjed wiesa' mill-Entema Aristotelika (fil-klassifikazzjoni tal-insetti Aldrovandi daħħal ukoll iż-żiemel tal-baħar u varji invertebrati filoġenetikament 'l bogħod mill-Insettiinsetti); Aldrovandi l-ewwel qasam l-insetti skont l-ambjent li jgħixu fih (insetti tal-ilma u insetti tal-art) u, wara kklassifika l-gruppi li rriżultaw skont għandhomx saqajn jew le; il-grupp ta' dawk bis-saqajn reġa' qasmu fi tliet gruppi skont il-morfoloġija tal-ġwienaħ.
Għalkemm din il-klassifikazzjoni tal-insetti mhijiex sodifaċenti għal kollox imqabbla ma dak li nafu l-ġurnat tal-lum, kien proprju bis-saħħa ta' Ulisse Aldrovandi li fl-[[Iskozja]], l-istudjuż [[Thomas Moufet]] (1553 - 1604), għamel is-suddiviżjoni fundamental tal-Insecta f'insetti bla ġwienaħ u bil-ġwienaħ in "atteri" eu "alati" li nżammet sakemm ma' saru it-takson moderni ta' [[Pterygota]] e [[Apterygota]]. Però anki Moufet, żamm il-kunċett iżjed ġenerali Aristoteliku ta' insetti li – fil-każ tiegħu – inklużainkluda wkoll il-katarina-għolli-denbek, il-baqq tal-baħar u xi dud tal-baħar.
 
Għalkemm l-insetti kienu jirrappreżentaw materjal utli għall-ewwel kompilaturi, ix-xtieli ma twarrbux fil-ġenb. Infatti [[John Ray]] (1627 - 1705), naturalista Ingliż, ippubblika xogħol importanti dwar il-pjanti u l-annimali. L-approċċ li għażel għall-klassifikazzjoni tax-xtieli, fl-"''[[Historia Plantarum]]''", kien pass importanti lejn it-tassonomija moderna. Ray warrab is-sistema ta' diviżjoni dikotomika, li biha li-ispeċi ġew klassifikati skont prekonċetti jew tipi oħra ta' sistemi, u kklassifika il-ħxejjex abbażi tax-xebħ u d-differenzi li ħarġu mill-osservazzjonijiet tiegħu.
Linja 40:
L-invenzjoni tal-[[mikroskopju]] kienet ta' importanza fundamentali għall-istudji sistematiċi. Dan l-istrument – li fil-bidu kien ikkabbar biss xi ftit drabi – kien il-muftieħ li ttrasforma l-istudjużi minn sempliċi kompilaturi passivi għal osservaturi metodoloġiċi li setgħu jivverifikaw is-sorsi tagħhom u li jagħmlu skoperti ġodda.
 
L-importanza tal-mikroskopju fil-bidu inħasset l-iżjed fl-istudji [[anatomija|anatomiċi]] li f'dan il-perjodu kienu meqjusa bħala l-elementi sisinsisien għad-deduzzjoni ta' klassifikazzjonijiet ġodda. Fost l-ewwel mikroskopisti ta' min isemmi il-[[Bolonja|Bolonjiż]] [[Marcello Malpighi]] (1628 - 1694), meqjus minn ħafna bħala l-fundatur tal-anatomija mikroskopika tal-annimali u l-ħxejjex. L-istudji tiegħu kienu famużi daqs dawk ta' [[Jan Swammerdam]] (1637 - 1680), tabib [[Olanda|Olandiż]] sperimentatur u osservatur, mogħni wkoll b'ħila kbira fit-tpinġija.
 
It-tnejn taw attenzjoni partikolari għall-iżvillup tal-insetti, il-metamorfożi tagħhom (li Swammerdam iddefinìxxa bħala bidla morfoloġika progressiva u mhux f'daqqa kif kienu jemmnu sa dak iż-żmien) u d-definizzjoni tal-apparati interni komplikati. Ta' min isemmi b'mod partikolari l-i"''Storja ġenerali tal-insetti''" ta' Swammerdam, ippubblikata fl-1669 li fiha l-istudjuż ta klassifikazzjoni tal-insetti ibbażata fuq l-istadju ta' metamorfożi (mhux kompluta, parzjali u kompluta li jfakkruna fid-definizzonijiet iżjed moderni ta' ametabolija, emimetabolija u olometabolija).
Linja 49:
Sentejn war l-mewt ta' John Ray, fl-[[Żvezja|Iżvezja]] twieled Karl von Linne (ismu latinizzat bħala Carolus Linnaeus) (1707 - 1778). Ix-xogħol kbir tiegħu, is-''[[Systema Naturae]]'', ippubblikat fl-1735, żvillupah permezz ta' 13-il edizzjoni matul ħajtu. Linneaeus hu magħruf l-iżjed għall-introduzzjoni ta' metodu li daż-żmien jintuża fil-klassifikazzjoni moderna; infatti ħalaq is-sistematika fil-forma attwali.
 
Linnaeus adotta il-kunċett ta' Ray għal speċi, imma l-kunċett għamlu realtà prattika billbilli identifika kull speċi b'binomju Latin, jiġifieri bl-unjonigħaqda ta' żewġ ismijiet: l-isem tal-[[Ġeneru (tassonomija)|ġeneru]], komuni għal sensiela ta' speċi; u l-isem speċifiku, [[epitet]] li jikkaratterizza u jiddistingwi l-varji speċi ta' dak il-ġeneru. Din il-konvenzjoni saret tissejjaħ in-[[nomenklatura binomjali]] u l-isem iffurmat miż-żewġ ismijiet jissejjaħ l-[[isem xjentifiku]], jew ''isem sistematiku'', ta' speċi. Meta speċi terġa' tinqasam, pereżempju f'iżjed [[sottospeċi]] jew [[Varjetà (botanika)|varjetajiet]], imbagħad tissejjaħ [[nomenklatura trinomjali]]. Fil-kitba korretta ta' isem xjentifiku l-isem ġeneriku jieħu ittra kapitali waqt li l-epitet jinkiteb b'ittra żgħira (barra meta jkun il-ġenittiv ta' xi isem proprju) u jingħatajingħataw dejjem id-dettalji dwar l-awtur u l-pubblikazzjoni tal-isem.
 
Sa Linnaeus speċi kienet tiġi identifikata minn sensiela twila ta' kliem, aġġettivi, attributi u ismijiet komuni, b'mod li l-ebda isem ma kien fiss u aċċettat universalment.