Betlem
Betlem (/ˈbɛθlɪhɛm/; bl-Għarbi: بيت لحم Bayt Laḥm; bl-Ebrajk: בֵּית לֶחֶם Bēṯ Leḥem), ġieli spelluta Bethlehem jew Betlehem) hija belt fix-Xatt tal-Punent, il-Palestina, u tinsab madwar 10 kilometri (6.2 mili) fin-Nofsinhar ta' Ġerl-Istati Uniti;lemm. Hija l-belt kapitali tal-Governorat ta' Betlem u għandha popolazzjoni ta' madwar 25,000 ruħ.[1][2] L-ekonomija tal-belt hija bbażata l-iktar fuq it-turiżmu; it-turiżmu internazzjonali huwa attiv l-iktar għall-ħabta tal-Milied, meta l-Kristjani jagħmlu pellegrinaġġ lejn il-Knisja tan-Natività, meqjuma bħala l-post fejn twieled Ġesù.[3][4] Fid-daħla tat-Tramuntana tal-belt hemm il-Qabar ta' Rakele, il-post fejn indifnet il-matriarka Bibblika Rakele. Il-moviment madwar il-belt huwa limitat minħabba l-fruntiera tax-Xatt tal-Punent ma' Iżrael.
L-iżjed tismija bikrija magħrufa ta' Betlem hija l-korrispondenza ta' Amarna tal-Eġittu tal-qedem, li tmur lura għall-1350-1330 Q.K., meta l-belt kienet abitata mill-poplu ta' Kana. Fil-Bibbja bl-Ebrajk jiġi deskritt il-perjodu tal-Iżraeliti; Betlem tiġi definita bħala l-post fejn twieled David kif ukoll bħala l-belt fejn indilek bħala t-tielet monarka tar-Renju Unit ta' Iżrael, u jiġi ddikjarat ukoll li nbniet bħala belt iffortifikata minn Rehoboam, l-ewwel monarka tar-Renju ta' Ġuda.[5] Fit-Testment il-Ġdid, il-Vanġelu ta' San Mattew u l-Vanġelu ta' San Luqa jidentifikaw il-belt bħala l-post fejn twieled Ġesù ta' Nażaret. Taħt l-Imperu Ruman, il-belt ta' Betlem inqerdet minn Adrijanu, li kien wasal biex jirbaħ kontra l-Lhud involuti fir-rewwixta ta' Bar Kokhba. Madankollu, il-kostruzzjoni mill-ġdid ta' Betlem iktar 'il quddiem ġiet promossa minn Elena, omm Kostantinu l-Kbir. Kostantinu kabbar il-proġett ta' ommu billi kkummissjona l-Knisja tan-Natività fit-327 W.K. Fil-529, il-Knisja tan-Natività ġarrbet ħsarat estensivi mis-Samaritani involuti fir-rewwixtri Samaritani; wara r-rebħa tal-Imperu Biżantin, il-knisja reġgħet inbniet seklu wara minn Ġustinjanu I.
Qalb il-ħakma Musulmana tal-Lvant, Betlem saret parti mill-Jund Filastin fis-637. Il-Musulmani komplew imexxu l-belt sal-1099, meta nħakmet mill-ġellieda tal-Kruċjati, li ssostitwew il-kleru Kristjan lokali — magħmul minn rappreżentanti mill-Knisja Ortodossa Griega — b'rappreżentanti mill-Knisja Kattolika. F'nofs is-seklu 13, is-swar ta' Betlem twaqqgħu mis-Sultanat tal-Mamluk. Madankollu, dawn reġgħu nbnew mill-Imperu Ottoman fis-seklu 16, wara l-Gwerra bejn l-Ottomani u l-Mamluk.[6] Fl-aħħar tal-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Ottomani tilfu l-kontroll ta' Betlem li għadda għand l-Imperu Brittaniku. Il-belt ġiet iggvernata taħt il-Mandat Brittaniku għall-Palestina sal-1948, meta mbagħad inħatfet mill-Ġordan matul l-Ewwel Gwerra bejn l-Għarab u Iżrael. Fl-1967 il-belt inħatfet minn Iżrael matul it-Tielet Gwerra bejn l-Għarab u Iżrael. Mill-Ftehimiet ta' Oslo, li jinkludu sensiela ta' ftehimiet bejn Iżrael u l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana, Betlem ġiet iddeżinjata bħala parti miż-Żona A tax-Xatt tal-Punent, u b'hekk nominalment taqa' taħt il-kontroll sħiħ tal-Palestina.[6]
Filwaqt li storikament kienet belt tal-Kristjani Għarab, Betlem issa għandha maġġoranza ta' Musulmani Għarab, għalkemm xorta waħda għadha tospita komunità sinifikanti ta' Kristjani Palestinjani.[7][8] Attwalment, Betlem ġiet imdawra minn għexieren ta' insedjamenti ta' Iżrael, li effettivament jisseparaw il-Palestinjani fil-belt u ma jħalluhomx jaċċessaw b'mod ħieles l-artijiet tagħhom u l-għajxien tagħhom, għaldaqstant dan skatta l-eżodu kostanti tagħhom.[9]
Etimoloġija immodifika
L-isem attwali ta' Betlem bil-lingwi lokali huwa Bayt Laḥm jew بيت لحم bl-Għarbi, li litteralment tfisser "dar tal-laħam", u Bet Leḥem jew בֵּית לֶחֶם bl-Ebrajk, li litteralment tfisser "dar tal-ħobż" jew "dar tal-ikel".[10] Il-belt kienet tissejjaħ Βηθλεέμ bil-Grieg Antik (pronunzjata [bɛːtʰle.ém]) u Bethleem bil-Latin.[11]
L-iżjed tismija bikrija ta' Betlem bħala post tinsab fil-korrispondenza ta' Amarna (għall-ħabta tal-1400 Q.K.), fejn tissemma bħala Bit-Laḫmi, isem li l-oriġini tiegħu għadhom mhumiex magħrufa.[12] Suġġeriment li ilu jeżisti fost l-istudjużi hu li ġej mid-divinità tal-fertilità Laḫmu tal-Mesopotamja jew tal-poplu ta' Kana u oħtha konsorti Lahamu.[13] Lahmo hija l-kelma Ċaldeana għal "fertilità".[14] L-istudjuż Bibbliku William F. Albright kien jemmen li din l-ipoteżi li tressqet għall-ewwel darba minn Otto Schroeder kienet "ċertament preċiża". Albright innota li l-pronunzja tal-isem essenzjalment kienet baqgħet l-istess għal 3,500 sena, minkejja li l-perċezzjoni tat-tifsira tal-isem inbidlet maż-żmien: bil-lingwa ta' Kana kienet tfisser it-"Tempju tad-Divinità Lakhmu", bl-Ebrajk u bl-Aramajk kienet tfisser "Dar tal-Ħobż", u bl-Għarbi kienet tfisser "Dar tal-Laħam".[15] Filwaqt li t-teorija ta' Schroeder ma tantx hija aċċettata b'mod wiesa', għadha tiġi aċċettata fil-letteratura akkademika ferm iktar mit-traduzzjonijiet litterali li saru wara. Suġġeriment ieħor hu li l-isem huwa assoċjat mal-għerq l-h-m "tiġġieled", iżda huwa maħsub li din it-teorija hija inqas probabbli.[16]
Sit ta' Wirt Dinji immodifika
Betlem bħala rotta ta' pellegrinaġġ lejn il-Knisja tan-Natività, il-post fejn twieled Ġesù, ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2012.[17]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[17]
Ġemellaġġi immodifika
Betlem hija ġemellata ma':
- Abu Dhabi, l-Emirati Għarab Magħquda;
- Assisi, l-Italja;
- Ateni, il-Greċja;
- Barranquilla, il-Kolombja;
- Brescia, l-Italja;
- Burlington, l-Istati Uniti;
- Capri, l-Italja;
- Catanzaro, l-Italja;
- Chartres, Franza;
- Chivasso, l-Italja;
- Civitavecchia, l-Italja;
- Köln, il-Ġermanja;
- Concepción, iċ-Ċilì;
- Cori, l-Italja;
- Creil, Franza;
- Cusco, il-Perù;
- Częstochowa, il-Polonja;
- Dakhla, is-Saħara tal-Punent;
- Este, l-Italja;
- Faggiano, l-Italja;
- Firenze, l-Italja;
- Gallipoli, l-Italja;
- Għajnsielem, Għawdex, Malta;
- Glasgow, l-Iskozja, ir-Renju Unit;
- Greccio, l-Italja;
- Grenoble, Franza;
- Lourdes, Franza;
- Monterrey, il-Messiku;
- Montevarchi, l-Italja;
- Montpellier, Franza;
- Natal, il-Brażil;
- Pratovecchio Stia, l-Italja;
- San Pietruburgu, ir-Russja;
- Sarpsborg, in-Norveġja;
- Steyr, l-Awstrija;
- Villa Alemana, iċ-Ċilì;
- Zaragoza, Spanja.
Referenzi immodifika
- ^ "Politics and Sociolinguistic Reflexes: Palestinian Border Villages - Muhammad Amara - Google Books". web.archive.org. 2021-05-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-05-29. Miġbur 2023-03-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "A Very Political Economy: Peacebuilding and Foreign Aid in the West Bank and ... - Rex Brynen - Google Books". web.archive.org. 2021-05-29. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-05-29. Miġbur 2023-03-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "In the West Bank, Politics and Tourism Remain Bound Together Inextricably - New York Times". web.archive.org. 2013-06-15. Arkivjat mill-oriġinal fl-2013-06-15. Miġbur 2023-03-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Places to Visit In & Around Bethlehem | Bethlehem hotel". web.archive.org. 2013-12-03. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2013-12-03. Miġbur 2023-03-16.
- ^ 2 Chronicles 11:5–6.
- ^ a b "Bethlehem Municipality(Site Under Construction)". web.archive.org. 2008-01-13. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2008-01-13. Miġbur 2023-03-16.
- ^ Kamin, Debra. "Are Bethlehem's Christians losing grip on their city?". www.timesofisrael.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-16.
- ^ Klein, Aaron; Daily, World Net (2005-12-27). "'Muslims persecuting Bethlehem's Christians'" (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-16.
- ^ Philp, Catherine (l-24 ta' Diċembru 2013). "Settlements choke peace in the little town of Bethlehem". The Times. pp. 28–29.
- ^ Corpus inscriptionum Iudaeae/Palaestinae: a multi-lingual corpus of the inscriptions from Alexander to Muhammad. Vol. IV: Iudaea / Idumaea. Eran Lupu, Marfa Heimbach, Naomi Schneider, Hannah Cotton. Berlin: de Gruyter. 2010. p. 635. ISBN 978-3-11-022219-7.
- ^ Losch, Richard R. (2005). The uttermost part of the earth: a guide to places in the Bible (Illustrated ed.). Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 51. ISBN 978-0-8028-2805-7.
- ^ "Oxford Archeological Guides: The Holy Land", Jerome Murphy-O'Connor, pp. 198–199, Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-288013-0.
- ^ "bethlehem | Etymology, origin and meaning of the name bethlehem by etymonline". www.etymonline.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-16.
- ^ Wright, G. R. H. (January 1, 1986). "The Mother-Maid at Bethlehem". Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft. 98 (1): 56–72.
- ^ Wright, G. R. H. (January 1, 1986). "The Mother-Maid at Bethlehem". Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft. 98 (1): 56–72.
- ^ Wasilewski, E. (2016). "Pastoral exhortations – a key to preliminary homiletic research". The Biblical and Liturgical Movement. 69 (2): 125–142.
- ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Birthplace of Jesus: Church of the Nativity and the Pilgrimage Route, Bethlehem". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-03-16.